Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 7 listopada 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący - Sędzia SA – Urszula Wiercińska

Sędzia SA – Ewa Zalewska (spr.)

Sędzia SO (del.) – Anna Gałas

Protokolant: sekr. sąd. Beata Pelikańska

po rozpoznaniu w dniu 30 października 2013 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa Powiatowego Rzecznika Praw Konsumentów w C.

przeciwko (...) S.A. z siedzibą w K.

o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

z dnia 15 marca 2012 r.,

sygn. akt XVII AmC 2934/10

I zmienia zaskarżony wyrok częściowo w ten sposób, że jego punktowi drugiemu nadaje następującą treść: „Uznaje za niedozwolone i zakazuje pozwanej wykorzystywania w umowach z konsumentami także postanowienia wzorca umowy o treści: „w przypadku zwłoki w realizacji obowiązków (...), wynikających z niniejszej umowy, PrzyłączanyPodmiot jest uprawniony do potrącenia z opłaty za przyłączenie karyumownej w wysokości 0,1% przedmiotowej opłaty za każdy dzień zwłoki”;

II oddala apelację pozwanej;

III nakazuje pobrać od (...) S.A. z siedzibą w K. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Warszawie kwotę 600 (sześćset) złotych tytułem opłaty od apelacji, od uiszczenia której strona powodowa była zwolniona.

Sygn. akt VI ACa 251/13

UZASADNIENIE

Pozwem wniesionym w dniu 27 września 2010 r. (data stempla pocztowego k. 19) powód - Powiatowy Rzecznik Praw Konsumentów w C., wniósł o uznanie za niedozwolone trzech postanowień zawartych we wzorcu umownym - Umowie o przyłączenie do sieci Przedsiębiorstwa (...) - stosowanego przez pozwaną (...) S.A. z siedzibą w K. (obecnie (...) S.A.) (po sprecyzowaniu powództwa na rozprawie) o treści:

a)  „Realizacja przedmiotu Umowy nastąpi do dnia…pod warunkiem spełnienia, co najmniej na 120 dni przed planowanym terminem realizacji, poniższych warunków:

2.1 otrzymaniu przez (...) kompleksowej dokumentacji projektowo-prawnej wraz z prawomocnymi decyzjami pozwolenia na budowę lub zgłoszenia budowy właściwemu organowi zgodnie z Prawem budowlanym inwestycji energetycznej związanej z przyłączeniem obiektu Przyłączanego Podmiotu"- zawartego w §3 pkt 2 wzorca umowy;

b)  „W przypadku zwłoki w realizacji obowiązków (...), wynikających z niniejszej Umowy, Przyłączany Podmiot jest uprawniony do potrącenia z opłaty za przyłączenie kary umownej w wysokości 0,1% przedmiotowej opłaty za każdy dzień zwłoki." - zawartego w § 9 pkt 1 wzorca umowy;

c)  „W przypadku odstąpienia od Umowy przez (...) z przyczyn niezależnych od Przyłączanego Podmiotu (z wyłączeniem jednakże siły wyższej), lub w razie odstąpienia od Umowy przez Przyłączany Podmiot z przyczyn zależnych od (...), Przyłączanemu Podmiotowi przysługuje odszkodowanie w wysokości rzeczywiście poniesionych przez ten Podmiot nakładów związanych z realizacją niniejszej Umowy.” - zawartego w § 9 pkt 5 wzorca umowy.

W uzasadnieniu złożonego pozwu, odnośnie pierwszego zakwestionowanego postanowienia, Powiatowy Rzecznik Praw Konsumentów w C. podniósł, iż jest ono sprzeczne z treścią przepisu art. 385 ³ pkt 21 k.c., stanowiącego, iż w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności. Co do drugiego i trzeciego zakwestionowanego postanowienia umownego powód podniósł, iż ograniczają one odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Przywołał w tym zakresie art. 385 ³ pkt. 2 k.c., który stanowi, iż w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.

W odpowiedzi na pozew pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 15 marca 2012 roku Sąd Okręgowy w Warszawie - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów uznał za niedozwolone i zakazał pozwanej wykorzystywania w umowach z konsumentami postanowień wzorca umowy o treści:

a) „Realizacja przedmiotu Umowy nastąpi do dnia .... pod warunkiem spełnienia, co najmniej 120 dni przed planowanym terminem realizacji, poniższych warunków:

2.1. otrzymaniu przez (...) kompleksowej dokumentacji projektowo-prawnej wraz z prawomocnymi decyzjami pozwolenia na budowę lub zgłoszenia budowy właściwemu organowi zgodnie z Prawem budowlanym inwestycji energetycznej związanej z przyłączeniem obiektu Przyłączanego Podmiotu”;

b) „W przypadku odstąpienia od Umowy przez (...) z przyczyn niezależnych od Przyłączanego Podmiotu (z wyłączeniem jednakże siły wyższej), lub w razie odstąpienia od Umowy przez Przyłączany Podmiot z przyczyn zależnych od (...), Przyłączanemu Podmiotowi przysługuje odszkodowanie w wysokości rzeczywiście poniesionych przez ten Podmiot nakładów związanych z realizacją niniejszej Umowy.” (punkt I.), oddalił powództwo w pozostałej części (punkt II.) oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania (punkt III.) i zarządził publikację prawomocnego wyroku (punkt IV.)

Powyższe rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o stan faktyczny, ustalony przez Sąd Okręgowy w sposób następujący.

Pozwana - (...) S.A. z siedzibą w K. (obecnie (...) S.A.) prowadzi działalność gospodarczą w zakresie dystrybucji energii elektrycznej. W ramach prowadzonej działalności gospodarczej pozwana określa warunki przyłączenia podmiotów ubiegających się o przyłączenie do sieci przedsiębiorstwa, które wskazane zostały we wzorcu umownym o nazwie Umowa o przyłączenie do sieci Przedsiębiorstwa (...). Wzorzec ten, stosowany przez pozwaną w obrocie z konsumentami, zawiera zakwestionowane postanowienia o treści jak wskazane przez powoda w pozwie. Pozwany nie zakwestionował wiarygodności dołączonego do pozwu wzorca umownego, ani też nie zarzucił niezgodności kwestionowanego postanowienia z jego treścią, dlatego okoliczności te Sąd Okręgowy uznał za przyznane na podstawie art. 230 k.p.c.

W oparciu o powyższe okoliczności faktyczne Sąd Okręgowy, odwołując się do dyspozycji art. 385 ¹ § 1 k.c. uznał, iż konsument nie miał wpływu na treść zakwestionowanych postanowień, nie były one z nim indywidualnie uzgadniane oraz, że nie dotyczą one głównych świadczeń stron, którymi w niniejszym przypadku jest świadczenie usługi przyłączenia do sieci oraz zapłata wynagrodzenia za świadczoną usługę. Do rozstrzygnięcia pozostała zatem w ocenie Sądu Okręgowego kwestia, czy przedmiotowe postanowienia, kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając interesy konsumenta.

Sąd Okręgowy uznał, iż pierwsza zakwestionowana klauzula (oznaczona literą (a), stanowi niedozwolone postanowienie umowne. Wskazał, iż z jej brzmienia, w przeciwieństwie do twierdzeń pozwanego, nie wynika, iż zwolnienie się przez pozwaną spółkę z odpowiedzialności za niedochowanie terminu realizacji umowy będzie możliwe tylko w sytuacji, kiedy niedochowanie terminu nastąpiło na skutek okoliczności, za które (...) nie ponosi odpowiedzialności i których zaistnienie musiałaby wykazać. Spełnienie się warunków, od których zgodnie treścią § 3 pkt 2 wzorca zależy dochowanie terminu realizacji umowy, zależy bowiem w świetle § 2 pkt 11 wzorca od (...), od jej działania bądź zaniechania a także od działania bądź zaniechania podmiotów, którymi przy realizacji umowy się posługuje. Ciężar wykazania zaistnienia okoliczności powodujących niedochowanie terminu, za które pozwana nie ponosi odpowiedzialności spoczywa na pozwanej. Tymczasem z treści spornego postanowienia wynika, iż (...) określa termin realizacji umowy w sposób dla siebie korzystny, abstrahujący od przyczyn niezrealizowania się warunków, o których mowa w § 3 pkt 2.1 tj. czy nastąpiło to na skutek zaniedbań ze strony pozwanej, czy też z przyczyn od niej niezależnych. Zdaniem Sądu Okręgowego z uwagi na sformułowanie treści omawianego postanowienia konsument otrzymuje przekaz, że (...) ma prawo nie dochować terminu realizacji umowy w każdym przypadku kiedy nie dochodzi do spełnienia warunków określonych w § 3 pkt 2.3, bez względu na przyczyny.

W ocenie Sądu Okręgowego, takie ukształtowanie treści spornego postanowienia umownego, narusza normy dobrych obyczajów, jakie powinny występować w relacjach przedsiębiorca - konsument. Powoduje bowiem po stronie konsumenta dezinformację co do przysługujących mu uprawnień i odpowiedzialności pozwanej w związku z zawartą umową, a także zmierza do wykorzystania niewiedzy konsumenta, co do istniejących regulacji prawnych w tym zakresie. Tymczasem do obowiązków przedsiębiorcy jako profesjonalisty należy formułowanie postanowień umownych w sposób jednoznaczny i zrozumiały dla konsumenta. W związku z powyższym, w ocenie Sądu I instancji, przedmiotowe postanowienie wypełnia przesłanki art. 385 ³ pkt 21 k.c. jak również art. 385 ³ pkt 2 k.p.c.

Jako abuzywne Sąd Okręgowy ocenił również postanowienie o treści: „W przypadku odstąpienia od Umowy przez (...) z przyczyn niezależnych od Przyłączanego Podmiotu (z wyłączeniem jednakże siły wyższej), lub w razie odstąpienia od Umowy przez Przyłączany Podmiot z przyczyn zależnych od (...), Przyłączanemu Podmiotowi przysługuje odszkodowanie w wysokości rzeczywiście poniesionych przez ten Podmiot nakładów związanych z realizacją niniejszej Umowy." (oznaczone literą (c)). Sąd I instancji uznał, iż klauzula ta spełnia przesłanki art. 385 ³ pkt 2 k.c., zgodnie z którym w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, a takie ograniczenie odpowiedzialności przedsiębiorcy polega na wyłączeniu, poprzez sformułowanie w spornej klauzuli możliwości dochodzenia od pozwanej, w przypadku odstąpienia od umowy z przyczyn obciążających pozwaną, odszkodowania w pełnej wysokości tj. z uwzględnieniem pełnej szkody także w postaci utraconych korzyści, ograniczając je do straty w postaci poniesionych nakładów związanych z realizacją umowy o przyłączenie. Tymczasem w ocenie Sądu Okręgowego, w przypadku odstąpienia od umowy z winy pozwanego, mogą powstać po stronie konsumenta inne nakłady konieczne, nie tylko nakłady związane z realizacją spornej umowy, składające się na szkodę, jaka wyniknie ze zwłoki. Koszty te, poniesione przez konsumenta w związku z odstąpieniem „od Umowy przez (...) z przyczyn niezależnych od Przyłączanego Podmiotu (z wyłączeniem jednakże siły wyższej), lub w razie odstąpienia od Umowy przez Przyłączany Podmiot z przyczyn zależnych od (...), niebędące jednocześnie kosztami związanymi z realizacją spornej umowy, zgodnie z treścią zakwestionowanego postanowienia, nie będą mogły być skutecznie dochodzone.

Sąd Okręgowy stwierdził, iż przedmiotowe postanowienie nie uwzględnia i nie zabezpiecza interesu konsumenta, jako słabszej strony umowy, co prowadzi do ukształtowania stosunku zobowiązaniowego w sposób nierównorzędny i rażąco niekorzystny dla konsumenta.

Z tych względów powództwo co do dwóch ww. postanowień zostało przez Sąd Okręgowy uwzględnione.

Odnosząc się do wymienionej w pozwie jako druga klauzuli umownej, o treści: „W przypadku zwłoki w realizacji obowiązków (...), wynikających z niniejszej Umowy, Przyłączany Podmiot jest uprawniony do potrącenia z opłaty za przyłączenie kary umownej w wysokości 0,1% przedmiotowej opłaty za każdy dzień zwłoki" (oznaczona literą (b)), Sąd Okręgowy stwierdził, iż nie jest ona niezgodna z art. 385 ¹ k.c. Zapis ten, zdaniem Sądu I instancji nie narusza interesów konsumentów ani nie stoi w sprzeczności z dobrymi obyczajami. Z treści art. 484 §1 k.c. wynika bowiem, iż kara umowna należy się w zastrzeżonej wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Ponadto Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na to, iż kara w tej samej wysokości została zastrzeżona na rzecz podmiotu przyłączanego. Zachowana została więc w tym zakresie równowaga stron spornej umowy. Z tych względów Sąd Okręgowy co do tej klauzuli powództwo oddalił.

Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia o kosztach procesu Sąd I instancji wskazał art. 100 k.p.c. O publikacji prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym zarządził zgodnie z art. 479 ⁴⁴ k.p.c.

Apelacje od powyższego wyroku złożyły obie strony.

Powód zaskarżył rozstrzygnięcie w zakresie klauzuli, która nie została przez Sąd Okręgowy uznana za abuzywną (oznaczona literą (b), zarzucając rozstrzygnięciu naruszenie:

I. przepisów prawa procesowego, w szczególności:

1. art. 233 § 1 k.p.c. polegające na sprzeczności istotnych ustaleń Sądu I instancji z zebranym materiałem dowodowym poprzez zawężenie kwestii istotnych dla rozstrzygnięcia i pominięcie wyjaśnienia abstrakcyjności kontroli wzorca, co doprowadziło Sąd I instancji do błędnych wniosków i wywarło istotny wpływ na rozstrzygnięcie;

2. art. 98 § 1 i 2 k.p.c. poprzez nie zasądzenie kosztów postępowania na rzecz powoda według załączonego wykazu i oddalenie powództwa w pozostałym zakresie.

II. przepisów prawa materialnego, w szczególności:

1. art. 385 ³ pkt. 2 k.c., z którego wynika, że niedozwolonym są postanowienia, które wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania poprzez jego niezastosowanie;

2. art. 484 § 1 k.c. poprzez błędną wykładnię, pominięcie zd. 2 tegoż artykułu i przyjęcie, że z treści tego przepisu wynika, że kara umowna należy się w zastrzeżonej wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody i uznał, że zaskarżona klauzula nie stoi w sprzeczności z dobrymi obyczajami i nie stanowi ograniczenia odpowiedzialności względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania poprzez jego niezastosowanie.

Wskazując na powyższe, powód wnosił o zmianę wyroku poprzez uznanie także zaskarżonej klauzuli umownej, zawartej we wzorcu umowy o przyłączenie do sieci Przedsiębiorstwa (...), jaki stosuje pozwana spółka za abuzywną oraz zasądzenie od pozwanej na rzecz Starostwa Powiatowego w C. kosztów udziału Powiatowego Rzecznika Konsumentów w C. w rozprawie według załączonego wykazu, tj. kwoty 404,80 zł, a także kosztów udziału w postępowaniu odwoławczym.

Pozwana zaskarżyła wyrok w punktach I, III i IV, wnosząc o:

1) zmianę punktu I zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa odnośnie uznania za niedozwolone następujących klauzul wykorzystywanych przez pozwanego w umowach z konsumentami:

„Realizacja przedmiotu Umowy nastąpi do dnia ... pod warunkiem spełnienia, co najmniej na 120 dni przed planowanym terminem realizacji, poniższych warunków: (...) 2.1. otrzymaniu przez (...) kompleksowej, uzgodnionej z (...) dokumentacji projektowo - prawnej wraz z prawomocnymi decyzjami pozwolenia na budowę lub zgłoszenia budowy właściwemu organowi zgodnie z prawem budowlanym inwestycji energetycznej związanej z przyłączeniem obiektu Przyłączanego Podmiotu" klauzula oznaczona literą (a);

„ W przypadku odstąpienia od umowy przez (...) z przyczyn niezależnych od Przyłączanego Podmiotu (z wyłączeniem jednakże siły wyższej), lub w razie odstąpienia od Umowy przez Przyłączany Podmiot z przyczyn zależnych od (...), Przyłączanemu Podmiotowi przysługuje odszkodowanie w wysokości rzeczywiście poniesionych przez ten Podmiot nakładów związanych z realizacją niniejszej Umowy" klauzula oznaczona literą (c);

2) zmianę punktu III wyroku poprzez odstąpienie od obciążania pozwanej opłatą sądową w kwocie 600 zł, od uiszczenia których powód był zwolniony oraz odstąpienia od nakazania pobrania tej kwoty od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa - Kasy Sądu Okręgowego w Warszawie;

3) zmianę punktu IV wyroku poprzez odstąpienie od obciążania pozwanej kosztami publikacji prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym;

4) zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania I i II instancji, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych.

Skarżąca zarzuciła rozstrzygnięciu naruszenie:

1) art. 385 ¹ k.c., poprzez niewłaściwe jego zastosowanie, w następstwie czego Sąd I instancji uznał, że z treści klauzuli oznaczonej literą (a) wynika, iż powód może zwolnić się od odpowiedzialności za niedochowanie terminu realizacji umowy także w przypadku, gdy nastąpiło to na skutek okoliczności, za które powód ponosi odpowiedzialność;

2) art. 385 ¹ k.c. poprzez niewłaściwe jego zastosowanie, w następstwie czego Sąd I instancji uznał, że klauzula oznaczona literą (a) może wywoływać po stronie konsumenta dezinformacje co do przysługujących mu uprawnień i odpowiedzialności pozwanej w związku z zawartą umową, a także zmierza do wykorzystania niewiedzy konsumenta co do istniejących regulacji prawnych w tym zakresie;

3) art. 385 ¹ k.c. poprzez niewłaściwe jego zastosowanie, w następstwie czego Sąd I instancji uznał, że klauzula oznaczona literą (c) ogranicza możliwość dochodzenia niektórych rodzajów szkód, w tym szkód w postaci utraconych korzyści;

4) art. 385 ¹ k.c. poprzez niewłaściwe jego zastosowanie, w następstwie czego Sąd I instancji uznał klauzulę oznaczona literą (c) za niedozwoloną z uwagi na to, że w jej świetle konsument nie może dochodzić szkód w postaci nakładów nie związanych z realizacją umowy o przyłączenie;

5) art. 385 ¹ k.c. w zw. z art. 385 ³ pkt 2 k.c. poprzez niewłaściwe ich zastosowanie, w następstwie czego Sąd I instancji uznał, że klauzula oznaczona literą (c) istotnie ogranicza odpowiedzialność pozwanego wobec konsumentów;

6) art. 385 ¹ k.c. poprzez niewłaściwe jego zastosowanie, w następstwie czego Sąd I instancji odmówił odszkodowaniu wynikającemu z klauzuli oznaczonej literą (c) charakteru kary umownej.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Zasadna była jedynie apelacja strony powodowej, natomiast apelacja strony pozwanej podlegała oddaleniu.

Odnośnie zarzutów apelacji powoda należy stwierdzić, iż zawarty w niej zarzut naruszenia przez Sąd I instancji art. 233 § 1 k.p.c. nie był trafny, gdyż nie może być podstawą takiego zarzutu błędne zrozumienie przez Sąd Okręgowy abstrakcyjności kontroli wzorca. Nie mniej apelacja strony powodowej podlegała uwzględnieniu z uwagi na to, iż Sąd Okręgowy naruszył art. 385 ¹ § 1 k.c. poprzez jego niezastosowanie i w konsekwencji błędne uznanie, iż druga klauzula wskazana w pozwie nie ma charakteru abuzywnego.

Zgodnie z art. 385 ¹ § 1 k. c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. W myśl tego przepisu nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym ceny lub wynagrodzenia, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

W przedmiotowej sprawie bezspornym jest, iż kwestionowane przez powoda postanowienie zawarte w § 9 pkt 1 wzorca umowy powołanego w pozwie (pkt b) dotyczy umowy zawieranej z konsumentem, sporne postanowienie nie zostało uzgodnione indywidualnie oraz nie jest jednoznacznym postanowieniem określającym główne świadczenia stron. Oznacza to, iż spełnia ono trzy z czterech wymienionych w art. 385 ¹ § 1 k. c. w/w przesłanek pozwalających uznać go za postanowienie niedozwolone. Sporne jest w sprawie natomiast to, czy kwestionowane postanowienie spełnia czwartą przesłankę wynikającą z art. 385 ¹ § 1 k.c. tj. czy kształtuje ono prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.

Sąd Okręgowy argumentując oddalenie powództwa w zakresie tej klauzuli, której treść jest następująca: „W przypadku zwłoki w realizacji obowiązków (...), wynikających z niniejszej Umowy, Przyłączany Podmiot jest uprawniony do potrącenia z opłaty za przyłączenie kary umownej w wysokości 0,1% przedmiotowej opłaty za każdy dzień zwłoki.” - wywiódł, iż nie jest ona niezgodna z art. 385 ¹ k.c. Stwierdził, powołując się na treść art. 484 §1 k.c., stanowiącego, iż kara umowna należy się w zastrzeżonej wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, iż zapis ten nie narusza interesów konsumentów ani nie stoi w sprzeczności z dobrymi obyczajami. Ponadto Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na to, iż kara w tej samej wysokości została zastrzeżona na rzecz drugiej strony umowy (prawdopodobnie omyłkowo określonej jako podmiot przyłączany zamiast podmiot przyłączający). Zachowana została więc zdaniem Sądu Okręgowego w tym zakresie równowaga stron spornej umowy. Te właśnie argumenty były podstawą oddalenia powództwa w tej części.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego z powyższą argumentacją nie można się zgodzić. Bezsprzecznie z art. 484. § 1 k.c. wynika, iż w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, jednakże Sąd Okręgowy w ogóle nie wziął pod uwagę treści zdania drugiego art. 484 § 1 k.c., stanowiącego, iż żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. Z art. 484 § 1 zdanie drugie k.c. wynika zatem reguła, że jeżeli szkoda przewyższa wysokość zastrzeżonej kary umownej, to wierzyciel i tak nie może obok niej domagać się uzupełniającego odszkodowania („odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary”) jeżeli ani w umowie, ani w przepisach regulujących dany rodzaj zobowiązania nie zastrzeżono możliwości żądania zapłaty odszkodowania do wysokości rzeczywiście poniesionej szkody (por. wyrok SN z dnia 7 kwietnia 1981 r., IV CR 91/81, OSP 1982, z. 5, poz. 67; wyrok SN z dnia 8 grudnia 2000 r., I CKN 317/00, LEX nr 548763). Kara umowna ma więc wtedy charakter wyłącznego odszkodowania, a w razie jej zastrzeżenia w umowie wierzyciel nie może co do zasady żądać odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary.

W przedmiotowej sprawie oceniany wzorzec umowny, ani w § 9 pkt 1, ani w jego pozostałej części nie zawiera postanowienia, z którego wynikałoby, że w przypadku zwłoki w realizacji obowiązków (...), wynikających z umowy, przyłączany podmiot będzie uprawniony, w przypadku gdy poniesie szkodę wyższą niż zastrzeżona w § 9 pkt 1 umowy kara, będzie także uprawniony do żądania odszkodowania przenoszącego wartość zastrzeżonej kary umownej. Tym samym trafnie powód podnosił, iż sporne postanowienie wzorca ogranicza odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy i z tego względu jest postanowieniem niedozwolonym. Należy podkreślić, iż art. 385 ³ pkt. 2 k.c., stanowi, iż w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Z tego też względu sporne postanowienie wzorca umowy jest tożsame z klauzulą niedozwoloną wymienioną w art. 385 ³ pkt 2 k.p.c. Według poglądów przedstawicieli doktryny, w takiej sytuacji dla uznania postanowienia za niedozwolone nie jest konieczne, aby sąd wskazał, że nastąpiła sprzeczność z dobrymi obyczajami i rażące naruszenie interesów konsumenta, ponieważ jeżeli ma w tej kwestii wątpliwości , wystarcza, aby treść klauzuli odpowiadała jednej przykładowo wskazanych w art. 385 ³ k.p.c., a wtedy to na pozwanym ciąży obowiązek wykazania w procesie, iż klauza ta, chociaż niedozwolona to jednak nie kształtuje praw (obowiązków) konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, czego pozwany w ocenie Sądu Apelacyjnego nie wykazał. Natomiast dla Sądu Apelacyjnego oczywistym jest, iż brak możliwości dochodzenia odszkodowania przewyższającego zastrzeżoną karę umowną narusza dobre obyczaje, rażąco naruszając w szczególności ekonomiczny interes konsumenta.

Niezależnie od powyższego w ocenie Sądu Apelacyjnego sporne postanowienie narusza dobre obyczaje rażąco naruszając interes konsumenta, gdyż może ono zasugerować konsumentowi, iż mimo, że wysokość kary umownej uzależniona jest od długości zwłoki przedsiębiorcy (0,1% opłaty przyłączeniowej za każdy dzień zwłoki), to kara umowna ograniczona jest tylko do wysokości opłaty za przyłączenie, skoro konsument może karę umowną potrącić z tą opłatą, a zgodnie z art. 498 § 2 k.c. potrącenie jest możliwe tylko do wysokości wierzytelności niższej, a w umowie nie ma postanowienia, iż w przypadku gdyby kara przewyższyła wysokość opłaty, to konsument będzie mógł żądać zapłaty reszty kary nie objętej potrąceniem. Mało tego konsument sądząc, iż wyegzekwowanie kary umownej może mieć miejsce tylko poprzez jej potrącenie, może zrezygnować z możliwości złożenia takiego oświadczenia i niedokonania opłaty za przyłączenie, obawiając się tego, że wtedy kontrahent odmówi wykonania umowy, kwestionując zasadność potrącenia kary umownej.

Trzeba w tym miejscu wskazać, iż konsument ma prawo do kompletnej i jednoznacznej informacji w sprawach mających istotne znaczenie dla zabezpieczenia jego interesu prawnego w warunkach globalizacji (masowości) obrotu prawnego i wielości ofert na rynku, które nie zawsze posługują się prawdziwymi i pełnymi informacjami, a niekiedy wprowadzają w błąd lub w sposób ukryty godzą w indywidualny i zbiorowy interes konsumentów (por. wyrok SN z dnia 20 czerwca 2006 r., III SK 7/06, OSNP 2007/13-14/207).

Z tych względów należało uznać, iż trafnie skarżący zarzucił, iż Sąd Okręgowy naruszył prawo materialne poprzez błędne niezastosowanie art. 385 ¹ § 1 k. c. i przyjęcie, że zakwestionowane postanowienie wzorca nie kształtuje obowiązku konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza jego interesy.

Bez roztrząsania pozostawiony został zarzut naruszenia art. 98 § 1 i 2 k.p.c. z uwagi na to, iż powód nie zaskarżył wyroku w zakresie oddalenia jego wniosku o zasądzenie kosztów procesu. W apelacji wyraźnie zaznaczono, iż zaskarżeniem objęte jest oddalenie powództwa w zakresie jednej z klauzul objętych pozwem, poza tym, nawet gdyby granicami apelacji było objęte powyższe rozstrzygnięcie i tak rozpoznanie apelacji byłoby w tym zakresie zbędne, z uwagi na to, iż już po wniesieniu apelacji Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 12 listopada 2012 r. (k. 186) uchylił własne postanowienie w przedmiocie kosztów procesu zawarte w punkcie III zaskarżonego wyroku i zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 404,80 zł tytułem zwrotu kosztów stawiennictwa strony powodowej, które to orzeczenie jest prawomocne.

Odnosząc się do apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny stwierdza, iż podziela w całości i uznaje za własne ustalenia i argumentację prawną przedstawioną w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, poczynione na poparcie tezy, iż pozostałe dwa zakwestionowane zaskarżonym wyrokiem sporne postanowienia wzorca stosowanego przez pozwaną mają cechy klauzul niedozwolonych z powodów wskazanych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Sąd I instancji trafnie uznał, iż kształtują one prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Z tych względów zarzut pozwanej naruszenia przez Sąd I instancji art. 385 ¹ k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie był nietrafny. Dodatkowo zaś Sąd Apelacyjny wywodzi, co następuje.

Jeśli chodzi o 1 klauzulę o treści „Realizacja przedmiotu Umowy nastąpi do dnia …pod warunkiem spełnienia, co najmniej na 120 dni przed planowanym terminem realizacji, poniższych warunków: 2.1 otrzymaniu przez (...) kompleksowej dokumentacji projektowo-prawnej wraz z prawomocnymi decyzjami pozwolenia na budowę lub zgłoszenia budowy właściwemu organowi zgodnie z Prawem budowlanym inwestycji energetycznej związanej z przyłączeniem obiektu Przyłączanego Podmiotu"- zawartą w §3 pkt 2 wzorca umowy, to nie można zgodzić się ze skarżącym, iż postanowienie to reguluje jedynie termin realizacji przedmiotu umowy oraz składającego się na niego etapu przygotowawczego i wykonawczego. Klauzula ta jest klasycznym przykładem postanowienia ograniczającego odpowiedzialność przedsiębiorcy wobec konsumenta. Zapis ten zawiera w sobie zakazane we wzorcach umownych ograniczenie odpowiedzialności za osoby trzecie. Oznacza on bowiem zmianę charakteru art. 474 k.c. przez ograniczenie jego dyspozytywności w umowach z konsumentami. Art. 474 k.c. stanowi, iż dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. W stosunkach kontraktowych przyjęte jest, że dłużnik posługuje się przy wykonywaniu zobowiązania osobami trzecimi. Dotyczy to zarówno osób, które pomagają przy wykonywaniu zobowiązania, jak i osób, którym dłużnik powierzył wykonanie zobowiązania. Niejednokrotnie współudział osób trzecich znacznie ułatwia lub nawet umożliwia dłużnikowi zachowanie się zgodnie z treścią umowy. Z art. 356 § 1 k.c. wynika, że co do zasady dłużnik nie jest zobowiązany do osobistego świadczenia. Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko w ograniczonym zakresie, gdy wynika to z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości zobowiązania. Jednakże takie ułatwienie sytuacji dłużnika nie może zagrażać interesom wierzyciela, który z reguły nie ma wpływu na decyzję dłużnika o posłużeniu się osobami trzecimi, nie ma również wpływu na dobór tych osób. Dlatego art. 474 k.c. stanowi zabezpieczenie interesów wierzyciela. Zgodnie z tym przepisem dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z pomocą których zobowiązanie wykonuje, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Dłużnik ponosi więc ryzyko szkody powstałej z posługi osób, przy pomocy których wykonuje swoje zobowiązanie. Strony mogą, co do zasady, ukształtować odpowiedzialność z tytułu niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania w sposób odmienny, niż to określono w art. 471 k.c. oraz art. 474 k.c., co wynika wprost z brzmienia art. 473 § 1 k.c. Minimalne granice w tej kwestii wyznacza jedynie art. 473 § 2 k.c., stanowiący, że nieważne jest zastrzeżenie, iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie. Jest zatem oczywiście możliwe odejście od modelu odpowiedzialności zawartego w art. 474 k.c., ale pod warunkiem, że będzie to przedmiotem indywidualnego ustalenia umownego, z czy nie mamy do czynienia w przedmiotowej sprawie. Jest to postanowienie niedozwolone, o jakim mowa w art. 385 ³ pkt 21, tj. uzależniające odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie. Z tego względu trafnie Sąd Okręgowy uznał powyższe postanowienie za abuzywne, bez konieczności szczegółowego uzasadniania dlaczego narusza ono dobre obyczaje, rażąco naruszając interes konsumenta.

Odnosząc się do drugiej klauzuli uznanej za abuzywną przez Sąd I instancji zawartej w § 9 pkt 5 wzorca umowy o treści: „W przypadku odstąpienia od Umowy przez (...) z przyczyn niezależnych od Przyłączanego Podmiotu (z wyłączeniem jednakże siły wyższej), lub w razie odstąpienia od Umowy przez Przyłączany Podmiot z przyczyn zależnych od (...), Przyłączanemu Podmiotowi przysługuje odszkodowanie w wysokości rzeczywiście poniesionych przez ten Podmiot nakładów związanych z realizacją niniejszej Umowy.”, to należy stwierdzić, iż także i ta klauzula słusznie została uznana za abuzywną. Klauzula ta, jak argumentuje to sama pozwana w uzasadnieniu apelacji, ogranicza możliwości konsumenta co do wysokości szkody, jakiej wyrównania mógłby domagać się od przedsiębiorcy. Wywód skarżącej, iż Sąd Okręgowy błędnie przyjął, iż ogranicza ona konsumenta w przedmiocie rodzaju szkody, jest nietrafny. Wbrew wywodom apelacji taki zapis ogranicza konsumenta także w przedmiocie rodzaju szkody, gdyż nie umożliwia dochodzenia szkody w postaci utraconych korzyści. Ogranicza on bowiem szkodę do kwoty równej rzeczywiście poniesionym nakładom związanym z realizacją umowy, natomiast utracone korzyści nigdy z natury rzeczy, nie będą wchodziły w skład rzeczywiście poniesionych przez konsumenta nakładów związanych z realizacją niniejszej umowy. Umowa nie zawiera definicji takich nakładów, nie mniej co do zasady nakłady stanowią szkodę rzeczywistą ( damnum emergens), wyznaczoną przez faktyczne zmniejszenie się majątku poszkodowanego wskutek poniesienia przez niego konkretnych wydatków związanych z realizacją umowy. Utracone korzyści ( lucrum cessans) obejmują natomiast elementy, które wskutek wyrządzenia szkody nie zasiliły majątku poszkodowanego, chociaż hipotetycznie powinny były go zasilić.

Ustawodawca w art. 479 ³⁶ -479 ⁴⁵ k.p.c. unormował postępowanie obejmujące sądową kontrolę postanowień treści wzorca umowy, która ma charakter abstrakcyjny, oderwany od treści konkretnej umowy, bez względu na to, czy jakakolwiek umowa na podstawie takiego wzorca została faktycznie zawarta. Tego rodzaju kontrola stanowi przykład prewencyjnej ochrony sądowej. Stąd nie można przy takiej kontroli abstrakcyjnej wzorca z góry założyć, że konsument przy tego rodzaju umowie jak objęta niniejszym pozwem, nie może ponieść innej szkody, niż równej wysokości poniesionych nakładów.

Dodatkowo należy podnieść, iż postanowienie zawarte ww. § 9 ust. 1 jest nieprecyzyjne. Umowa nie zawiera definicji pojęcia „nakładów związanych z realizacją umowy”, natomiast w ujęciu prawniczym pojęcie nakłady (podobnie jak wydatki) rozumie się jako poniesione dobrowolnie, kosztem własnego majątku, przysporzenie na rzecz majątku innego podmiotu, niezależnie od woli uzyskania tego przysporzenia przez ten podmiot. Nie stanowi nakładów szkoda ani przedmiot bezpodstawnego wzbogacenia, ponieważ nie są dobrowolnym uszczerbkiem majątkowym. Nie jest też nakładem świadczenie, bowiem jest ono objęte wolą osoby, która uzyskuje takie przysporzenie. Kodeks cywilny odróżnia ponadto nakłady konieczne i inne. W kodeksie cywilnym brak jest ścisłego określenia pojęcia wydatki (por. art. 207, 460, 743, 746, 754, 757, 762, 763, 773, 802 § 1 k.c., 842, 850, 859 ³ k.c.). Niekiedy ustawodawca używa tego określenia wraz z określeniem „nakłady” (por. art. 713, 753 § 2, art. 1054 § 2 k.c.), co może świadczyć, że są to odrębne pojęcia prawne – wydatki zwykle dotyczą majątku własnego, można też uznać je za synonimy lub pojęcia pokrewne. Zasadniczo jednak poczynienie nakładów na rzecz cudzego majątku powoduje powstanie obowiązku ich zwrotu (por. art. 55 § 2, 192, 226, 229, 230, 236 § 2, 259, 260, 314, 320, 408, 461, 566 § 1, 574, 594, 628, 662, 677, 681, 706, 713, 753 § 2, 755, 977, 1029, 1054 § 2 k.c. ).

Przenosząc te rozważania na grunt przedmiotowej sprawy należy stwierdzić, iż powyższy zapis wzorca nie jest transparentny i w związku z tym może on dezinformować konsumenta, co do przysługujących mu uprawnień i odpowiedzialności przedsiębiorcy. Nie wskazuje on bowiem wyraźnie, zwrotu jakich wydatków konsument będzie mógł się domagać, jego interpretacja pozostawiona będzie każdorazowo kontrahentowi konsumenta, który będzie uprawniony do oceny czy dany wydatek można uznać za nakład związany z realizacją umowy podlegający zwrotowi na rzecz konsumenta. Powyższe zaś świadczy o tym, że sporne postanowienie jest niedozwolonym postanowieniem umownym w rozumieniu art. 385 ³ pkt 9 k.c., który uznaje za abuzywne postanowienia, które uprawniają kontrahenta konsumenta do dokonywania wiążącej interpretacji umowy.

Bezzasadny był zarzut apelacji pozwanej naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 385 ¹ k.c. poprzez niewłaściwe jego zastosowanie, w następstwie czego Sąd ten odmówił odszkodowaniu wynikającemu z klauzuli nr 2 charakteru kary umownej. Absolutnie nie można przyjąć, iż zastrzeżone odszkodowanie ma tu postać kary umownej – jako zryczałtowane odszkodowanie niezależne od wysokości poniesionej szkody, gdyż odszkodowanie to zawsze będzie odpowiadało wysokości nakładów, których wartość będzie szkodą konsumenta. Mało tego nawet gdyby tak uznać, to i tak postanowienie to ma charakter abuzywny, gdyż kara byłaby wtedy zastrzeżona bez możliwości dochodzenia odszkodowania przewyższającego jej wysokość, o czym była mowa przy omawianiu klauzuli wskazanej pozwie jako druga (pkt. b pozwu.).

Nie może ulegać wątpliwości, że rozpoznanie sprawy w granicach apelacji oznacza związanie sądu drugiej instancji granicami zaskarżenia, wyznaczonymi wskazaniem skarżącego, jakie orzeczenie i w jakim zakresie zostaje przez niego zaskarżone apelacją (art. 386 § 1 pkt 1 i art. 363 § 1 i 3 k.p.c.). Strona pozwana nie wskazała w apelacji, iż zaskarża wyrok Sądu Okręgowego także w zakresie jego punktu III, w którym pozwana została obciążona kwot 600 zł tytułem wpisu stałego, od uiszczenia którego powód był zwolniony. Z tych względów Sąd II instancji rozpoznając sprawę w granicach apelacji uznał za niecelowe odnoszenie się do wniosku apelacji o zmianę punktu III zaskarżonego wyroku przez odstąpieni od obciążenia pozwanej opłatą sądową w kwocie 600 zł, w szczególności, iż jak wyżej wspomniano ten punkt wyroku został prawomocnym postanowieniem Sądu Okręgowego z dnia 12 listopada 2012 r. uchylony.

Reasumując Sąd Apelacyjny stwierdza, iż w przedmiotowej sprawie wszystkie trzy sporne klauzule świadczą o nieuczciwym, a więc sprzecznym z dobrymi obyczajami działaniu pozwanej o oraz o rażącym naruszeniu interesów konsumenta w powyższym rozumieniu. Podnieść przy tym należy, iż uznanie postanowień umowy lub wzorca za sprzeczne z dobrymi obyczajami nie polega na wskazaniu, jaki „dobry obyczaj” został in casu naruszony, gdyż celem klauzul generalnych jest rozszerzenie granic swobody sędziowskiej w orzekaniu ( por. wyrok SN z 3 lutego 2006 r. (I CK 297/05, Wokanda 2006, nr 7-8, s. 18). Należy też podkreślić, iż zakaz stosowania postanowień uznanych przez sąd za niedozwolone nie oznacza, że postanowienia te nie mogą w ogóle pojawić się w umowach przedsiębiorców z konsumentami. Zakaz ten dotyczy bowiem tylko wykorzystywania takich postanowień we wzorcu. Jeżeli zatem postanowienie o treści identycznej jak zakazana pojawi się w charakterze indywidualnie negocjowanego postanowienia umowy, wtedy należy je uznać za wiążące konsumenta.

Z tych względów apelacja powoda została uwzględniona, czego skutkiem była częściowa zmiana zaskarżonego wyroku na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., natomiast apelacja pozwanej spółki została oddalona na podstawie art. 385 k.p.c. O obciążeniu strony pozwanej kosztami opłaty od apelacji w wysokości 600 zł, od uiszczenia której strona powodowa była z mocy ustawy zwolniona orzeczono stosownie do treści art. 113 ust. 1 u.k.s.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c.