Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 2 czerwca 2017 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach - II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący: SSO Rafał Adamczyk (spr.)

Sędziowie: SSO Barbara Dziewięcka

SSO Teresa Strojnowska

Protokolant: st. sekr. sąd. Justyna Bińkowska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 2 czerwca 2017 r. w K.

sprawy z powództwa M. W. i A. (...)

przeciwko J. K. i E. K.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanych od wyroku Sądu Rejonowego w Kielcach

z dnia 20 grudnia 2016 r., sygn. akt VIII C 1343/16

1. zmienia zaskarżony wyrok w całości i uchyla nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym wydany przez Sąd Rejonowy w Kielcach w dniu 29 marca 2016 r. w sprawie VIII Nc 451/16 co do kwoty 54891,79 zł (pięćdziesiąt cztery tysiące osiemset dziewięćdziesiąt jeden złoty siedemdziesiąt dziewięć groszy) z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od kwoty 59482,20 zł (pięćdziesiąt dziewięć tysięcy czterysta osiemdziesiąt dwa złote dwadzieścia groszy) od dnia 12 lutego 2016 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r., a od kwoty 54891,76 zł (pięćdziesiąt cztery tysiące osiemset dziewięćdziesiąt jeden złoty siedemdziesiąt sześć groszy) od dnia 1 maja 2016 r. do dnia zapłaty, a także co do kosztów procesu w całości i oddala powództwo oraz zasądza od M. W. solidarnie na rzecz J. K. i E. K. kwotę 4026,96 zł (cztery tysiące dwadzieścia sześć złotych dziewięćdziesiąt sześć groszy) tytułem kosztów procesu
i zasądza od A. (...) solidarnie na rzecz J. K. i E. K. kwotę 4026,96 zł (cztery tysiące dwadzieścia sześć złotych dziewięćdziesiąt sześć groszy) tytułem kosztów procesu;

2. zasądza od M. W. i A. (...) na rzecz J. K. kwoty po 2711,25 zł (dwa tysiące siedemset jedenaście złotych dwadzieścia pięć groszy) tytułem kosztów postępowania apelacyjnego;

3. zasądza od M. W. i A. (...) na rzecz E. K. kwoty po 686,25 (sześćset osiemdziesiąt sześć złotych dwadzieścia pięć groszy) tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.

II Ca 569/17

UZASADNIENIE

W pozwie wniesionym w dniu 12 lutego 2016 r. powodowie M. W. i A. S. ‑ W. domagali się wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, którym Sąd zobowiąże solidarnie pozwanych J. K. i E. K. do zapłaty na rzecz powodów kwoty 59482,20 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie za okres od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty oraz kosztami procesu, a w razie rozpoznania sprawy w trybie zwykłym wnieśli o zasądzenie solidarnie od pozwanych J. K. i E. K. kwoty 59482,20 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie za okres od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty oraz kosztami procesu. W uzasadnieniu żądania wskazali, iż dochodzona kwota stanowi odsetki ustawowe od zaliczki w kwocie 300000 zł, wręczonej pozwanym przy zawarciu umowy przedwstępnej w dniu 18 lipca 2013 r., którą do dnia wniesienia pozwu pozwani zwrócili do wysokości 190000 zł (k. 3 - 5).

Sąd Rejonowy w Kielcach nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym w dniu 29 marca 2016 r. w sprawie VIII Nc 451/16 nakazał pozwanym J. K. i E. K., aby zapłacili solidarnie powodom M. W. i A. S. ‑ W. kwotę 59482,20 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie za okres od dnia 12 lutego 2016 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 4378 zł tytułem kosztów procesu - w terminie dwóch tygodni od doręczenia nakazu albo wnieśli w tym terminie zarzuty (k. 32).

Pozwani w dniu 5 maja 2016 r. wnieśli zarzuty od powyższego nakazu zapłaty, zaskarżając go w całości. J. K. i E. K. zarzucili brak podstaw do wystąpienia z żądaniem zawartym w pozwie, dotyczącym zasądzenia odsetek ustawowych od kwot wskazanych w uzasadnieniu pozwu, liczonych od dnia 2 października 2013 r. - w sytuacji, gdy strony zgodnie przesuwały termin realizacji umowy, zatem wymagalność roszczenia głównego przypada na dzień 30 września 2015 r., a pozwani zapłacili powodom należność w kwocie 4590,41 zł za uchybienie terminowi płatności kwoty głównej od dnia 1 października 2015 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r. (k. 39 - 41).

Powodowie M. W. i A. (...) pismem z dnia 18 sierpnia 2016 r. cofnęli pozew co do kwoty 4590,41 zł, uiszczonej przez pozwanego J. K. po wytoczeniu powództwa i zmodyfikowali żądanie, wnosząc o zasądzenie solidarnie od pozwanych na rzecz powodów kwoty 54891,79 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od kwoty 59482,20 zł za okres od dnia 12 lutego 2016 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r., a od kwoty 54891,76 zł za okres od dnia 1 maja 2016 r. do dnia zapłaty (k. 62 - 63).

Postanowieniem z dnia 20 grudnia 2016 r. Sąd Rejonowy w Kielcach uchylił nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 29 marca 2016 r., wydany przez ten Sąd pod sygn. akt VIII Nc 451/16 co do kwoty 4590,41 zł i umorzył postępowanie w sprawie w tej części (k. 94).

Wyrokiem z dnia 20 grudnia 2016 r. Sąd Rejonowy w Kielcach w sprawie VIII C 1343/16 utrzymał w mocy nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 29 marca 2016 r., wydany przez ten Sąd pod sygn. akt VIII Nc 451/16, co do kwoty 54891,79 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od kwoty 59482,20 zł za okres od dnia 12 lutego 2016 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r., a od kwoty 54891,76 zł za okres od dnia 1 maja 2016 r. do dnia zapłaty (punkt I); uchylił nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 29 marca 2016 r., wydany przez Sąd Rejonowy w Kielcach pod sygn. akt VIII Nc 451/16, co do kosztów procesu w całości i zasądził od J. K. i E. K. solidarnie na rzecz M. W. i A. (...) solidarnie kwotę 7978 zł tytułem kosztów procesu (punkt II) (k. 96).

Sąd Rejonowy ustalił, iż J. K. i E. K. są właścicielami nieruchomości położonej w D., zabudowanej domem jednorodzinnym. W dniu 11 lipca 2013 r. zawarli oni w formie aktu notarialnego przedwstępną umowę sprzedaży tej nieruchomości. W dniu 18 lipca 2013 r. zawarli w formie aktu notarialnego kolejną przedwstępną umowę sprzedaży nieruchomości z innymi kupującymi, to jest z A. (...), pod warunkiem rozwiązania umowy z dnia 11 lipca 2013 r. W umowie tej określono cenę nabycia, a termin zawarcia umowy przyrzeczonej wskazano na dzień 30 września 2013 r. W dniu 18 lipca 2013 r. kupujący wpłacili na rzecz sprzedających zaliczkę w kwocie 300000 zł. W razie niewykonania umowy J. K. i E. K. zobowiązali się zwrócić kupującym powyższą kwotę i w tym zakresie poddali się rygorowi egzekucji. Do dnia 30 września 2013 r. umowa przyrzeczona nie została zawarta, gdyż nie została rozwiązana wcześniejsza umowa przedwstępna z dnia 11 lipca 2013 r. Po zawarciu umowy przedwstępnej, J. K. w sprawie jej wykonania kontaktował się w okresie do początku 2015 r. wyłącznie z B. W., ojcem M. W.. Ustnie uzgadniali, że M. W. i jego żona są nadal zainteresowani zakupem nieruchomości, mimo upływu terminu zawarcia umowy przyrzeczonej. W dniu 6 lutego 2015 r. J. K. i E. K. oraz M. W. i A. S. ‑ W. spotkali się u notariusza, gdzie pozwani oświadczyli, iż nie dojdzie do zawarcia umowy przyrzeczonej w wykonaniu umowy z dnia 18 lipca 2013 r., z przyczyn leżących po ich stronie. Stawający mieli wyznaczyć inny termin spotkania po 10 marca 2015 r. celem rozważenia zawarcia umowy przyrzeczonej lub ustalenia zasad i trybu rozliczeń kwot wynikających z umowy przedwstępnej, do żadnego spotkania jednak nie doszło. W dniach 11, 12, 13 i 17 lutego 2015 r. J. K. dokonał zapłaty łącznie kwoty 190000 zł na rzecz M. W. i A. S. ‑ W. tytułem zwrotu zaliczki uiszczonej przez powodów przy zawarciu umowy przedwstępnej. W dniu 23 września 2015 r. M. W. i A. (...) skierowali do J. K. i E. K. pisemne wezwanie do zapłaty pozostałej należności głównej 110000 zł oraz odsetek za opóźnienie w kwocie 56357,26 zł, obliczonych do dnia 18 września 2015 r.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że powództwo jest w całości zasadne w świetle art. 481 § 1 k.c. i art. 455 k.c. W ocenie tego Sądu, treść umowy przedwstępnej zawartej między stronami w dniu 18 lipca 2013 r. wskazuje, iż termin zwrotu zaliczki to dzień 1 października 2013 r., czyli pierwszy dzień po upływie terminu do zawarcia umowy przyrzeczonej. Zdaniem Sądu pierwszej instancji, nie było podstaw do przyjęcia, że termin zwrotu zaliczki nie został oznaczony i biegnie dopiero od wezwania do zapłaty z dnia 23 września 2015 r., gdyż z okoliczności faktycznych wynika, iż dla obu stron umowy było jasne, w jakim terminie powinna być zwrócona zaliczka: pozwany dokonał pierwszej wpłaty na poczet tej należności po deklaracji, że do zawarcia umowy przyrzeczonej nie dojdzie, a z wezwania do zapłaty z dnia 23 września 2015 r. wynika, iż obejmuje ono także odsetki i pozwany tego wezwania nie kwestionował. Według Sądu Rejonowego, termin zwrotu zaliczki nie rozpoczął biegu dnia 1 października 2015 r., nawet jeśli powodowie nadal deklarowali zainteresowanie zakupem nieruchomości, ponieważ wszelkie ewentualne rozmowy na temat zwrotu zaliczki prowadził z pozwanym ojciec powoda, który nie dysponował pisemnym pełnomocnictwem od powodów – jego deklaracje nie odnosiły zatem żadnego skutku. W ocenie Sądu oznacza to, że M. W. i A. (...) należą się odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty 300000 zł za okres od dnia 2 października 2013 r. do dnia 11 lutego 2015 r., od kwoty 250000 zł za okres od dnia 12 lutego 2015 r. do dnia 12 lutego 2015 r., od kwoty 210000 zł za okres od dnia 13 lutego 2015 r. do dnia 13 lutego 2015 r., od kwoty 160000 zł za okres od dnia 14 lutego 2015 r. do dnia 17 lutego 2015 r. i od kwoty 110000 zł za okres od dnia 18 lutego 2015 r. do dnia poprzedzającego wniesienie pozwu, co daje łącznie kwotę 59482,20 zł. O dalszych odsetkach ustawowych od wskazanej kwoty Sąd pierwszej instancji rozstrzygnął na podstawie art. 482 k.c. Sąd wskazał, iż skoro pozwany na poczet odsetek uiścił w dniu 30 kwietnia 2016 r. kwotę 4590,41 zł, to do zapłaty pozostaje 54891,79 zł oraz odsetki ustawowe od kwoty 59482,20 zł za okres od dnia 12 lutego 2016 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r. i od kwoty 54891,76 zł za okres od dnia 1 maja 2016 r. do dnia zapłaty. W tym stanie rzeczy na podstawie art. 496 k.p.c. we wskazanej części utrzymano w mocy nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym z dnia 29 marca 2016 r. W zakresie kosztów procesu Sąd Rejonowy na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. orzekł, iż pozwani jako przegrywający sprawę, wobec uwzględnienia powództwa i cofnięcia go w części z uwagi na zapłatę dokonaną po wniesieniu pozwu, powinni zwrócić powodom poniesione przez nich koszty procesu w całości, które obejmują opłatę od pozwu 744 zł, opłatę skarbową od pełnomocnictw 34 zł oraz wynagrodzenie pełnomocnika w stawce minimalnej - 7200 zł (k. 101 - 102).

Pozwani wnieśli apelację od powyższego wyroku. Zaskarżyli orzeczenie Sądu Rejonowego w całości, zarzucając naruszenie prawa materialnego - art. 455 k.c. poprzez jego błędną wykładnię i w konsekwencji uznanie, że termin zwrotu przez pozwanych zaliczki został oznaczony w umowie przedwstępnej na dzień 1 października 2013 r. i wynika z niezawarcia umowy przyrzeczonej w terminie określonym w umowie przedwstępnej, podczas gdy roszczenie o zwrot zaliczki nie wchodzi w zakres stosunku wynikającego z umowy przedwstępnej, ale jest elementem stosunku zobowiązaniowego, u podstaw którego leży zdarzenie przewidziane w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu, zatem moment, kiedy wpłacona zaliczka staje się nienależnym świadczeniem i jej zwrot jest wymagalny, wynika z ustaleń stron, które negocjowały możliwości zawarcia umowy przyrzeczonej po terminie określonym w umowie przedwstępnej – a skoro termin zwrotu zaliczki nie został oznaczony, to świadczenie polegające na zwrocie zaliczki powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do jego wykonania, które miało miejsce dnia 23 września 2015 r., z terminem zapłaty do dnia 30 września 2015 r. Przedstawiając powyższy zarzut, pozwani wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie od powodów na rzecz pozwanych kosztów postępowania za obie instancje. Dodatkowo domagali się dopuszczenia dowodu z dokumentu w postaci pisma powodów z dnia 13 stycznia 2015 r. na okoliczność stanowiska stron co do zawarcia umowy przyrzeczonej w tej dacie i wpłaconej zaliczki.

W uzasadnieniu apelacji J. K. i E. K. wskazali, iż moment, w którym zaliczka stała się świadczeniem nienależnym wynika ze stanu faktycznego sprawy – dalsze negocjacje stron co do zawarcia umowy przyrzeczonej wykluczają, w ocenie pozwanych, przyjęcie, że po 30 września 2013 r. strony nie chciały już zawrzeć tej umowy. Według skarżących, termin zwrotu zaliczki nie został oznaczony, a świadczenie to winno zostać spełnione niezwłocznie po wezwaniu, gdyż dopiero wtedy niedojście do skutku umowy przyrzeczonej zostało definitywnie przesądzone. Powodowie mogli zatem rozpocząć naliczanie odsetek od części niezwróconej zaliczki dopiero od dnia 1 października 2015 r., a wskutek zapłaty przez pozwanych całości wyliczonych od tego dnia odsetek w kwocie 4590,41 zł, powództwo jest niezasadne (k. 121 - 125).

W odpowiedzi na apelację, powodowie wnieśli o jej oddalenie, pominięcie wniosków dowodowych zgłoszonych w apelacji - jako spóźnionych i sprzecznych z treścią art. 381 k.p.c. oraz o zasądzenie solidarnie od pozwanych solidarnie na rzecz powodów kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W uzasadnieniu swojego stanowiska M. W. i A. (...) podnieśli, iż Sąd pierwszej instancji, wbrew twierdzeniom pozwanych, prawidłowo ustalił stan faktyczny i dokonał jego subsumcji. Sąd nie dopuścił się naruszenia art. 455 k.c., ponieważ zarówno z zeznań samego pozwanego, jak i z zeznań świadków oraz powodów wynika, że w przypadku niedojścia umowy przyrzeczonej do skutku, J. K. zwróci powodom kwotę wpłaconej zaliczki wraz ze wszystkimi należnościami ubocznymi od daty, kiedy umowa przyrzeczona miała być pierwotnie zawarta, tj. od dnia 1 października 2013 r. Tylko to uzgodnienie sprawiło, że powodowie akceptowali kolejne terminy, a żądanie zwrotu zaliczki było kierowane do pozwanych od dnia 1 października 2013 r. kilkanaście razy. Według powodów, instytucja zaliczki nie jest oderwanym od umowy bytem prawnym i bezzasadnym jest twierdzenie, by zwrot zaliczki miał następować na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, skoro strony zawarły w tym zakresie umowę, zatem pierwszeństwo przy rozliczeniach z tego tytułu winien mieć reżim kontraktowy. W przywoływanych przez pozwanych porozumieniach strony nie zawierały żadnych dodatkowych uzgodnień dotyczących kwestii odsetek ustawowych za opóźnienie, więc należą się one mimo braku zaistnienia szkody. Ponadto z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, nierealnym byłoby przekazanie pozwanym tak wysokiej sumy na okres ponad dwóch lat bez żadnych konsekwencji, gdy pozwani z pełną świadomością i premedytacją nie wywiązywali się z dokonywanych porozumień i ustaleń. Wreszcie, zdaniem powodów, apelujący nie wykazali sprzeczności rozumowania Sądu z regułami logiki, doświadczenia życiowego i współżycia społecznego, a nawet nie uprawdopodobnili naruszenia tych zasad przez Sąd Rejonowy (k. 130 - 132).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja pozwanych zasługuje na uwzględnienie.

Merytoryczną analizę apelacji należy poprzedzić wskazaniem podstawy faktycznej rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego, którą stanowią następujące ustalenia Sądu Rejonowego, częściowo zmienione przez Sąd odwoławczy:

Małżonkowie J. K. i E. K. są współwłaścicielami, na zasadzie wspólności ustawowej majątkowej małżeńskiej, nieruchomości położonej w D., gmina M., obejmującej działki gruntu oznaczone numerami(...) oraz (...) W dniu 11 lipca 2013 r. zawarli oni w formie aktu notarialnego przedwstępną umowę sprzedaży tej nieruchomości. Następnie w dniu 18 lipca 2013 r. zawarli w formie aktu notarialnego przed notariuszem R. T. kolejną przedwstępną umowę sprzedaży tej nieruchomości z innymi kupującymi - małżonkami M. W. i A. (...), na podstawie której to umowy J. K. i E. K. zobowiązali się sprzedać nieruchomość M. W. i A. (...) za łączną cenę 1470000 zł, pod warunkiem rozwiązania umowy z dnia 11 lipca 2013 r. Termin zawarcia umowy przyrzeczonej określono na dzień 30 września 2013 r. W dniu zawarcia umowy przedwstępnej kupujący wpłacili na rzecz sprzedających kwotę 300000 zł tytułem zaliczki, która miała zostać zarachowana na poczet ceny, a w razie niewykonania umowy lub skorzystania przez kupujących z umownego prawa odstąpienia, J. K. i E. K. zobowiązali się zwrócić kupującym powyższą kwotę i w tym zakresie poddali się rygorowi egzekucji w trybie art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.

okoliczności bezsporne, wynikające z treści warunkowej przedwstępnej umowy sprzedaży, Rep. A 1898/2013 – k. 10 - 16

Do dnia 30 września 2013 r. umowa przyrzeczona nie została zawarta, ponieważ umowa przedwstępna z dnia 11 lipca 2013 r. nie została rozwiązana. Po dniu 30 września 2013 r. strony prowadziły dalsze negocjacje co do zawarcia umowy przyrzeczonej – początkowo J. K. kontaktował się w tym przedmiocie z B. W., ojcem M. W., a następnie od początku 2015 r. - z M. W. i A. (...). W trakcie rozmów doszło do uzgodnień, iż strony są nadal zainteresowane transakcją, mimo upływu pierwotnego terminu zawarcia umowy przyrzeczonej.

dowody: zeznania świadka B. W. (k. 77 - 78), zeznania powoda M. W. (k. 91), zeznania powódki A. (...) (k. 92), zeznania pozwanego J. K. (k. 92 - 93)

W dniu 6 lutego 2015 r. J. K. i E. K. oraz A. (...) spotkali się w kancelarii notariusza R. T.. Notariusz sporządził protokół, w którym małżonkowie J. i E. K. oświadczyli, że do zawarcia umowy przyrzeczonej w wykonaniu umowy z dnia 18 lipca 2013 r. nie dojdzie z przyczyn leżących po ich stronie. Stawający postanowili wyznaczyć inny termin spotkania, nie później niż do dnia 10 marca 2015 r., celem rozważenia zawarcia umowy przyrzeczonej lub w razie niemożności jej zawarcia ustalenia zasad i trybu rozliczeń kwot wynikających z umowy przedwstępnej.

okoliczności bezsporne, wynikające z treści aktu notarialnego Rep.(...)– k. 44 - 45

Do kolejnego spotkania stron u notariusza jednak nie doszło. W dniach 11, 12, 13 i 17 lutego 2015 r. J. K. dokonał zapłaty łącznie kwoty 190000 zł na rzecz M. W. i A. S. ‑ W. tytułem zwrotu części zaliczki uiszczonej przez nich przy zawarciu umowy przedwstępnej. W dniu 23 września 2015 r. M. W. i A. (...) skierowali do J. K. i E. K. pisemne wezwanie do zapłaty pozostałej części należności głównej: 110000 zł oraz odsetek ustawowych za opóźnienie w kwocie 56357,26 zł, obliczonych – zgodnie z przedstawionym wykazem - od dnia 1 października 2013 r. do dnia 18 września 2015 r. W dniu 14 marca 2016 r. J. K. uiścił na rzecz M. W. i A. (...) kwotę 20000 zł tytułem zwrotu kolejnej części zaliczki, a w dniu 30 kwietnia 2016 r. wpłacił kwotę 4590,41 zł tytułem odsetek ustawowych za opóźnienie w zapłacie od dnia 1 października 2015 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r.

dowody: wezwanie do zapłaty z dnia 23 września 2015 r. (k. 20 - 21), potwierdzenia przelewów (k. 26 – 29), potwierdzenie wpłaty kwoty 20000 zł z dnia 14 marca 2016 r. (k. 47), potwierdzenie wpłaty kwoty 4590,41 zł z dnia 30 kwietnia 2016 r. (k. 46), zeznania powoda M. W. (k. 91), zeznania powódki A. (...) (k. 92), zeznania pozwanego J. K. (k. 92 - 93)

Zasadniczym zarzutem zawartym w apelacji pozwanych było naruszenie przez Sąd Rejonowy przepisu art. 455 k.c., polegające na błędnej ocenie przez Sąd pierwszej instancji, iż termin zwrotu powodom M. W. i A. (...) zaliczki przez pozwanych J. K. i E. K. został oznaczony w umowie przedwstępnej na dzień 1 października 2013 r. i wynika z braku zawarcia umowy przyrzeczonej w terminie określonym w umowie przedwstępnej. Sąd Rejonowy wskazał, że pozwani pozostawali w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia w postaci zwrotu zaliczki od dnia 1 października 2013 r., ponieważ już w chwili zawierania warunkowej umowy przedwstępnej w dniu 18 lipca 2013 r. dla stron musiało być jasne, w jakim terminie zaliczka powinna zostać zwrócona. Ponadto pozwany dokonał pierwszej wpłaty na poczet należności w dniu 11 lutego 2015 r., zatem kilka dni po spotkaniu u notariusza, na którym zadeklarował, iż nie dojdzie do zawarcia umowy przyrzeczonej. Wreszcie, skoro wezwanie do zapłaty z dnia 23 września 2015 r. z terminem płatności do 30 września 2015 r. obejmuje także odsetki, a pozwani nie kwestionowali tego wezwania, to - zdaniem Sądu pierwszej instancji -przemawia to za odrzuceniem stanowiska pozwanych, by termin naliczania odsetek rozpoczynał swój bieg w dniu 1 października 2015 r.

Stanowisko Sądu Rejonowego nie jest trafne. W ocenie Sądu odwoławczego nie można przyjąć, aby z treści umowy przedwstępnej z dnia 18 lipca 2013 r. wynikał termin zwrotu zaliczki. W § 6 tiret 3. umowy wskazano jedynie, że „w razie niewykonania umowy (…) J. i E. małżonkowie K. zobowiązują się zwrócić kupującym kwotę 300000 zł wpłaconą tytułem zaliczki” (k. 14). Zwrot zaliczki będący skutkiem „niewykonania umowy” nie został w tym ani innym postanowieniu umowy obwarowany terminem, który - wobec tego - należy ustalić na podstawie pozostałych okoliczności faktycznych. Skarżący słusznie wskazują, że w niniejszej sprawie nie można stwierdzić, aby już w chwili upływu terminu do zawarcia umowy przyrzeczonej (z dniem 30 września 2013 r. - § 4 umowy przedwstępnej - k. 13) świadczenie w postaci zapłaty zaliczki stało się wymagalne, skoro przeczy temu treść zeznań powodów M. W. i A. S. ‑ W., pozwanego J. K. oraz zeznań świadka B. W.. Wymienione osoby jednoznacznie podnosiły, iż po dniu 30 września 2013 r. do początku 2015 r. strony nadal prowadziły negocjacje w przedmiocie zawarcia umowy przyrzeczonej („w umowie jest termin zawarcia umowy przyrzeczonej, ale ustnie z pozwanym ustaliłem, że poczekamy jeszcze do końca 2013 r. (...). Nie domagaliśmy się zwrotu zaliczki w 2014 r., bo ja wierzę ludziom, a pozwany zapewniał, że to sprzeda. Zgadzałem się czekać” – zeznania świadka B. W. - k. 77; „rozmawialiśmy z pozwanym (…), żeby zwrócił nam pieniądze skoro umowa nie doszła do skutku, ale też gotowi byliśmy cały czas to kupić. (…) W 2014 r. cały czas były rozmowy o tym, czy ta nieruchomość zostanie nam sprzedana” – zeznania powoda M. W. - k. 91; „po 30 września 2013 r. powodowie nadal chcieli kupić nieruchomość (...). Nie było innego wezwania do zapłaty niż to z 23 września 2015 r.” – zeznania pozwanego J. K. - k. 92). Świadczy o tym również bezsporna okoliczność, że w dniu 6 lutego 2015 r. doszło do spotkania stron u notariusza, gdzie w akcie notarialnym m. in. wyznaczono kolejny termin spotkania do dnia 10 marca 2015 r. celem rozważenia zawarcia umowy przyrzeczonej lub, w razie niemożności jej zawarcia, ustalenia zasad i trybu rozliczeń kwot wynikających z umowy przedwstępnej - zatem dopiero po tej dacie mogło dojść do ostatecznego niewykonania tej umowy i wtedy miał być określony sposób wzajemnych rozliczeń. Do następnego spotkania stron jednak nie doszło: zasady i tryb zwrotu zaliczki nie zostały uzgodnione, a pierwszym pewnym dniem, z którym można uznać dochodzone pozwem świadczenie jako wymagalne był 30 września 2015 r. - dzień podany jako termin zwrotu zaliczki w pisemnym wezwaniu do zapłaty, które miało miejsce w dniu 23 września 2015 r. Wbrew stanowisku Sądu Rejonowego, nie stoi na przeszkodzie takiemu stwierdzeniu fakt dokonania częściowego zwrotu zaliczki w łącznej wysokości 190000 zł przez J. K. w dniach 11, 12, 13 i 17 lutego 2015 r. (po spotkaniu stron u notariusza), bowiem dłużnik może spełnić świadczenie zanim stało się ono wymagalne. Pokwitowanie otrzymania wezwania do zapłaty, obejmującego również sumę zawierającą odsetki za opóźnienie od dnia 1 października 2013 r. do dnia 18 września 2015 r., nie dowodzi samo przez się uznania tego żądania przez pozwanych, skoro dokonali oni jedynie częściowej zapłaty należności głównej, a dopiero w toku procesu spłacili odsetki liczone od daty wskazanej w wezwaniu z dnia 23 września 2015 r. do dnia zapłaty. Nawet świadek B. W., prowadzący w imieniu powodów rozmowy z pozwanymi zeznał: „Pozwany powiedział, że zwróci pieniądze z odsetkami, nie mówił od jakiego momentu te odsetki, ale to wiadomo, bo przecież pieniądze były zapłacone i on nimi obracał” (k. 77). B. W. nie stwierdził więc, aby termin zwrotu zaliczki i zapłaty odsetek wynikał z treści umowy przedwstępnej. Żaden z przeprowadzonych dowodów nie pozwala na przyjęcie wersji powodów, aby pozwani wcześniej wielokrotnie deklarowali, że w przypadku niedojścia do skutku umowy przyrzeczonej zwrócą M. W. i A. S. ‑ W. kwotę wpłaconej zaliczki wraz ze wszystkimi należnościami ubocznymi właśnie od daty, kiedy umowa przyrzeczona miała być pierwotnie zawarta – od 1 października 2013 r.

Nie ulega wątpliwości, iż przy zawieraniu umowy przedwstępnej strony mogą do jej treści, poza istotnymi postanowieniami (art. 389 k.c.), wprowadzić w granicach określonych w art. 353 ¹ k.c., postanowienia, które nie przesądzają o jej bycie, nie stanowią o jej skuteczności i nie odnoszą się do spełnienia świadczenia z tej umowy (zawarcia umowy przyrzeczonej), ale kształtują zachowania stron w okresie poprzedzającym zawarcie umowy przyrzeczonej. Takim postanowieniem jest m. in. oświadczenie o uiszczeniu określonej kwoty tytułem zaliczki. W takim przypadku następuje częściowe spełnienie świadczenia przed powstaniem zobowiązania opiewającego na to świadczenie, a w razie zawarcia przyrzeczonej umowy sprzedaży, uiszczona przez kupującego kwota podlega zarachowaniu na poczet ustalonej ceny, czyli staje się świadczeniem definitywnym. Jeżeli natomiast nie następuje zawarcie przyrzeczonej umowy sprzedaży, kwota zapłacona na poczet ceny powinna zostać zwrócona jako świadczenie nienależne (art. 410 § 2 k.c.), nie zostaje bowiem wówczas osiągnięty zamierzony cel świadczenia (zob. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2007 r., III CZP 3/07, OSNC 2008 nr 2, poz. 15; por. również wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 30 stycznia 2004 r., I CK 129/03, LEX nr 457759, z dnia 25 marca 2004 r., II CK 116/03, LEX nr 453645, z dnia 12 stycznia 2006 r., II CK 342/05, OSNC 2006, nr 10, poz. 170 i z dnia 15 listopada 2016 r., III CNP 9/16, LEX nr 2159089). Skarżący mają zatem rację, wskazując na przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu jako właściwe dla oceny żądania powodów. Jest tak bez względu na przyczynę niezawarcia przyrzeczonej umowy, a więc czy stanowiło ją nieziszczenie się warunku zawieszającego, pod którym została zawarta umowa przedwstępna, skuteczne podniesienie zarzutu przedawnienia roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, niewykonanie zobowiązania przez stronę umowy przedwstępnej, za które nie ponosi ona odpowiedzialności (art. 471 in fine k.c. w zw. z art. 472 k.c.) lub niewykonanie zobowiązania przez stronę umowy przedwstępnej, za które ponosi ona odpowiedzialność. Nienależne świadczenie, o którym mowa, powinno być zwrócone w pełnym zakresie, tj. bez możliwości ograniczenia jego wysokości na podstawie art. 409 k.c., gdyż - jak wyjaśniono w literaturze oraz orzecznictwie (por. uzasadnienia wyroków Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2004 r., I CK 129/03, LEX nr 457759 i z dnia 25 marca 2004 r., II CK 116/03, LEX nr 453645), mimo że w tego rodzaju przypadkach świadczenie staje się nienależne dopiero z chwilą, w której ostatecznie okaże się, iż zamierzony jego cel nie został osiągnięty, wzbogacony powinien się liczyć z obowiązkiem jego zwrotu już od chwili otrzymania go. Przemawia za tym specyfika tego rodzaju świadczeń nienależnych; ten, kto je otrzymał wie, że zobowiązanie, do którego wykonania ono zmierza, jeszcze nie powstało. Według poglądu Sądu Najwyższego, wyrażonego w uzasadnieniu uchwały z dnia 8 marca 2007 r., III CZP 3/07, OSNC 2008 nr 2, poz. 15, aprobowanego przez Sąd Okręgowy, roszczenie o zwrot - mającej charakter nienależnego świadczenia - kwoty zapłaconej na poczet świadczenia z niezawartej umowy przyrzeczonej nie wchodzi w zakres stosunku wynikającego z umowy przedwstępnej, lecz jest elementem stosunku zobowiązaniowego, u podstaw którego leży zdarzenie przewidziane w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.). Umowa przedwstępna pozostaje w związku z tym zdarzeniem tylko o tyle, o ile niedojście do skutku umowy przyrzeczonej przesądza nienależny charakter świadczenia spełnionego na poczet wykonania umowy przyrzeczonej.

Z tych przyczyn, zwrot zaliczki w kwocie 300000 zł, wpłaconej przez M. W. i A. (...) przy zawieraniu umowy przedwstępnej w dniu 18 lipca 2013 r. powinien nastąpić według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Dług z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest długiem bezterminowym, tzn. termin zwrotu korzyści nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, a w rezultacie zwrot powinien nastąpić niezwłocznie po wezwaniu bezpodstawnie wzbogaconego do dokonania tej czynności. Wskazany w apelacji przepis art. 455 k.c. przewiduje, iż jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (podobnie wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1976 r., III CRN 289/76, LEX nr 7893; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1991 r., III CZP 2/91, OSNC 1991, nr 7, poz. 93; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2009 r., III CZP 102/09, OSNC 2010, nr 5, poz. 75). Zubożony może zatem wezwać wzbogaconego do wydania korzyści – a zarazem także żądać odsetek za opóźnienie – od momentu, w którym można ją uznać za bezpodstawną, a więc w przypadku nieosiągnięcia zamierzonego celu świadczenia ( condictio ob rem/condictio causa data causa non secuta) od chwili stwierdzenia, iż cel nie został osiągnięty. Apelujący mają tym samym rację, argumentując, iż termin wymagalności świadczenia dochodzonego pozwem powinien być liczony od wezwania pozwanych do zapłaty, a pierwszym udokumentowanym i skonkretyzowanym wezwaniem było pismo z dnia 23 września 2015 r., z terminem płatności do dnia 30 września 2015 r. Powodowie mogli skutecznie domagać się zapłaty przez pozwanych odsetek od niezwróconej części zaliczki dopiero od chwili upływu terminu do zapłaty, określonego w pisemnym wezwaniu z dnia 23 września 2015 r., tj. od dnia 1 października 2015 r. do dnia zapłaty. Bezspornym pozostaje, iż do dnia 30 września 2015 r. pozwani zwrócili powodom kwotę 190000 zł, zatem z dniem 1 października 2015 r. stało się wymagalne zobowiązanie z tytułu zwrotu pozostałej części zaliczki w wysokości 110000 zł. Z przedstawionego dowodu wpłaty (k. 47) wynika, że w dniu 14 marca 2016 r. pozwani zwrócili powodom kwotę 20000 zł tytułem należności głównej, stąd w dniu 15 marca 2016 r. do zapłaty pozostało 90000 zł. Odsetki wchodzące w skład żądania pozwu - od kwoty 110000 zł od dnia 1 października 2015 r. do dnia 14 marca 2016 r. wynoszą 3779,18 zł, a odsetki od kwoty 90000 zł od dnia 15 marca 2016 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r. wynoszą 811,23 zł. Ostatecznie, kwota należnych odsetek wynosi 4590,41 zł (3779,18 zł + 811,23 zł), którą to sumę J. K. i E. K. zapłacili M. W. i A. (...) w toku procesu (potwierdzenie wpłaty dokonanej w dniu 30 kwietnia 2016 r. - k. 46) i w tym zakresie powodowie cofnęli pozew. Oznacza to, iż żądanie przez powodów pozostałej kwoty tytułem odsetek, czyli 54891,79 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od kwoty 59482,20 zł za okres od dnia 12 lutego 2016 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r., a od kwoty 54891,76 zł za okres od dnia 1 maja 2016 r. do dnia zapłaty, jest bezzasadne jako pozbawione podstawy prawnej i podlega oddaleniu.

Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Okręgowy na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił wyrok Sądu Rejonowego z dnia 20 grudnia 2016 r. w całości i uchylił nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym, wydany przez Sąd Rejonowy w Kielcach w dniu 29 marca 2016 r. w sprawie VIII Nc 451/16 co do kwoty 54891,79 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od kwoty 59482,20 zł od dnia 12 lutego 2016 r. do dnia 30 kwietnia 2016 r., a od kwoty 54891,76 zł od dnia 1 maja 2016 r. do dnia zapłaty, a także co do kosztów procesu w całości i oddalił powództwo. W zakresie rozstrzygnięcia o kosztach procesu w pierwszej instancji, Sąd Okręgowy zmienił wyrok Sądu Rejonowego i, stosunkowo rozdzielając koszty (art. 100 zdanie pierwsze k.p.c.), zasądził od M. W. solidarnie na rzecz J. K. i E. K. kwotę 4026,96 zł oraz od A. (...) solidarnie na rzecz J. K. i E. K. kwotę 4026,96 zł. Powodowie w toku procesu przed Sądem Rejonowym ponieśli koszty w kwocie 7978 zł, na którą składają się: opłata od pozwu w wysokości 744 zł, obliczona na podstawie art. 13 ust. 1 w zw. z art. 19 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity Dz. U. z 2016 r., poz. 623, ze zmianami), koszty zastępstwa procesowego w kwocie 7200 zł na podstawie § 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2015 r., poz. 1804) w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2016 r., poz. 1667) i opłata skarbowa od dokumentów pełnomocnictw w wysokości 34 zł na podstawie art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o opłacie skarbowej (tekst jednolity Dz. U. z 2016 r., poz. 1827 ze zmianami). Pozwani natomiast ponieśli koszty procesu przed Sądem Rejonowym w wysokości 9448 zł. Składają się na nie: opłata od zarzutów od nakazu zapłaty w wysokości 2231 zł, obliczona na podstawie art. 13 ust. 1 w zw. z art. 19 ust. 4 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, koszty zastępstwa procesowego w kwocie 7200 zł (§ 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie -Dz. U. z 2015 r., poz. 1800, w brzmieniu sprzed nowelizacji wprowadzonej rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie - Dz. U. z 2016 r., poz. 1668) oraz opłata skarbowa od dokumentu pełnomocnictwa w wysokości 17 złotych na podstawie art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o opłacie skarbowej. Powodowie wygrali proces w zakresie kwoty 4590,41 zł, którą pozwani uiścili w toku postępowania przed Sądem Rejonowym, a przegrali co do kwoty 54891,76 zł, która okazała się niezasadna. Tym samym powodowie wygrali sprawę w 8 % (4590,41 zł : 59482,20 zł), a pozwani - w 92 % (54891,79 zł : 59482,20 zł). Po wzajemnym skompensowaniu kosztów należnych obu stronom, ostatecznie powodowie winni zwrócić pozwanym kwotę 8053,92 zł tytułem kosztów procesu (9448 zł x 92 % = 8692,16 zł; 7978 zł x 8 % = 638,24 zł; 8692,16 zł - 638,24 zł = 8053,92 zł), stąd każdy z powodów powinien zwrócić solidarnie pozwanym kwotę 4026,96 zł (8053,92 zł : 2) (punkt I wyroku).

W punkcie II i III wyroku Sąd Okręgowy rozstrzygnął o kosztach postępowania apelacyjnego na podstawie art. 98 § 1 i § 3 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Pozwani w postępowaniu apelacyjnym ponieśli następujące koszty: J. K. w kwocie 5422,50 zł, na którą składają się: połowa opłaty od apelacji w wysokości 1372,50 zł (2745 zł : 2), obliczonej na podstawie art. 13 ust. 1 w zw. z art. 18 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz koszty zastępstwa procesowego w wysokości 4050 zł (75 % stawki minimalnej, bowiem w pierwszej instancji nie prowadził sprawy ten sam adwokat - § 2 pkt 6 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie w brzmieniu po nowelizacji dokonanej rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie), natomiast E. K. poniosła koszty w postaci połowy opłaty od apelacji w wysokości 1372,50 zł. Powodowie przegrali sprawę w postępowaniu apelacyjnym w całości, zostali zatem zobowiązani do zapłaty na rzecz J. K. kwot po 2711,25 zł (5422,50 zł : 2), a na rzecz E. K. kwot po 686,25 zł (1372,50 zł : 2).

SSO Barbara Dziewięcka SSO Rafał Adamczyk SSO Teresa Strojnowska