Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 sierpnia 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie - Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 10 sierpnia 2017 r. w Szczecinie

sprawy S. M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

przy udziale W. M.

o ustalenie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne

na skutek apelacji ubezpieczonej

od wyroku Sądu Okręgowego w Gorzowie Wlkp. VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 17 czerwca 2016 r. sygn. akt VI U 116/16

1.  oddala apelację,

2.  zasądza od S. M. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. kwotę 270 zł (dwieście siedemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

SSA Urszula Iwanowska SSA Jolanta Hawryszko SSO del. Gabriela Horodnicka

- Stelmaszczuk

Sygn. akt III AUa 765/16

UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. decyzją z 13 stycznia 2016 r. ustalił podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie S. M. na kwotę 1.750 zł brutto miesięcznie od 1 września 2015 r.

Ubezpieczona w odwołaniu wniosła o zmianę decyzji i ustalenie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu zatrudnienia u płatnika składek (...) W. M. w K. w kwocie 6.000 zł brutto miesięcznie na stanowisku kierownika. Zainteresowany W. M. poparł stanowisko ubezpieczonej.

Organ rentowy wniósł o oddalenie odwołania, wskazując na brak racjonalnych podstaw do tworzenia w firmie stanowiska kierownika sklepu; po przejściu ubezpieczonej na zwolnienie lekarskie stanowisko to przestało istnieć, natomiast przyznanie wynagrodzenia w kwocie 6.000 zł związane było jedynie z zamiarem uzyskania wyższych świadczeń z ubezpieczeń społecznych – zasiłku chorobowego i zasiłku macierzyńskiego.

Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 17 czerwca 2016 r. zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne S. M. z tytułu zatrudnienia u płatnika W. M. od 1.09.2015 r. stanowi kwotę 3.895,33 zł, w pozostałym zakresie oddalił odwołanie oraz zniósł wzajemnie koszty procesu.

Sąd I instancji ustalił, że S. M., ur. (...), wykształcenie wyższe – licencjat kosmetologii ze specjalizacją wizaż i stylizacja, w okresie od 15.09.2014 r. do 31.08.2015 r. zatrudniona była w (...) W. M. w K., do 30.04.2015 r. w pełnym wymiarze godzin pracy, a od 1.05.2015 r. – na 3/4 etatu jako sprzedawca. Otrzymywała wynagrodzenie w minimalnej wysokości. W połowie sierpnia 2015 r. S. M. dowiedziała się, że jest w ciąży. Przed zajściem w ciąże leczyła się na chorobę H.. Dnia 31.08.2015 r. ubezpieczona podpisała umowę o pracę z (...) W. M. w K. na czas określony od 1.09.2015 r. do 31.12.2017 r., na pełen etat na stanowisko kierownika sklepu za wynagrodzeniem 6.000 zł brutto. Do jej obowiązków należało: sporządzanie faktur, składanie zamówień, przyjmowanie towaru, reklamacji, wdrażanie innowacyjnych pomysłów jak kupno komputera, czytnika kart, dbanie o sklep przez opryskiwanie roślin, dbanie o bieżące naprawy, ustalanie godzin pracy podległych pracowników, pobieranie utargów, przygotowywanie wypłat dla pracowników, dostarczanie wody pracownikom. Od 2.10.2015 r. ubezpieczona przebywała na zwolnieniu lekarskim a jej obowiązki wykonywał W. M.. Zainteresowany W. M. prowadzi działalność gospodarczą obejmującą handel artykułami ogrodniczymi (...) W. M. w K. od 2002 r. W sezonie zatrudnia 8 pracowników, poza sezonem trzech, synową S. M. i dwóch sprzedawców. Dochód firmy w 2014 r. wyniósł 46.893,53 zł. Do sierpnia 2015 r. dochód firmy wyniósł 70.844 zł.

Sąd Okręgowy uznał, że odwołanie było uzasadnione częściowo. Jako podstawę rozstrzygnięcia wskazał art. 18 ust. 1 i art. 6 ust. 1 pkt 1-3 i pkt 18a, a także art. 11 ust. 1 i 12 ust. 1 oraz art. 13 pkt 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U. z 2015, poz. 121 ze zm., dalej: ustawa systemowa) w zw. z art. 58 k.c. Sąd I instancji podkreślił, że warunki wynagrodzenia za pracę ustalone przez płatnika z odwołującą częściowo naruszały ustawowe kryteria albowiem ubezpieczona nie posiada wykształcenia kierunkowego, pożądanego na stanowisku kierowniczym w sklepie, gdzie handluje się artykułami ogrodniczymi. Przed podpisaniem umowy o pracę z 31.08.2015 r. pracowała już w sklepie należącym do zainteresowanego jako sprzedawca, lecz wówczas otrzymywała minimalne wynagrodzenie za pracę. W ocenie Sądu Okręgowego nie sposób uznać zasadność wynagrodzenie aż 6.000 zł brutto miesięcznie. Powiązanie rodzinne pomiędzy pracownikiem a pracodawcą nie uzasadnia przyznania tak wysokiego wynagrodzenia zwłaszcza, że wcześniej pracodawca zatrudniał ubezpieczoną za najniższym wynagrodzeniem. Co do zasady Sąd I instancji podzielił więc argumentację organu rentowego w zakresie nieadekwatności ustalonego wynagrodzenia do kwalifikacji zatrudnionej i możliwości finansowych pracodawcy. W ocenie Sądu Okręgowego jednak wynagrodzenie najniższe to wynagrodzenie osoby nie posiadającej żadnego przygotowania zawodowego, wykonującej proste fizyczne prace, zatem w odniesieniu do ubezpieczonej, posiadającej wykształcenie wyższe, doświadczenie zawodowe w pracy w sklepie i bezspornie wykonującej obowiązki kierownicze nie można było przyjąć wysokości wynagrodzenia ustalonej przez organ rentowy. Biorąc bowiem pod uwagę kwalifikacje, wykształcenie, charakter wykonywanej pracy i zajmowane stanowisko, zdaniem Sądu Okręgowego podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie społecznej winna wynosić 3.895,33 zł tj. kwotę przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej za trzeci kwartał 2015 r. Sąd miał na uwadze dane dotyczące wysokości wynagrodzeń kierowników sklepów małopowierzchniowych zawarte na stronie (...) dla których mediana zarobków wynosi 3.880 zł brutto miesięcznie, zatem uznał, że podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne S. M. z tytułu zatrudnienia u W. M. stanowi kwota 3895,33 zł, zaś w pozostałym zakresie odwołanie oddalił. Ustalając stan faktyczny Sąd Okręgowy uznał wiarygodność zeznań świadków M. M., M. C. i zeznań stron. Nie dał wiary twierdzeniom świadka M. M. i W. M., że wysokość przyznanego ubezpieczonej wynagrodzenia była uzasadniona z uwagi na lokalizację sklepu przy granicy polsko-niemieckiej, przyjmując to jako subiektywna opinię, tym bardziej nie do zaaprobowania, że M. M. jako magazynier na tym samym rynku otrzymywał wynagrodzenie o połowę niższe, niż przyznane skarżącej.

Apelację od wyroku złożyła ubezpieczona, zaskarżając rozstrzygnięcie w części ponad kwotę 3.895,33 zł i zarzucając: 1. błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że powiązania rodzinne pomiędzy pracownikiem a pracodawcą uzasadniały przyznanie wynagrodzenia w kwocie brutto 6.000 zł; adekwatnym wskaźnikiem do określenia wysokości wynagrodzenia jest kwota przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej za trzeci kwartał 2015 r. oraz wysokość wynagrodzeń kierowników sklepów małopowierzchniowych, zawartych na stronie internetowej (...) mąż odwołującej się i zarazem syn płatnika M. M., zatrudniony na stanowisku magazyniera w spółce (...) S.A. zarabiał na tym samym rynku wynagrodzenie o połowę niższe, niż przyznane odwołującej się, gdy świadek M. M. zeznał, iż zarabia ok. 3.200 zł netto miesięcznie a odwołująca sie ok. 4.200 zł miesięcznie tj. różnica ich wynagrodzenia wynosi ok. 1.000 zł netto; czas pracy odwołującej się nie miał wpływu na wymiar jej wynagrodzenie, gdy odwołująca się zatrudniona na stanowisku kierownika sklepu ogrodniczego nie miała prawa do dodatkowego wynagrodzenia i dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych a wymiar jej pracy wynosił minimalnie 50 godz. tygodniowo stałego czasu pracy (godz. otwarcia sklepu), 6 dni w tygodniu, jednak zazwyczaj odwołująca się dodatkowo po zamknięciu sklepu wykonywa czynności zawodowe, takie jak odbiór dostarczonego towaru, pielęgnacja roślin i inne;

2. naruszenie prawa materialnego tj. art. 41 ust. 13 ustawy systemowej w związku z art. 58 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz art. 83 §1 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez zakwestionowanie wysokości wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne należnego odwołującej się z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, pomimo że umowa nie była sprzeczna z prawem, nie zmierzała do obejścia prawa i nie była sprzeczna z zasadami współżycia społecznego oraz nie została zawarta dla pozoru; 3. sprzeczność istotnych ustaleń z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego przez brak wskazania w uzasadnieniu wyroku konkretnych dowodów, które miałyby świadczyć o celowym zawyżeniu wysokości wynagrodzenia. Apelująca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i poprzedzającej go decyzji w ten sposób, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne od 1 września 2015 r. wynosi 6000 zł. Wniosła także o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z zaświadczenia o zarobkach za 2015 r. oraz PIT -11 za 2015 r. M. M. na okoliczność faktycznych stawek wynagrodzenia panujących na lokalnym rynku pracy.

Sąd Apelacyjny rozważył sprawę i uznał, że apelacja jest niezasadna.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, rozstrzygnięcie Sądu I instancji odpowiada prawu. Sąd Okręgowy właściwie przeprowadził postępowanie dowodowe, nie uchybił przepisom prawa procesowego, dokonał trafnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego i w konsekwencji prawidłowo ustalił fakty istotne dla kwalifikacji prawnej. Sąd Apelacyjny w całości podzielił ustalenia Sądu Okręgowego, jakkolwiek w nieznacznym zakresie zmienił ocenę prawną.

Należy przypomnieć, że strony umowy mogą dowolnie ustalać wzajemne stosunki prawne i układać relacje, jednak zasada swobody umów doznaje ograniczenia w sytuacji, w której zawarcie postanowień umownych prowadzi do naruszenia prawa, obejścia obowiązujących przepisów prawa, do nadużycia prawa, czy wreszcie naruszenia zasad sprawiedliwości społecznej (normatywna granica swobody umów wynikająca z art. 353 ¹ k.c.). Przyznanie rażąco wysokiego wynagrodzenie za pracę może być w konkretnych okolicznościach uznane za nieważne, przy czym podstawą jest wówczas naruszenie zasad współżycia społecznego, polegające na świadomym osiąganiu korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników tego systemu (art. 58 k.c.; por. postanowienie SN z 14 września 2012 r. I UK 220/12). Nieważne jest też oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru (art. 83 §1 k.c.).

Podstawę prawną zawarcia umowy o pracę stanowi art. 22 § 1 k. p., przy czym wysokość wynagrodzenia nie może być wartością abstrakcyjną, lecz musi odpowiadać wymaganym kwalifikacjom, rodzajowi, ilości i jakości wykonywanej pracy (art. 78 §1 k. p.). Warunki realizacji prawa do wynagrodzenia za pracę określają też przepisy prawa pracy oraz polityka państwa w dziedzinie płac, w szczególności przez ustalanie minimalnego wynagrodzenia za pracę. Strony zatem nie mogą dowolnie ustalać wynagrodzenia za pracę, w oderwaniu o konkretnych okoliczności świadczenia pracy. Należy podkreślić, że w każdym przypadku zawarcia umowy o pracę, czy też zmiany warunków świadczenia pracy, wzajemność umowy o pracę polega na tym, że zgodnym zamiarem stron i celem umowy obejmuje się wyłącznie świadczenie pracy na warunkach ustalonych przez strony. Nie można mówić o skutecznym prawnie zawarciu umowy o pracę, jeżeli wyłącznym zamiarem stron jest pozyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Objęcie pracownika ubezpieczeniem społecznym jest pochodną zawarcia umowy o pracę, natomiast w myśl art. 22 §1 k.p. nie należy do essentialia negotii tego rodzaju umowy. Stąd oparcie umowy wyłącznie na elemencie ubezpieczenia społecznego bez rzeczywistego zamiaru świadczenia pracy na umówionych warunkach nie determinuje prawnego uznania umowy o pracę.

Wymaga też zauważenia, że konstytucyjna zasada solidaryzmu nakazuje, żeby płaca, stanowiąca jednocześnie podstawę wymiaru składki, nie była ustalana ponad granicę płacy słusznej, a nadto by nie przewyższała nakładu pracy, a w konsekwencji, żeby składka nie przekładała się na świadczenie w kwocie nienależnej. Chociaż przepisy prawa ubezpieczeń społecznych w warstwie literalnej odnoszą wysokość składek do wypłaconego wynagrodzenia, to w rzeczywistości odwołują się do takiego przełożenia wynagrodzenia na składkę, które pozostają w zgodzie z poczuciem sprawiedliwości w korzystaniu ze świadczeń z ubezpieczenia udzielanych z zasobów ogólnospołecznych (por. postanowienie SN z 14 września 2012 r. I UK 220/12).

W ocenie Sądu Apelacyjnego całokształt zgromadzonego materiału dowodowego prowadzi do wniosku, że ustalenie w spornej umowie wynagrodzenia w kwocie 6.000 zł naruszało zasady współżycia społecznego, a w konsekwencji taki zapis był nieważny (art. 58 k.c.). Bez naruszenia wskazanego przepisu kodeksu cywilnego nie można bowiem uznać, że osoba posiadająca wykształcenie w zakresie kosmetologii, czyli nie związane z przedmiotem działalności płatnika, powinna otrzymywać wynagrodzenie w kwocie 6.000 zł jako adekwatne do ustalonego zakresu obowiązków, tym bardziej w kontekście wcześniej otrzymywanej stawki minimalnej. Ponadto ubezpieczona zatrudniona była u płatnika ledwie ponad rok (niewielkie doświadczenie) i w momencie zawierania spornej umowy miała świadomość istnienia ciąży, a przy tym płatnik – teść S. M. z pewnością miał wiedzę o ciąży, co dodatkowo potwierdza zamiar stron przejawiający się w nieuzasadnionym uzyskaniu wysokich świadczeń z zabezpieczenia społecznego. W sprawie Sąd Okręgowy trafnie więc przyjął, że ponad trzykrotne podwyższenie wynagrodzenia S. M., co nastąpiło wskutek zmiany warunków umowy o pracę w ogóle nie było uzasadnione jakością i rodzajem faktycznie świadczonej pracy, a tym bardziej w sytuacji, gdy strony miały świadomość, że w najbliższym czasie ubezpieczona nie będzie świadczyć pracy z uwagi na ciążę, lecz długotrwale będzie korzystała ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Trafnie zatem Sąd Okręgowy ocenił, że działanie stron było świadome i nakierowane wyłącznie na uzyskanie zawyżonych świadczeń kosztem pozostałych uczestników systemu. Było to więc działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a nadto w przekonaniu Sądu Apelacyjnego również pozorowane. Przy czym pozorność należy odnosić do faktu powierzenia ubezpieczonej stanowiska kierowniczego. W przekonaniu Sądu Apelacyjnego zaistniał ciąg wzajemnie powiązanych okoliczność, wprost wskazujący na to, że strony zawarły porozumienie w zakresie zmiany stanowiska pracy i wynagrodzenia nie z zamiarem realnej realizacji tego porozumienia, lecz jedynie po to by stworzyć pozory pracy kierownika, z jednoznacznym zamiarem stworzenia wrażenia tego rodzaju pracy, tylko po to by w przewidywalnej i bliskiej przyszłości uzyskać znacząco wyższe świadczenia z ubezpieczenia społecznego w porównaniu do tych, które wynikałyby z dotychczasowych warunków zatrudnienia. Sąd Apelacyjny przy tym rozważył, że ubezpieczona wraz z podwyżką wynagrodzenia formalnie otrzymała awans na stanowisko kierownika oraz zwiększony wymiar obowiązków pracowniczych. Niemniej nie było racjonalnego gospodarczo uzasadnienia takiej decyzji pracodawcy zważywszy, że nastąpiło to we wrześniu zatem już w okresie kończenia sezonu ogrodniczego, kiedy to pracodawca zwykle zmniejszał zatrudnienie (w sezonie zatrudniał osiem osób, poza sezonem trzy, w tym ubezpieczoną). Pracodawca nie wyjaśnił też, dlaczego powierzył kierownicze stanowisko jedynie na czas określony. Ubezpieczona podejmując większy zakres obowiązków miała świadomość, że jest w ciąży, o czy wiedział także jej pracodawca. Nadto ubezpieczona wykazała się kwalifikacjami zupełnie nieprzydatnymi do powierzonego jej stanowiska i co istotne, realnie nie wykazała się wymierną pracą, bowiem bezpośrednio po podwyższeniu wynagrodzenia długotrwale była niedolna do pracy w związku z ciążą, a następnie macierzyństwem. Kolejna okoliczność to fakt, że na kierownicze stanowisko ubezpieczonej pracodawca nikogo nie zatrudnił, przy czym brak racjonalności w postępowaniu pracodawcy skoro najpierw na czas określony zatrudnia kierownika ze stosunkowo wysokim wynagrodzeniem, a następnie w krótkim przedziale czasowym sam przejmuje wykonanie tych czynności.

W ocenie Sądu Apelacyjnego praca ubezpieczonej na stanowisku kierowniczym za wynagrodzeniem 6.000 zł, wobec przedstawionych okoliczność, miała charakter pracy pozorowanej, a celem i zgodnym zamiarem stron umowy o pracę nie było realne powierzenie ubezpieczonej obowiązków kierownika sklepu, która to praca w ogóle nie była potrzebna pracodawcy, lecz stworzenie przed organem rentowym pozorów pracy, celem uzyskania wyższych wartości świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Trafnie zatem organ rentowy ocenił, że ubezpieczonej w tym okresie należało obniżyć wynagrodzenie do wartości sprzed zmiany warunków zatrudnienia tj. do wartości najniższego wynagrodzenia. Niemniej Sąd Okręgowy dokonał innej oceny prawnej i ustalił wartość wynagrodzenia korzystniejszą niż ta wynikająca ze spornej decyzji. Jakkolwiek Sąd Apelacyjny nie zgadza się z tą oceną, to wobec braku apelacji organu rentowego, w myśl procesowej zasady reformationis in peius, pozostawił wyrok Sądu Okręgowego w niezmienionym zakresie zważywszy, że nie może zmienić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację

W kontekście przedstawionego stanowiska prawnego pozostałe zarzuty apelacji były bezprzedmiotowe. W takim stanie sprawy Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację ubezpieczonej. O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 98 i art. 99 k.p.c. oraz na podstawie § 9 ust. 2 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 1804).

SSA Urszula Iwanowska SSA Jolanta Hawryszko SSA Gabriela Horodnicka

- Stelmaszczuk