Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 11 października 2017 r.

Sąd Okręgowy w Toruniu VIII Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 11 października 2017 r. w Toruniu

na rozprawie

sprawy z powództwa W. Z., J. G., E. L. i M. Z.,

przeciwko M. J. i K. J.

o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym

na skutek apelacji powodów

od wyroku Sądu Rejonowego w Brodnicy

z dnia 25 kwietnia 2017 r.

sygn. akt I C 559/15

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Brodnicy, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów postępowania za instancję odwoławczą.

/SSO Jadwiga Siedlaczek/ /SSO Małgorzata Kończal/ /SSO Katarzyna Borowy/

Sygn. akt VIII Ca 467/17

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 25 kwietnia 2017 r. Sąd Rejonowy w Brodnicy oddalił powództwo W. Z., J. G., E. L.
oraz M. Z. przeciwko M. J. i K. J. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, zasądzając od powodów solidarnie na rzecz pozwanych kwotę 2.417 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

W uzasadnieniu powyższego orzeczenia Sąd I instancji po dokonaniu ustaleń faktycznych w sprawie zważył, że z uwagi na okoliczność, iż spadek po S. G. nabyli E. L., J. G., S. G. i M. Z., osoby te powinny występować łącznie po stronie powodowej, ponieważ występuje między nimi współuczestnictwo konieczne na zasadzie
art. 72 § 2 k.p.c.

Sąd Rejonowy uznał następnie, że podzielić należy wskazywane w orzecznictwie stanowisko, że brak pełnej legitymacji procesowej łącznej w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym pociąga za sobą skutki materialnoprawne w postaci oddalenia powództwa. W konsekwencji, mając na względzie, że powodowie nie udowodnili swojej legitymacji czynnej, bowiem W. Z. nie wykazał, aby dziedziczył po swoich dziadkach – A. G., a później po S. G., powództwo podlegało oddaleniu.

Jako podstawę rozstrzygnięcia o kosztach procesu, Sąd Rejonowy wskazał
art. 98 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku wniosła strona powodowa, zarzucając
mu naruszenie:

1. art. 328 § 2 k.p.c. poprzez sporządzenie uzasadnienia w sposób uniemożliwiający dokonanie weryfikacji przyjętej przez Sąd Rejonowy oceny okoliczności faktycznych sprawy, które legły u podstaw stanowiska tego Sądu, co do występowania w sprawie braku w zakresie legitymacji czynnej oraz istnienia dobrej wiary po stronie pozwanych;

2. art. 195 § 1 k.p.c. w zw. z art. 72 § 2 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie
i niedoprowadzenie w ten sposób do uzupełnienia składu osobowego po stronie powodów,
w taki sposób, aby nie występowały ewentualne braki w zakresie ich legitymacji czynnej, przez zawiadomienie S. G. nie biorącego udziału w sprawie, którego ewentualne prawa nie podlegałyby ochronie w związku z treścią żądania pozwu,
o toczącym się procesie pomimo uznania, że pomiędzy nim, a pozostałymi powodami występuje współuczestnictwo konieczne;

3. art. 72 § 2 k.p.c. w zw. z art. 1027 k.c. poprzez uznanie, że nie występują w charakterze powodów wszystkie osoby, których łączny udział w procesie jest konieczny z uwagi
na to, że powód W. Z. nie jest spadkobiercą S. G. lecz spadkobiercą takim jest S. G. nie biorący udziału w sprawie,
z pominięciem faktu, że W. Z. jest następcą prawnym S. G., pod tytułem szczególnym, na podstawie umowy darowizny z dnia 29 lipca
1980 r.;

4. błąd w ustaleniach, co do podstaw faktycznych roszczenia powodów polegający
na przyjęciu, że wywodzą je oni z faktu nabycia własności nieruchomości opisanej w pozwie przez zasiedzenie przez A. i S. G. podczas, gdy wskazywali
oni przede wszystkim na fakt nabycia jej własności przed II wojną światową przez
ich poprzedników prawnych oraz, że na udowodnienie jego zasadności powodowie powoływali fakt toczącego się w latach 70-tych ubiegłego wieku postępowania o zasiedzenie lub zwrotu nieruchomości sąsiednich;

5. art. 233 § 1 k.p.c. poprzez niedokonanie praktycznie jakiejkolwiek oceny zebranego
w sprawie materiału dowodowego w kontekście zasadności roszczenia powodów, zarówno
w aspekcie formalnym odnoszącym się do legitymacji czynnej, jak i w aspekcie merytorycznym, odnoszącym się do faktycznych i prawnych podstaw ich roszczenia;

6. art. 155 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez uchylenie przez Przewodniczącego pytań pełnomocnika powodów zadawanych J. Ś. oraz pozwanemu, które zmierzały
do wyjaśnienia zasadniczych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności oraz nie wyrażeniu przez Przewodniczącego zgody na zaprotokołowanie uchylanych pytań;

7. art. 277 k.p.c. poprzez niedopuszczenie dowodu z zeznań świadka – pełnomocnika powoda, r. pr. E. W. na wniosek złożony przez powoda
J. G.;

8. art. 232 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. poprzez uznanie, że powodowie nie udowodnili swojego roszczenia zarówno w aspekcie formalnym odnoszącym się do istnienia po ich stronie legitymacji czynnej, jak i w aspekcie merytorycznym odnoszącym się do podstaw faktycznych i prawnych ich roszczenia;

9. art. 224 § 1 k.p.c. poprzez uniemożliwienie pełnomocnikowi powodów przedstawienia ich stanowiska przed zamknięciem rozprawy oraz art. 161 k.p.c. przez zwrócenie załącznika
do protokołu rozprawy sporządzonego przez pełnomocnika powodów;

10. art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece poprzez jego niezastosowanie.

Mając na uwadze powyższe skarżący wnieśli o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie jego zmianę i orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu, a więc o uzgodnienie treści księgi wieczystej KW nr (...) prowadzonej przez Sad Rejonowy wB.Wydział V Ksiąg Wieczystych dla zabudowanej nieruchomości położonej w B.
przy ul. (...), składającej się z działek gruntu o numerach ewidencyjnych (...), o łącznej powierzchni 254 m ² z rzeczywistym stanem prawnym, poprzez nakazanie temu Sądowi dokonania wpisu w dziale II przedmiotowej księgi wieczystej w miejsce obecnie wpisanych właścicieli, a więc pozwanych M. J. i K. J. powodów E. L., M. Z., W. Z. i J. G. jako współwłaścicieli w częściach po ¼ oraz zasądzenie od pozwanych na rzecz powodów zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów postępowania przed Sądem I instancji, zgodnie ze złożonym spisem kosztów oraz kosztów postępowania przed Sądem II instancji, wraz z kosztami zastępstwa procesowego.

Na rozprawie apelacyjnej strona pozwana wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie solidarnie od powodów kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja okazała się zasadna, prowadząc do uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach procesu w instancji odwoławczej.

Na wstępie podkreślić należy iż, jak trafnie przyjmuje się w judykaturze, chociaż
w myśl art. 382 k.p.c. postępowanie apelacyjne ma charakter merytoryczny i w tym znaczeniu jest przedłużeniem postępowania przeprowadzonego przed sądem pierwszej instancji,
to w procesie kierować się także należy wymogiem instancyjności. Oznacza to, że sąd drugiej instancji nie może zastępować własnym orzeczeniem orzeczenia sądu pierwszej instancji, gdyż mogłoby to doprowadzać do sytuacji, w których sąd odwoławczy orzekałby jako jedna
i ostateczna instancja (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 23 sierpnia
2013 r., I ACa 339/13, LEX nr 1369221).

W myśl art. 386 § 4 k.p.c., pomijając przypadki określone w art. 386 § 1 i 2 k.p.c., wyrok sądu pierwszej instancji może być uchylony, a sprawa przekazana do ponownego rozpoznania tylko wówczas, gdy sąd ten nie rozpoznał istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Na tle wykładni tego przepisu w judykaturze podkreśla się, że kwestia rozpoznania istoty sprawy wymaga kazuistycznego podejścia i każdorazowo podlega ocenie sądu drugiej instancji.

Przyjąć należy jednak, że z nierozpoznaniem istoty sprawy mamy do czynienia,
w sytuacji braku rozstrzygnięcia przez Sąd, co do przedmiotu sprawy wyznaczonego treścią
i materialno - prawną podstawą żądania powoda, a także materialnoprawnymi i procesowymi zarzutami pozwanego. Do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi zatem wówczas, gdy sąd zaniechał zbadania wskazanych wyżej kwestii bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie.

W rozpoznawanej sprawie Sąd Rejonowy uznał, że przesłanką taką jest brak po stronie powodowej łącznej legitymacji procesowej. Sąd I instancji wskazał bowiem, że powód W. Z. nie jest spadkobiercą S. G., lecz jest nim nie biorący udziału w sprawie S. G.. Zważywszy natomiast
na występowanie po stronie powodowej współuczestnictwa koniecznego, niezbędnym było, aby z powództwem w sprawie wystąpili wszyscy, których udział w procesie jest konieczny. W konsekwencji Sąd Rejonowy oddalił zatem powództwo, bez rozpoznania istoty sprawy.

Mając na uwadze powyższe, odnieść należy się przede wszystkim do zarzutu apelacji dotyczącego naruszenia przepisów art. 195 § 1 k.p.c. w zw. z art. 72 § 2 k.p.c. Dla jego oceny rozważenia wymaga, czy wskazany przez Sąd Rejonowy brak pełnej legitymacji czynnej
po stronie powodowej wymagał podjęcia przez ten Sąd z urzędu czynności, o których mowa
w art. 195 § 1 k.p.c. i czy w sytuacji, gdy Sąd takich działań nie podjął, zachodzą podstawy
do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania.

Zgodnie z powołanym przepisem, jeżeli okaże się, że nie występują
w charakterze powodów lub pozwanych wszystkie osoby, których łączny udział w sprawie jest konieczny, sąd wezwie stronę powodową, aby oznaczyła w wyznaczonym terminie osoby niebiorące udziału w taki sposób, by ich wezwanie lub zawiadomienie było możliwe,
a w razie potrzeby, aby wystąpiła z wnioskiem o ustanowienie kuratora.

Z powołanego przepisu wynika, iż w sytuacji, gdy po stronie powodowej
lub pozwanej nie występują wszyscy współuczestnicy konieczni (art. 72 § 2 k.p.c.) postępowanie może być pozytywnie merytorycznie rozstrzygnięte tylko po wezwaniu brakujących współuczestników po stronie pozwanej lub po zawiadomieniu pozostałych współuczestników po stronie czynnej (por. wyr. SN z 14.7.1999 r., II CKN 395/98, Legalis).

Współuczestnictwo konieczne, będące kwalifikowaną formą współuczestnictwa materialnego, zachodzi natomiast wówczas, gdy po stronie powodowej musi występować kilka podmiotów łącznie, ponieważ łącznie przysługuje im legitymacja procesowa i odmienne ukształtowanie stosunku procesowego nie jest dopuszczalne. Bezspornym jest, że taka sytuacja zachodzi w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Wskazał na to Sąd Najwyższy, w powołanym w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia, wyroku z dnia 23 grudnia 1988 r., III CRN 434/88, Lex nr 3593, jak również
w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 czerwca 2005 r., III CK 699/04, Legalis, stwierdzając,
że w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, konieczny jest udział, po którejkolwiek stronie procesu, zarówno wszystkich osób wpisanych w dziale drugim księgi wieczystej, jak też osób, których prawo własności nie zostało
w księdze wieczystej ujawnione. W tym miejscu zaznaczyć trzeba, że Sąd I instancji, powołując się na pierwszy ze wskazanych wyroków pominął, iż Sąd Najwyższy w jego uzasadnieniu wyraźnie wskazał, na gruncie rozpoznawanej sprawy, że w związku
z współuczestnictwem koniecznym i brakiem udziału w sprawie po stronie powodowej wskazanych osób, „rzeczą Sądu Rejonowego było zatem dokonanie czynności, o których mowa w art. 195 k.p.c.”.

Treść przepisu art. 195 k.p.c. wskazuje na to, że Sąd jest zobligowany do podjęcia działań zmierzających do uzupełnienia braków w zakresie legitymacji czynnej lub biernej. Zatem zarówno wezwanie powoda do oznaczenia wszystkich osób, których łączny udział po stronie powodowej lub pozwanej jest konieczny w sposób umożlwiający ich zawiadomienie lub wezwanie, jak i samo zawiadomienie lub wezwanie tych osób do udziału w sprawie jest obowiązkiem sądu rozpoznającego sprawę. W niniejszej sprawie Sąd Rejonowy zaniechał natomiast dokonania wymienionych w powołanym przepisie czynności, odstępując
w konsekwencji od rozpoznania istoty sprawy, z uwagi na brak występowania po stronie powodowej, wszystkich współuczestników koniecznych, mimo iż ustalił, że w sprawie konieczny jest udział S. G.. Sąd Rejonowy miał zatem możliwość wykonania obowiązku wynikającego z art. 195 k.p.c. Tym samym skuteczny okazał się zarzut naruszenia przez ten Sąd przepisów art. 195 k.p.c. w zw. z art. 72 § 2 k.p.c.

W tym miejscu wskazać trzeba, iż mimo, że postępowanie apelacyjne jest postępowaniem merytorycznym, uprawnienia procesowe sądu drugiej instancji podlegają ograniczeniu, w sytuacji, w której konieczne jest zastosowanie przepisów art. 194 i 195 k.p.c., co wynika wprost z brzmienia art. 391 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy podziela przy tym stanowisko wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2010 r., I CSK 67/10,
że naruszenie art. 195 k.p.c., dotyczącego współuczestnictwa koniecznego, sąd odwoławczy bierze pod uwagę także z urzędu, w ramach badania naruszenia przez Sąd I instancji przepisów prawa materialnego, bowiem nieusunięcie pełnej legitymacji procesowej
w wypadku współuczestnictwa koniecznego jest przeszkodzą do uwzględnienia powództwa. Skoro natomiast sąd drugiej instancji jest zobowiązany brać pod uwagę z urzędu naruszenie powołanego przepisu, a uchybienie to nie może być sanowane w postępowaniu odwoławczym z uwagi na treść art. 391 § 1 zd. 2 k.p.c., to taki przypadek także objęty jest przesłanką nierozpoznania istoty sprawy, wynikająca z zaniechania przez sąd pierwszej instancji oceny podstaw do zastosowania przepisów, które obowiązany jest wziąć pod uwagę z urzędu. Stanowisko to znalazło potwierdzenie także w nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. post. Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2017 r., IV CZ 117/16, Lex nr 2327871).

Mając na uwadze poczynione rozważania należało stwierdzić, że Sąd I instancji
nie rozpoznał istoty sprawy, a w konsekwencji zaskarżone orzeczenie podlegało uchyleniu (art. 386 § 4 k.p.c.). Tym samym zbędnym było odnoszenie się do pozostałych zarzutów apelacji, które stały się w tej sytuacji bezprzedmiotowe.

Sąd Rejonowy ponownie rozpoznając sprawę powinien dokonać czynności, o których mowa w art. 195 k.p.c. i dopiero wówczas, po przeprowadzeniu dowodów zgłoszonych
w toku postępowania, w tym – ewentualnie – także przez osobę , która przystąpi do sprawy, ocenić, czy roszczenie strony powodowej jest zasadne. Ponadto Sąd I instancji rozstrzygnie także o kosztach postępowania apelacyjnego (art. 108 § 2 k.p.c.).

/SSO Katarzyna Borowy/ /SSO Małgorzata Kończal/ /SSO Jadwiga Siedlaczek/