Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 13 grudnia 2012 r.

Sąd Apelacyjny w Łodzi, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: SSA Mirosław Godlewski

Sędziowie:SSA Janina Kacprzak

SSA Anna Szczepaniak-Cicha (spr.)

Protokolant: stażysta Paulina Działońska

po rozpoznaniu w dniu 13 grudnia 2012 r. w Łodzi

sprawy K. T.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi
w O.

o ustalenie kapitału początkowego,

na skutek apelacji organu rentowego

od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Kaliszu z dnia 19 stycznia 2012 r., sygn. akt: V U 511/11;

uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1 i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Kaliszu do ponownego rozpoznania.

Sygn. akt III AUa 571/12

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 15 kwietnia 2011 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. ustalił dla K. T. wartość kapitału początkowego na dzień 1 stycznia 1999 roku na kwotę 92.348,74 zł. Organ rentowy nie uwzględnił jako środka dowodowego kserokopii kart wynagrodzeń za okres zatrudnienia w Zakładach (...) w K..

W odwołaniu od tej decyzji z dnia 10 maja 2011 roku K. T. wniósł o ustalenie wysokości kapitału początkowego z uwzględnieniem wynagrodzenia osiąganego w Zakładach (...) w K.. W toku procesu domagał się także obliczenia wartości kapitału początkowego na podstawie zarobków zastępczych innego pracownika, z okresu zatrudnienia w PIP I..

Organ rentowy wnosił o oddalenie odwołania. W dniu 9 grudnia 2011 roku (...) Oddział w O. wydał decyzję o ponownym ustaleniu kapitału początkowego dla K. T. na kwotę 98.612,47 zł.

Sąd Okręgowy w Kaliszu wyrokiem z dnia 19 stycznia 2012 roku zmienił zaskarżoną decyzję z dnia 15 kwietnia 2011 roku w ten sposób, że ustalił odwołującemu prawo do ustalenia wysokości kapitału początkowego za okres od 06.08.1990 roku do 31.12.1990 roku z uwzględnieniem zarobków zastępczych M. W. w tym okresie (pkt 1) oddalając odwołanie w pozostałym zakresie (pkt 2).

Sąd Okręgowy ustalił, że decyzją z dnia 15 kwietnia 2011 roku organ rentowy uwzględnił K. T. do obliczenia wskaźnika podstawy wymiaru kapitału początkowego zarobki z lat od 01.01.1988 do 31.12.1997. Podstawa wymiaru wyniosła 809,94 zł, a jej wskaźnik 66,34%. Do ustalenia wartości kapitału Zakład uwzględnił 23 lata okresów składkowych oraz 2 miesiące okresów nie składkowych. Za okres zatrudnienia od 06.08.1990 do 31.12.1990 organ rentowy przyjął minimalne wynagrodzenie pracowników, z uwagi na nie przedłożenie dokumentów potwierdzających wysokość zarobków K. T.. Natomiast za okres zatrudnienia w ramach kontraktu zagranicznego od 01.01.1991 do 28.02.1991, wobec braku dokumentów płacowych wnioskodawcy, ZUS przyjął przeciętne wynagrodzenie obowiązujące pracowników w gospodarce uspołecznionej.

Z dalszych ustaleń Sądu wynika, że organ rentowy nie uwzględnił jako środka dowodowego kserokopii kat wynagrodzeń za okresu pracy ubezpieczonego w Zakładach (...) w K., ponieważ kopie te sporządziła Fabryka (...), która nie jest następcą prawnym pracodawcy i nie prowadzi działalności w zakresie przechowywania dokumentów po zlikwidowanych przedsiębiorstwach. Jednakże w toku procesu uzyskano oryginały dokumentów płacowych odwołującego z okresu pracy w Zakładach (...) w K. z lat 1981-1984 oraz karty wynagrodzeń T. W. zatrudnionego na podobnym stanowisku, na którym pracował wnioskodawca w okresie poprzedzającym kontrakt zagraniczny. Na podstawie tych właśnie dokumentów ZUS wydał nową decyzję w dniu 9 grudnia 2011 roku. Za okres zatrudnienia od 06.08.1990 do 28.02.1991 uwzględniono takie samo wynagrodzenie, jak w decyzji z dnia 15 kwietnia 2011 roku.

K. T. od 1 września 1987 roku do 31 lipca 1991 roku był zatrudniony w Przedsiębiorstwie (...) w K. na stanowisku kierowcy oraz mechanika samochodowego. W okresie od 29 stycznia 1990 roku do 28 lutego 1991 roku przebywał w NRD pracując na budowie eksportowej. Przed wyjazdem do NRD w (...) K. T. pracował jako kierowca, przeważnie jeździł samochodem marki Ż. rozwożąc materiały budowlane na terenie całego kraju. Pracował przez 8 godzin dziennie, czasami w nadgodzinach. W latach 1972 - 1992 w dziale transportu był również zatrudniony jako kierowca M. W.. M. W. także kierował samochodem Ż., wykonywał on na swym stanowisku identyczne obowiązki, jak K. T..

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji zważył, że art. 174 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z FUS (t.j. Dz.U. z 2009r., Nr 153, poz. 1227 ze zm.) stanowi podstawę dla ustalania kapitału początkowego według reguł określonych w art. 53, z uwzględnieniem ustępów 2-12. Podstawa wymiaru kapitału początkowego jest wówczas obliczana na zasadach zawartych w art. 15, 16, 17 ust. 1 i 3 oraz art. 18 ustawy emerytalnej. Tak też ZUS obliczył wartość kapitału początkowego wnioskodawcy.

Co do wysokości wynagrodzenia za okres od 06.08.1990 do 31.12.1990, kiedy to K. T. pracował na budowie eksportowej, należało przyjąć wynagrodzenie zastępcze, zgodnie z brzmieniem § 10 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 roku w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (Dz.U. z 1989r., Nr 11, poz. 63 ze zm.). Dopiero za okresy pracy za granicą przypadające po 1 stycznia 1991 roku możliwe było uwzględnienie tych kwot, od których opłacono wówczas składki na ubezpieczenie społeczne w kraju. Ponieważ za okres od 1 stycznia 1991 roku K. T. nie przedstawił żadnych zarobków i nie zwalczał decyzji, Sąd Okręgowy w tym zakresie odwołanie oddalił. Natomiast gdy chodzi o okres od 06.08.1990 do 31.12.1990 odwołującemu służy prawo do uwzględnienia wynagrodzenia pracownika zatrudnionego w kraju na podobnym stanowisku. Takim pracownikiem był M. W., który wykonywał czynności tożsame co do celu, sposobu i miejsca ich realizacji. Z powyższych względów Sąd Okręgowy w punkcie pierwszym sentencji wyroku zmienił zaskarżoną decyzję - art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c.

W apelacji Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w O. zaskarżył orzeczenie zawarte w punkcie pierwszym zarzucając obrazę prawa procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c., poprzez naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów, jak też obrazę prawa materialnego, tj. art. 174 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z FUS. W świetle tych zarzutów wniósł o zmianę wyroku i oddalenie odwołania albo o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.

Zadaniem apelującego, wyrok jest sprzeczny z prawem, a nadto Sąd pierwszej instancji orzekając reformatoryjnie nie rozstrzygnął istoty sprawy. Kwestią sporną nie jest bowiem prawo wnioskodawcy do ustalenia kapitału początkowego za okres od 06.08.1990 do 31.12.1990, ale fakt, że odwołujący nie przedłożył wynagrodzenia zastępczego za ten okres, w związku z czym nie ma możliwości ustalenia wysokości kapitału początkowego z uwzględnieniem tego wynagrodzenia. Na odwołującym spoczywa ciężar udowodnienia wysokości wynagrodzenia, które ma stanowić podstawę ustalenia wysokości kapitału. Sąd w ogóle nie zajął się kwestią wysokości zarobków M. W., nie ustalił, czy istnieje dokumentacja płacowa tego pracownika, toteż nie wiadomo, czy zachodzi możliwość ustalenia na nowo wartości kapitału początkowego.

W odpowiedzi na apelację ubezpieczony wniósł o oddalenie w całości apelacji organu rentowego, jako bezzasadnej.

Sąd Apelacyjny w Łodzi zważył:

Apelacja organu rentowego odnosi swój skutek.

Zasadnie apelujący podniósł, że Sąd Okręgowy uchylił się od rozpoznania istoty sprawy. Pojęcie „istoty sprawy”, w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c., dotyczy jej aspektu materialnego, a nierozpoznanie istoty zachodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu nie odnosi się do tego co było przedmiotem sprawy, a więc gdy sąd zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania lub też zarzutów merytorycznych strony i w swym rozstrzygnięciu nie odniósł się do tego, co jest rzeczywistym przedmiotem sporu (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2002r., IV CKN 1298/00, LEX nr 80271). Ad casum nierozpoznanie istoty sprawy wynika z zaniechania analizy prawnej okoliczności dotyczących ustalenia wartości kapitału początkowego K. T..

Instytucja kapitału początkowego, wprowadzona ustawą z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009r., Nr 153, poz. 1227 ze zm.), związana jest z nowymi zasadami ustalania emerytury, którą oblicza się na podstawie sumy składek zgromadzonych na indywidualnym koncie emerytalnym w całym okresie ubezpieczenia (art. 25 ust. 1). Jak wynika z art. 173 ust. 1 ustawy dla osób objętych tymi nowymi zasadami, które podlegały ubezpieczeniu przed wejściem w życie ustawy, gdy składki nie były jeszcze obowiązkowo ewidencjonowane na indywidualnych kontach, ustala się kapitał początkowy. Kapitał oblicza się według reguł określonych w art. 174, z odesłaniem do art. 53 ustawy emerytalnej. W świetle art. 53 i art. 174 ust. 1 kapitał początkowy stanowi wypadkową trzech wielkości: kwoty bazowej (art. 174 ust. 7), podstawy wymiaru świadczenia (obliczonej stosownie do art. 15, 16, 17 ust. 1 i 3 i art. 18 w zw. z art. 174 ust. 3) oraz okresów składkowych i nie składkowych (art. 6 i 7 w zw. z art. 174 ust. 2).

Spór w sprawie niniejszej dotyczy podstawy wymiaru świadczenia, pozostałe elementy decyzji z dnia 15 kwietnia 2011 roku nie były przez K. T. kwestionowane. Co do zasady, z mocy art. 15 ustawy emerytalnej, podstawę wymiaru świadczenia stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki ubezpieczeniowej ustalona dla wybranego okresu według określonego algorytmu. Do wyliczenia podstawy wymiaru przyjmuje się przychody ubezpieczonego, choć nie jest to reguła bezwzględna. Odstępstwo od tej reguły przewidują m.in. przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 roku w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (Dz.U. z 1989r., Nr 11, poz. 63 ze zm.) w odniesieniu do pracownika zatrudnionego za granicą przed 1 stycznia 1991 roku. Zgodnie z § 10 pkt 2 tego rozporządzenia - do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się wówczas kwoty wynagrodzenia przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim samym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik ubiegający się o świadczenie był zatrudniony przed wyjazdem za granicę.

Istotą przedmiotowej sprawy było więc orzeczenie o ustaleniu wartości kapitału początkowego wnioskodawcy przez podanie kwot wynagrodzenia, stanowiących podstawę wymiaru świadczenia bądź samej podstawy lub wskaźnika podstawy wymiaru. Od strony formalnej każda z tych wersji byłaby zaakceptowana świadcząc, że Sąd pierwszej instancji nie uchylił się od zbadania, czy w ogóle istnieją i w jakiej wysokości kwoty wynagrodzenia zastępczego, o których mowa w § 10 pkt 2 powołanego rozporządzenia. Tymczasem Sąd Okręgowy żadnych ustaleń w tym przedmiocie nie poczynił, a stylistyka orzeczenia zawartego w punkcie pierwszym wyroku świadczy, że Sąd nie rozstrzygnął wyczerpująco o elemencie konstrukcyjnym decyzji, która miałaby być wydana w wykonaniu wyroku. Tak sformułowany wyrok Sądu pierwszej instancji nie jest wykonalny, gdyż nie zawiera niezbędnych danych pozwalających na ustalenie wartości kapitału początkowego wnioskodawcy. Rację ma organ rentowy podnosząc, że sama możliwość obliczenia kapitału, z uwzględnieniem do podstawy wymiaru wynagrodzenia innego pracownika zatrudnionego w kraju za okres do 1 stycznia 1991 roku, nie jest w ogóle sporna, albowiem taka powinność organu wynika wprost z treści przepisu § 10 pkt 2 rozp. Rady Ministrów z 1 kwietnia 1985 roku. Kwestią zasadniczą jest istnienie miarodajnych dowodów na wysokość zarobków porównawczych M. W., którymi organ rentowy nie dysponował wydając zaskarżoną decyzję. Własnych ustaleń w tym przedmiocie Sąd Okręgowy nie poczynił, toteż orzeczenie reformatoryjne nie może być ucieleśnione w decyzji. Tak rozumianej istoty sporu Sąd Okręgowy nie dostrzegł, a w konsekwencji w swym rozstrzygnięciu nie odniósł się do tego, co jest rzeczywistym przedmiotem sporu. Wyrok w zaskarżonej części nie mógł zatem zostać utrzymany.

Treść art. 386 § 4 k.p.c. wskazuje na powinność sądu drugiej instancji uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji w sytuacjach w przepisie tym określonych, jednak użyte we wskazanej normie pojęcie "możliwości” uchylenia wyroku nie uprawnia sądu drugiej instancji do całkowitej swobody decyzji. Trzeba też mieć na uwadze, że chociaż w myśl art. 382 k.p.c. postępowanie apelacyjne ma charakter merytoryczny i w tym znaczeniu jest przedłużeniem postępowania przeprowadzonego przed sądem pierwszej instancji, to w procesie kierować się należy również wymogiem instancyjności, o której traktuje art. 176 ust. 1 Konstytucji RP. Oznacza to, że sąd drugiej instancji nie może zastępować własnym orzeczeniem orzeczenia sądu pierwszej instancji, gdyż mogłoby to doprowadzać do sytuacji, w których sąd odwoławczy orzekałby jako jedna i ostateczna instancja (tak m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 lipca 2007r., III UK 20/07, OSNP 2008/17-18/264).

Mając powyższe na względzie i dochodząc do przekonania, że Sąd Okręgowy nie dokonał w sprawie niezbędnych ustaleń co do przedmiotu sporu i nie objął rozstrzygnięciem materialnej podstawy żądania, a zatem nie rozpoznał istoty sprawy, Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania na podstawie art. 386 § 4 k.p.c.

Rozpatrując sprawę ponownie Sąd Okręgowy w pierwszej kolejności rozważy, czy żądanie wnioskodawcy dotyczące ustalenia wartości kapitału początkowego z uwzględnieniem wynagrodzeń zastępczych za okres od 06.08.1990 do 31.12.1990, co do których nie przedstawiono dowodów w postępowaniu przed organem rentowym, odnosi się do ściśle do przedmiotu sporu objętego zaskarżoną decyzją, czy też ma charakter samodzielnego żądania o ponowne ustalenie wartości kapitału początkowego (art. 477 ¹⁰ § 2 k.p.c.). Pamiętać przy tym należy, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych strona może żądać jedynie korekty stanowiska zajętego przez organ rentowy i wykazywać swoją rację odnosząc się do przedmiotu sporu objętego zaskarżoną decyzją, natomiast nie może żądać czegoś, o czym organ rentowy w ogóle nie decydował (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2010r., II UK 84/10, LEX nr 661518). W przypadku uznania, że przedmiotowe żądanie ubezpieczonego ma walor nowości, decyzja ZUS z dnia 15 kwietnia 2011 roku nie mogłaby podlegać zmianie w związku z tym żądaniem. W przypadku przeciwnym - Sąd zapozna dokumenty płacowe M. W. i na ich tle poczyni ustalenia co do wysokości podstawy wymiaru świadczenia, a w konsekwencji rozstrzygnie o wpływie tej podstawy na ustalenie wartości kapitału początkowego K. T., dając temu wyraz w orzeczeniu stylistycznie jasnym i zawierającym niezbędne elementy przyszłej decyzji.