Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 3 października 2013 roku

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Tryb. Wydział II Cywilny Odwoławczy w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 3 października 2013 roku w Piotrkowie Trybunalskim

na rozprawie sprawy z powództwa K. R., A. M.

przeciwko Towarzystwu (...) w W.

o zapłatę

na skutek apelacji powódek

od wyroku Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim z dnia 22 kwietnia 2013 roku, sygn. akt I C 179/12

1.  zmienia zaskarżony wyrok w punktach:

- pierwszym i drugim sentencji w ten sposób, że zasądzoną od pozwanego na rzecz powódki K. R. kwotę 22.500 złotych podwyższa do kwoty 32.500 (trzydzieści dwa tysiące pięćset) złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 27 lipca 2011 roku,

- trzecim sentencji w ten sposób, że zasądzoną od pozwanego na rzecz powódki K. R. kwotę 186,58 złotych podwyższa do kwoty 2.400 (dwa tysiące czterysta) złotych,

- czwartym sentencji w ten sposób, że podlegającą pobraniu od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim kwotę 1.126,25 złotych podwyższa do kwoty 1.625 (jeden tysiąc sześćset dwadzieścia pięć) złotych i nie obciąża powódki K. R. opłatą sądową,

oddalając apelację powódki K. R. w pozostałej części,

- piątym i szóstym sentencji w ten sposób, że zasądzoną od pozwanego na rzecz powódki A. M. kwotę 10.000 złotych podwyższa do kwoty 20.000 (dwadzieścia tysięcy) złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 27 lipca 2011 roku,

- siódmym sentencji w ten sposób, że znosi między stronami koszty procesu,

- ósmym w ten sposób, że podlegającą pobraniu od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim kwotę 495,00 złotych podwyższa do kwoty 1.000 (jeden tysiąc) złotych, nie obciążając powódki A. M. brakującą opłatą sądową.

2.  znosi między powódką K. R. a pozwanym koszty procesu z instancję odwoławczą;

3.  zasądza od pozwanego Towarzystwa (...) w W. na rzecz powódki A. M. kwotę 1.214 (jeden tysiąc dwieście czternaście) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu za instancję odwoławczą.

Sygn. akt II Ca 548/13

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2013 roku, w sprawie I C 179/12, Sąd Rejonowy w Tomaszowie Mazowieckim:

- zasądził od pozwanego Towarzystwa (...)S.A. (...) (...)w W.na rzecz :

powódki K. R. kwotę 22.500 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 22 kwietnia 2013 roku do dnia zapłaty oraz kwotę 186,58 zł. tytułem zwrotu kosztów procesu;

powódki A. M. kwotę 10.000 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 22 kwietnia 2013 roku do dnia zapłaty oraz kwotę 957,23 zł. tytułem zwrotu kosztów procesu;

- oddalił powództwa K. R. i A. M. w pozostałym zakresie;

- nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim od:

powódki K. R. z zasądzonego roszczenia kwotę 998,75 zł. tytułem nieuiszczonych kosztów sadowych od oddalonej części powództwa, od pozwanego zaś kwotę 1.126,25 zł. tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych od uwzględnionej części powództwa,

powódki A. M. z zasądzonego roszczenia kwotę 1.005,00 zł. tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych od oddalonej części powództwa, od pozwanego zaś kwotę 495,00 zł. tytułem nieuiszczonych kosztów sądowych od uwzględnionej części powództwa.

Podstawą tego rozstrzygnięcia były następujące ustalenia i rozważania Sądu Rejonowego:

W dniu 20 sierpnia 2010 roku około godz. 16 ⁴⁰ na ul. (...)w R., doszło do wypadku komunikacyjnego podczas którego kierujący samochodem marki I.o nr rej. (...) D. G.nie ustąpił pierwszeństwa przejazdu na skutek czego doprowadził do zderzenia z prawidłowo poruszającym się pojazdem marki S. (...)o nr rej. (...), którym kierowała R. K.. Wraz z R. K.pojazdem marki S. (...), jako pasażerka podróżowała D. K.. Z miejsca wypadku D. K.została przewieziona do (...)Szpitala (...)w Ł., gdzie stwierdzono u niej uraz głowy, krwiak podtwardówkowy nad prawą półkulą mózgu, złamanie prawej i lewej piramidy, odmę wewnątrzczaszkową, obrzęk mózgu, śpiączkę mózgową, uraz klatki piersiowej, stłuczenie lewego płuca, krwiaka lewej jamy opłucnowej, złamanie 5,6,7 żebra strony lewej i złamanie lewego wieloodłamowego obojczyka lewego. D. K.zmarła na skutek doznanych w wyniku wypadku obrażeń ciała w dniu 8 października 2010 roku. Wyrokiem Sądu Rejonowego w Rawie Mazowieckiej z dnia 16 maja 2011 roku w sprawie o sygn. akt II K 17/11 D. G.został uznany za winnego spowodowania wypadku drogowego, w wyniku którego śmierć poniosła D. K..

D. K. była jedną z czterech córek K. R.. Mieszkała w C. wraz z mężem, dwójką dorosłych dzieci i wnuczką. W chwili śmierci miała 39 lat.

Powódka K. R. jest emerytką. Mieszka w W. wraz ze swoją najmłodszą córką A. M.. Dwie młodsze córki tj. D. K. i A. M. wychowywała sama, gdyż została wdową.

K. R. i A. M. zgłosiły swoje roszczenia wobec Towarzystwa (...) S.A. wnosząc o wypłatę stosownego zadośćuczynienia z tytułu śmierci córki i siostry. W odpowiedzi powódka K. R. otrzymała zadośćuczynienie w wysokości 7.500 zł. zaś powódce A. M. odmówiono wypłaty zadośćuczynienia, uzasadniając decyzję tym, iż nie można jej zaliczyć do kręgu najbliższych członków rodziny.

Podstawą prawną żądania powódek jest przepis art. 446 § 4 k.c. stosownie do którego treści sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

W odniesieniu do zadośćuczynienia określonego w przepisie art. 446 § 4 k.c. aktualność posiadają wypracowane przez orzecznictwo i doktrynę prawa cywilnego poglądy dotyczące instytucji zadośćuczynienia za doznaną krzywdę przewidzianą w art. 445 k.c.

Kompensacie podlega doznana krzywda, a więc w szczególności cierpienie, ból i poczucie osamotnienia po śmierci najbliższego członka rodziny. Ustawodawca wskazał, że suma pieniężna przyznana tytułem zadośćuczynienia ma być odpowiednia, nie precyzując jednocześnie zasad ustalania jej wysokości. Nie ulega wątpliwości, że o rozmiarze należnego zadośćuczynienia decyduje rozmiar doznanej krzywdy. Zadośćuczynienie ma bowiem na celu naprawienie szkody niemajątkowej, wyrażającej się doznaną krzywdą w postaci cierpień fizycznych i psychicznych. Nie dający się ściśle wymierzyć charakter krzywdy sprawia, że ustalenie jej rozmiaru, a tym samym i wysokości zadośćuczynienia, zależy od oceny sądu. Ocena ta powinna uwzględniać całokształt okoliczności sprawy, nie wyłączając takich czynników, jak np. wiek poszkodowanego oraz postawa sprawcy. Przy ustalaniu rozmiaru cierpień powinny być uwzględniane zobiektywizowane kryteria oceny, odniesione jednak do indywidualnych okoliczności danego wypadku. Oceniając rozmiar szkody niemajątkowej brane są zatem pod uwagę: dramatyzm doznań osób bliskich zmarłego, poczucie osamotnienia i „odczuwanej pustki", cierpienia moralne i wstrząs psychiczny wywołany śmiercią osoby najbliższej. Przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia należy uwzględnić jaką rolę w rodzinie pełniła osoba zmarłego, do jakich doszło zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu pozostałych członków rodziny. Przesłanką powinno być również określenie, w jakim stopniu pozostali członkowie rodziny będą umieli odnaleźć się w nowej rzeczywistości i za ile zdolni są zaakceptować obecny stan rzeczy.

Zasądzone na rzecz danej osoby zadośćuczynienie powinno mieć przede wszystkim charakter kompensacyjny w związku z czym jego wysokość nie może być symboliczna, lecz musi przedstawiać dla strony jakąś ekonomicznie odczuwalną wartość, przy jednoczesnym uwzględnieniu aktualnych warunków i stopy życiowej społeczeństwa.

Zasada odpowiedzialności strony pozwanej za skutki przedmiotowego zdarzenia jest w przedmiotowej sprawie bezsporna, nie wymaga zatem szczegółowej analizy. Kwestią sporną między stronami była natomiast wysokość należnego powódce K. R. zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz w przypadku powódki A. M., czy jest ona osobą bliską w rozumieniu przepisu art. 446 § 4 k.p.c. i tym samym czy należy jej się stosowne zadośćuczynienie z powodu śmierci siostry.

W rozpoznawanej sprawie powódka K. R. dochodzi zadośćuczynienia za śmierć córki D. K.. W ocenie Sądu niewątpliwie tragiczna śmierć córki wywołała u powódki typowe negatywne emocje, takie jak ból i cierpienie. Już bowiem sama śmierć dziecka jest dla rodzica tragedią nie dającą się zmierzyć żadną miarą. U K. R. na skutek śmierci córki doszło natomiast do długotrwałego pogorszenia stanu psychicznego, znacznych cierpień psychicznych pod postacią zaburzeń natury psychologicznej to jest symptomów zespołu stresu pourazowego. Od śmierci córki powódka skłonna jest do nadmiernego dystansu wobec otoczenia, któremu towarzyszy poczucie nieadekwatności, osamotnienia. Cechuje ją okresowo obniżony nastrój, brak zapału, nietowarzyskość. Przeprowadzone badanie psychologiczne powódki wykazało nadto podwyższenie postaw lękowych, depresyjnych, które charakteryzują się subiektywnymi, świadomie spostrzeganymi uczuciami obawy, napięcia, lęku. U K. R. na skutek wypadku występuje poczucie beznadziei, smutku, osamotnienia po stracie ukochanej osoby, obniżenie nastroju, mniejsza energia oraz wytrzymałość na zmęczenie, trudności w skupieniu uwagi, pesymistyczne postrzeganie przyszłych wydarzeń. Na skutek śmierci córki naruszone zostało poczucie bezpieczeństwa powódki. Deprywacji uległy podstawowe potrzeby życiowe psychiczne rodziny a zwłaszcza potrzeba miłości ze strony zmarłej córki i potrzeba bezpieczeństwa, co między innymi odpowiedzialne jest za nasilenie zaburzeń emocjonalnych o charakterze lękowo - depresyjnym.

Biorąc powyższe pod uwagę Sąd doszedł do wniosku, że zasadnym będzie zasądzenie na rzecz powódki K. R. tytułem zadośćuczynienia kwoty 22.500 zł. K. R. w toku postępowania likwidacyjnego otrzymała tytułem zadośćuczynienia kwotę 7.500 zł. W ocenie sądu zadośćuczynienia w łącznej kwocie 30.000 zł. uwzględnia charakter i stopień cierpień doznanych przez powódkę K. R. w związku ze śmiercią córki, jej wiek i sytuację życiową, z drugiej zaś strony stanowi odczuwalną dla powódki wartość ekonomiczną, która pozwoli na złagodzenie doznanej przez nią krzywdy.

W pozostałym zakresie powództwo o zadośćuczynienia podlegało oddaleniu jako zbyt wygórowane. Należy bowiem mieć na względzie, że powódka aktualnie nie wymaga terapii psychologicznej ani leczenia psychiatrycznego. Stwierdzone u niej zaburzenia psychologiczne i psychiczne mają obecnie charakter zanikający. Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że D. K. nie była jedynym dzieckiem powódki. K. R. nie jest więc osobą samotną, zwłaszcza, że wraz z nią mieszka jedna z córek. Obecność pozostałych dzieci będzie w stanie zapełnić powódce niewątpliwie dużą stratę, jaką była śmierć jednej z córek.

Śmierć D. K. przeżyła także powódka A. M., u której na skutek śmiertelnego wypadku siostry doszło do gwałtownego, długotrwałego pogorszenia stanu psychicznego, znacznych cierpień psychicznych pod postacią zaburzeń psychologicznych z symptomami zespołu stresu pourazowego. Jak wynika z opinii biegłego psychologa A. M. doznała w związku ze śmiercią siostry uszczerbku na zdrowiu w aspekcie psychologicznym. Powódka była bowiem bardzo zżyta ze swoją siostrą. Wprawdzie ma jeszcze dwie starsze siostry, jednak różnica wieku jaka występowała pomiędzy rodzeństwem spowodowała, że właśnie z D. K. łączyły ją najbliższe relacje. Wspólnie się wychowywały, chodziły do tej samej szkoły. W życiu dorosłym pracowały w tej samej firmie i w pracy siedziały naprzeciwko siebie. Spędzały ze sobą dużo czasu - codziennie w pracy i poza nią. Po śmierci siostry powódka przez trzy tygodnie nie mogła chodzić do pracy. Także po pogrzebie musiała wziąć tydzień wolnego od pracy, by pozbierać się psychicznie. A. M. po dziś dzień nie może pogodzić się ze śmiercią siostry. Często ją wspomina.

Roszczenie o zadośćuczynienie o którym stanowi przepis art. 446 § 4 k.p.c. przysługuje najbliższym członkom rodziny zmarłego. W rozpoznawanej sprawie pełnomocnik pozwanego wniósł o oddalenie powództwa wniesionego przez A. M. podnosząc, iż powódki nie można zaliczyć do kręgu osób najbliższych zmarłej, o jakich traktuje powołany przepis. W ocenie Sądu biorąc pod uwagę formalny stopień pokrewieństwa powódki ze zmarłą D. K., ale przede wszystkim rzeczywisty charakter stosunków łączących zmarłą z powódką i występująca między siostrami silna więź emocjonalna uzasadnia wniosek, iż A. M. jest osobą legitymowaną do wystąpienia o zadośćuczynienie z tytułu śmierci osoby bliskiej.

Biorąc powyższe pod uwagę sąd doszedł do wniosku, że zasadnym będzie zasądzenie na rzecz powódki A. M. tytułem zadośćuczynienia kwoty 10.000 zł., która to kwota uwzględnia charakter i stopień cierpień doznanych przez powódkę w związku ze śmiercią siostry D. K., jej wiek i sytuację życiową, z drugiej zaś strony stanowi odczuwalną wartość ekonomiczną, która pozwoli na złagodzenie doznanej przez powódkę krzywdy.

W pozostałym zakresie powództwo o zadośćuczynienia podlegało oddaleniu jako zbyt wygórowane. Należy bowiem mieć na względzie, że powódka aktualnie nie wymaga żadnej terapii psychologicznej lub leczenia psychiatrycznego. A. M. posiada męża i dzieci, które w ocenie Sądu będą w stanie zapełnić powódce niewątpliwie dużą stratę, jaką była śmierć siostry.

Sąd wysokość zadośćuczynienia ustalał na dzień wyrokowania - art. 316 § 1 k.p.c. Zatem ustawowe odsetki od tych kwot należą się powódkom dopiero od tej daty. Sąd rozpoznający sprawę podzielił tym samym pogląd Sądu Najwyższego wyrażony m.in. w wyroku z dnia 30.10.2003 r., sygn. akt IV CK 130/02. Z tych względów Sąd oddalił powództwa w zakresie żądania odsetek za okres poprzedzający wydanie wyroku..

O kosztach postępowania Sąd orzekł w oparciu o treść art. 100 k.p.c. oraz art. 83 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w zw. z art. 113 ust. 1 i 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Od powyższego wyroku, w części oddalającej powództwa i rozstrzygniecie o kosztach procesu, apelację złożyły powódki.

Wyrokowi zarzuciły naruszenie prawa materialnego:

1. przez błędną wykładnię art. 446 § 4 k.c. polegającą na uznaniu, że przyznane na rzecz:

-

powódki K. R. zadośćuczynienie w kwocie 22.500 zł jest odpowiednie do krzywdy, jakiej doznała po śmierci córki,

-

powódki A. M. zadośćuczynienie w kwocie 10.000 zł jest odpowiednie do krzywdy, jakiej doznała po śmierci siostry.

2. przez błędną wykładnię art. 481 k.c., przez niezastosowanie art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 22.05.2003r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych i w konsekwencji przyjęcie, że odsetki należą się od dnia wydania wyroku, a nie od daty żądanej przez powódki.

Występując z powyższymi zarzutami skarżące wnosiły o:

1.  zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie od pozwanego na rzecz powódek:

a) K. R.:

-

dalszej kwoty 20.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia 27.07.2011 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia zgodnie z art. 446 § 4 k.c. oraz zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania za I instancję wg norm przepisanych,

-

kwoty 5.089 zł tytułem odsetek od kwoty 22.500 zł naliczanych od dnia 27.07.2011 r. do dnia 21 kwietnia 2013 r.,

b) A. M.:

-

dalszej kwoty 10.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia 27.07.2011 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia zgodnie z art. 446 § 4 k.c. oraz zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania za I instancję wg norm przepisanych,

-

kwoty 2.262 zł tytułem odsetek od kwoty 10.000 zł naliczanych od dnia 27.07.2011 r. do dnia 21 kwietnia 2013 r.,

2.  zasądzenie od strony pozwanej na rzecz powódek kosztów procesu w tym kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja powódki K. R. kwestionująca wysokość zasądzonego zadośćuczynienia jest w znacznej części uzasadniona, natomiast apelacja powódki A. M. jest uzasadniona w całości.

Podzielić należy stanowisko skarżących, że zasądzone przez sąd pierwszej instancji zadośćuczynienia są zaniżone, przez co orzeczenie sądu pierwszej instancji narusza przepis art. 446§4 k.c. W ocenie Sądu Okręgowego zaniżenie to wynosi po 10.000zł na rzecz każdej powódki. Dlatego też w uwzględnieniu apelacji Sąd Okręgowy zmienił na podstawie art. 386§1 k.p.c. zaskarżone orzeczenie, podwyższając zasądzone przez sad pierwszej instancji kwoty zadośćuczynienia do 32.500zł na rzecz powódki K. R. i 20.000 zł na rzecz powódki A. M..

Rację mają także skarżące co do początkowej daty należnych odsetek ustawowych.

Do niedawna w orzecznictwie przyjmowano, iż odsetki mają charakter waloryzacyjny i dlatego (z zasady) należą się dopiero od dnia zasądzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia (wyroki SN z 29.1.1997 r., I CKU 60/96, Prokuratura i Prawo Nr 5/1997, poz. 31; z 9.1.1998 r., III CKN 301/97; z 20.3.1998 r., II CKN 650/97). Stwierdzano też, że skoro przy zasądzaniu zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę sąd bierze pod uwagę wszystkie okoliczności mające wpływ na rozmiar szkody, do których należy także upływ czasu między zdarzeniem powodującym szkodę a uzyskaniem odszkodowania, to w takim przypadku zasądzenie odsetek za okres poprzedzający wyrok prowadziłoby do podwójnego, niedopuszczalnego prawnie odszkodowania (wyrok SN z 8.12.1997 r., I CKN 361/97), dlatego że przyznanie odsetek od kwoty zasądzonej tytułem zadośćuczynienia pieniężnego, poczynając od daty wezwania o jego zapłatę, powodowałoby istotne podwyższenie sumy zadośćuczynienia ponad kwotę uznaną przez sąd za odpowiednią w chwili orzekania (wyrok z 4.9.1998 r., II CKN 875/97). W ten sposób zasądzenie odsetek za okres poprzedzający wyrokowanie, przy równoczesnym ustaleniu wysokości odszkodowania według cen z daty orzekania (zadośćuczynienia według stanu z chwili orzekania), prowadziłoby do nieuzasadnionego uprzywilejowania wierzyciela kosztem dłużnika (wyrok z 18.4.2002 r., II CKN 605/00). Orzeczenia te odnosiły się jednak do stanów faktycznych, które występowały w szczególnej sytuacji gospodarczej (wysokiej inflacji i wysokich stóp odsetek ustawowych) w okresie transformacji od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. Dlatego w celu zapobieżeniu podwójnej waloryzacji i bezpodstawnemu wzbogaceniu poszkodowanego przyjmowano wówczas, że zasądzenie na rzecz poszkodowanego odszkodowania według cen z daty wyrokowania uzasadnia zasądzenie odsetek również od tej daty. Jednak obecna sytuacja społeczno-gospodarcza jest inna i nie uzasadnia takiego szczególnego traktowania kwestii terminu zapłaty odsetek. Dlatego też w ostatnim czasie w orzecznictwie SN zdecydowanie przyjmuje się pogląd, zgodnie z którym zadośćuczynienie, w rozmiarze, w jakim należy się ono wierzycielowi w dniu, w którym dłużnik ma je zapłacić (art. 455 KC), powinno być oprocentowane z tytułu opóźnienia (art. 481 § 1 KC) od tego dnia, a nie dopiero od daty zasądzenia odszkodowania (por. wyroki SN z 10.2.2000 r., II CKN 725/98, OSNC Nr 9/2000, poz. 158; z 8.8.2001 r., I CKN 18/99, OSNC Nr 5/2002, poz. 64; z 30.1.2004 r., I CK 131/03, OSNC Nr 2/2005, poz. 40 i z 16.7.2004 r., I CK 83/04; MoP Nr 16/2004, s. 726; z 18.02.2010r, IICSK434/09Legalis; z 14. 01.2011r, IPK145/10Legalis; z 6. 12. 2011r, VCSK 38/11 Legalis). Obecnie funkcja kompensacyjna odsetek znów przeważa nad ich funkcją waloryzacyjną. W tej sytuacji zasądzanie odsetek od daty wyrokowania prowadziłoby w istocie do ich umorzenia za okres sprzed daty wyroku i byłoby nieuzasadnionym uprzywilejowaniem dłużnika, co mogłoby go skłaniać do jak najdłuższego zwlekania z opóźnionym świadczeniem pieniężnym w oczekiwaniu na orzeczenie sądu, znoszące obowiązek zapłaty odsetek za wcześniejszy okres.

Sąd Okręgowy rozpoznający niniejsza apelację wskazany wyżej kierunek orzecznictwa w pełni podziela, dlatego też w uwzględnieniu apelacji dokonał zmiany początkowej daty naliczania odsetek, zgodnie z żądaniem pozwu.

Dokonane zmiany w zakresie wysokości zadośćuczynienia i odsetek ustawowych wywołują także konieczność zmiany rozstrzygnięcia co do kosztów procesu za pierwsza instancję. Ponieważ powódki uległy w procesie tylko nieznaczniej a nadto określenie należnej im sumy zależało oceny sądu, Sąd Okręgowy uznał, że strona pozwana winna zwrócić pełne poniesione przez nie koszty procesu w pierwszej instancji ( art. 100 zd. 2 kpc). Natomiast jeśli chodzi o koszty procesu za instancję odwoławczą to powódka K. R. wygrała proces tylko w połowie i w jej przypadku koszty procesu podlegają między stronami wzajemnemu zniesieniu art. 100kpc), natomiast powódka A. M. wygrał proces w całości, stąd też strona pozwana winna jej zwrócić całość poniesionych przez nią kosztów w postępowaniu odwoławczym ( art.98§1kpc)

Na oryginale właściwe podpisy