Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

wyroku końcowego

Początkowo T. K. żądał od pozwanych D. S. (1) prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą P.U.H. (...) w O. oraz Gminnego Przedsiębiorstwa (...) sp. z o.o. w R. (dalej również jako spółka (...)) solidarnej zapłaty kwoty 604 465,99 zł wraz z ustawowymi odsetkami:

- od kwoty 250 161,81 zł od dnia 23.06.2010 r. do dnia zapłaty,

- od kwoty 6 864,54 zł od dnia 8.07.2010 r. do dnia zapłaty,

- od kwoty 347 439,64 zł od dnia 19.08.2010 r. do dnia zapłaty,

a nadto zwrotu kosztów procesu.

W uzasadnieniu wskazał, że pozwana spółka (...) na podstawie ustawy o zamówieniach publicznych ogłosiła przetarg na roboty budowlane, w wyniku którego wybrano ofertę Firmy (...). Podwykonawcą J. G. (1) był pozwany D. S. (1) w zakresie wykonania całości robót. Tenże D. S. (1) zlecił powodowi wykonanie całości robót budowlanych w dniu 31.08.2009 r. za cenę 1 320 000 zł (brutto 1 610 000 zł), na podstawie kosztorysu ślepego. Powód przystąpił do wykonania robót, które w swojej ocenie wykonał w 74,58 %. Za część wykonanych robót wystawił pozwanemu D. S. (1) faktury na kwotę 852 010,36 zł brutto. Zostały one opłacone do kwoty 601 844,55 zł. Do zapłaty z tych faktur pozostała zatem kwota 250 161,81 zł. Stopień wykonania robót uzasadnia zapłatę umówionego wynagrodzenia do łącznej kwoty 1 199 450 zł brutto, co oznacza, że do zapłaty z tytułu robót nieobjętych jeszcze fakturami pozostała kwota 347 439,64 zł. Ponieważ część zapłaty nastąpiła po terminie, od tej części powód naliczył odsetki w kwocie 6 864,54 zł.

Powód wskazał, że za zapłatę należności odpowiadają solidarnie pozwany D. S. (1) oraz spółka (...), która zgodziła się faktycznie na wprowadzenie na budowę powoda jako podwykonawcy D. S. (1). W odniesieniu do odpowiedzialności D. S. wskazywał nadto na jego zwłokę w zakresie współpracy z powodem i wprowadzenie w błąd co do zakresu robót objętych kosztorysem ślepym.

Pismem z dnia 25.06.2013 r. (po uzyskaniu opinii biegłego z zakresu budownictwa odnośnie zakresu i wartości wykonanych prac), powód rozszerzył żądanie pozwu, wskazując, że wnosi o zasądzenie kwoty 680 404,89 zł wraz z ustawowymi odsetkami:

- od kwoty 250 161,81 zł od dnia 23.06.2010 r. do dnia zapłaty,

- od kwoty 6 864,54 zł od dnia 8.07.2010 r. do dnia zapłaty,

- od kwoty 347 439,64 zł od dnia 19.08.2010 r. do dnia zapłaty,

- od kwoty 75 938,90 zł od dnia rozszerzenia powództwa (tj. 25.06.2013 r.) do dnia zapłaty,

a nadto zwrotu kosztów procesu.

(pozew, pismo k. 1442-1443)

Pozwany D. S. (1) prowadzący działalność gospodarczą pod nazwą P.U.H. (...) w O. nie zgadzał się z powództwem, twierdząc, że to, co zostało wykonane przez powoda, zostało faktycznie opłacone.

(oświadczenie na rozprawie z dnia 28.10.2013 r. – za adnot. k. 1 525v - t. VIII).

Postępowanie w stosunku do pozwanego D. S. (1) prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą P.U.H. (...) w O. zostało zawieszone postanowieniem z dnia 23.10.2012 r. - wobec ogłoszenia w dniu 8.10.2012 r. upadłości tego pozwanego obejmującej likwidację jego majątku.

(vide: postanowienia z 23.10.2012 r. i z 28.10.2013 r. k. 924 – t. V i k. 1524 – t. VIII)

Prawomocnym wyrokiem częściowym z dnia 6 listopada 2013 r. oddalono powództwo w stosunku do spółki (...).

(por. wyroki k. 1544, 1633)

Powód zgłosił wierzytelności objęte pozwem w postępowaniu upadłościowym pozwanego D. S. .

Wskutek prawomocnego postanowienia Sędziego-Komisarza z dnia 10.05.2016 r. i postanowienia Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 25.05.2017 r. zostały one zatwierdzone na liście wierzytelności w zakresie:

a)  kwoty 250 161,81 zł z odsetkami za okres do daty ogłoszenia upadłości (do 8.10.2012 r.),

b)  kwoty 2 982,56 zł tytułem odsetek za nieterminową zapłatę należności.

(por. postanowienie k. 1829 i nast.)

Ostatecznie po tej dacie powód dochodził od Syndyka Masy Upadłości pozwanego D. S. kwoty 430 243,08 zł wraz z odsetkami ustawowymi z tytułu opóźnienia:

a)  od kwoty 6 864,54 zł za okres od 8.07.2010 r. do dnia ogłoszenia upadłości,

b)  od kwoty 347 439,64 zł za okres od 19.08.2010 r. do dnia ogłoszenia upadłości,

c)  od kwoty 75 938,90 zł od dnia rozszerzenia powództwa (tj. 25.06.2013 r.) do dnia ogłoszenia upadłości,

a nadto żądał od pozwanego D. S. odsetek ustawowych za opóźnienie od kwoty 250 161,81 zł uwzględnionej w postępowaniu upadłościowym za okres od daty ogłoszenia upadłości (8.10.2012 r.) do dnia zapłaty.

(pismo k. 1844)

Pismem z dnia 23.10.2017 r. cofnął powództwo wobec syndyka o odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty 250 161,81 zł za okres od daty ogłoszenia upadłości (8.10.2012 r.) do dnia zapłaty, zrzekając się tej części roszczenia wobec syndyka.

(k. 1877)

Syndyk wnosił o oddalenie powództwa i zwrot kosztów procesu (oświadczenia na rozprawie k. 1868 i na następnych terminach).

Pozwany D. S. podtrzymywał wcześniejsze stanowisko co do oddalenia powództwa, a w zakresie żądania odsetek od kwoty 250 161,81 zł uwzględnionej w postępowaniu upadłościowym za okres od daty ogłoszenia upadłości (8.10.2012 r.) do dnia zapłaty, po podjęciu zawieszonego postępowania ostatecznie wnosił o oddalenie powództwa również w tym zakresie, podnosząc, tak jak w stosunku do roszczeń adresowanych do Syndyka, że to, co zostało wykonane przez powoda, zostało faktycznie zapłacone.

(oświadczenie na rozprawie k. 1886v i na dalszych terminach, pismo k. 1908)

Sąd ustalił, co następuje:

Po rozstrzygnięciu postępowania przetargowego, w dniu 6.08.2009 r. pozwana spółka (...) zawarła z J. G. (2) prowadzącym działalność gospodarczą pod nazwą Firma (...) z siedzibą w L. umowę nr (...) na wykonanie robót budowlanych pn. „Roboty budowlane polegające na rozbudowie stacji uzdatniania wody o część administracyjno-socjalną”. Zgodnie z umową, w przypadku robót wykonywanych przez podwykonawcę, jednym z warunków ewentualnej płatności faktur częściowych miała być pisemna zgoda pozwanej spółki (...) na zawarcie umowy przez wykonawcę ( Firmę (...)) z podwykonawcą („zgodnie z zapisami art. 6471 § 2 ustawy Kodeks cywilny” - § 5 umowy).

(ogłoszenie k. 18-25, umowa k. 480-490)

Wykonawca zwrócił się do spółki (...) o wyrażenie zgody na zawarcie umowy z podwykonawcą – firmą P.H.U. D. S. (1) w O., na co uzyskał pisemną zgodę. W toku wykonywania robót wykonawca zwracał się o zgodę na przedłużenie umowy z w/w podwykonawcą, na co również uzyskał zezwolenie.

(pisma k. 495-499, 500-501)

W dniu 26.08.2009 r. spółka (...) wprowadziła wykonawcę na budowę, zaś przy tej czynności uczestniczył D. S. (1) – ujęty jako kierownik robót. Obowiązki kierownika budowy objął L. T. (1).

(protokół k. 491-493, protokół objęcia obowiązków k. 494)

W dniu 31.08.2009 r. pozwany D. S. (1) prowadzący działalność gospodarczą pod nazwą P.H.U. (...) zlecił powodowi T. K. wykonanie robót objętych wskazaną wyżej umową spółki (...) z Firmę (...), w zamian za wynagrodzenie w kwocie 1 320 000 zł netto (1 610 000 zł brutto) z rozliczeniem zapłaty według szczegółowego harmonogramu. Tego samego dnia D. S. (1) i T. K. zawarli pisemną umowę o wykonanie wspomnianych robót. Zawarcie umowy poprzedziły rozmowy oraz przekazanie powodowi przez D. S. specyfikacji zamówienia oraz kosztorysu ślepego, z zaznaczeniem, że kosztorys ten może nie obejmować wszystkich elementów. Powód z tymi dokumentami zapoznał się pobieżnie. Strony nie uzależniały zawarcia i wykonania umowy od tego, by powód został zgłoszony i zaakceptowany przez pozwaną spółkę jako podwykonawca.

(zlecenie z harmonogramem k. 26-27, umowa z kosztorysem ślepym k. 28-38, kosztorys k. 39-130, zeznania D. S. – za adnotacjami k. 1525v-1526 – jako świadka, k. 2076 – jako pozwanego, zeznania powoda za adnot. k. 1526v-1528, k. 2067 i 2075v)

Już w sierpniu 2009 r. powód został wprowadzony przez D. S. na budowę. Przedstawił się tam jako podwykonawca D. S., jednak ówczesny prezes spółki E.-R. (p. W.) oświadczył mu wyraźnie, że spółka akceptuje tylko jednego podwykonawcę, tj. D. S..

Mimo to powód przystąpił do wykonywania robót objętych umową z pozwanym D. S.. W tym czasie nie występował oficjalnie o akceptację dla swojego podwykonawstwa do spółki (...), bądź Firmy (...). Na nieoficjalne pytania o taką zgodę negatywnie odpowiadał zarówno prezes spółki E.-R., jak i przedstawiciele Firmy (...).

Zarówno inspektor nadzoru z ramienia spółki (...) - H. B., jak i niektórzy jej pracownicy oraz przedstawiciele Firmy (...) mieli świadomość, że powód wykonuje roboty na zlecenie D. S. i to z powodem uzgadniali kwestie związane z poszczególnymi pracami. Również część płatności była wykonywane przez Firmę (...) bezpośrednio na rzecz powoda, na podstawie cesji wynagrodzenia należnego od tej firmy na rzecz D. S..

Formalna korespondencja w sprawach dotyczących budowy i postępu prac ze strony Firmy (...) była kierowana wyłącznie do pozwanego D. S..

Powód w toku robót również korzystał z pomocy zatrudnianych przez siebie podwykonawców. Mimo podejmowanych starań nie uzyskali oni zgody spółki (...) na występowanie w tych charakterze i objęcie ich gwarancjami zapłaty.

(dz. budowy k. 157-170, protokoły odbioru k. 172-173, 175-176, 178-179, 181-182, 184-185, 187-188, 190-191, notatki k. 193, 194-195, 196, 199-200, korespondencja k. 201-202, zezn. L. T. k. 855v-857 – t. V, H. B. k. 666-667, M. M. 663-664, G. L. k. 661v-662, M. M. k. 662v-663, P. B. k. 664-666 – t. IV, zeznania D. S. k. 1525v-1526 – jako świadka, k. 2076 – jako pozwanego, zeznania powoda za adnot. k. 1526v-1528, k. 2067 i 2075v)

W toku budowy zaczęło dochodzić do komplikacji i opóźnień. Narastały trudności z płatnościami powoda na rzecz jego podwykonawców oraz ze strony pozwanego D. S. na rzecz powoda. W związku z tym, pismem datowanym na 18.04.2010 r., a wysłanym 21.05.2010 r., powód zawiadomił Firmę (...) i spółkę (...), że zawarł z pozwanym D. S. umowę na wykonanie zadania dotyczącego rozbudowy stacji uzdatniania wody w R..

Z kolei pismem z dnia 27.05.2010 r. powód zwrócił się do prezesa spółki E.-R. o wpłynięcie na Firmę (...), by ta uregulowała kwoty zaległe na rzecz podwykonawców i dołączył do pisma wykaz zaległości.

Pismem z dnia 7.06.2010 r. spółka (...) zwróciła się do wykonawcy ( Firmy (...)) o wyjaśnienie, na jakiej podstawie roboty na budowie prowadzi firma powoda. W odpowiedzi z dnia 14.06.2010 r. wykonawca stwierdził m.in., że do prowadzenia robót przez firmę powoda nie upoważnia żadna umowa z wykonawcą, a nadto, że wykonawca nie wyrażał zgody pozwanemu D. S. na wprowadzenie kolejnego podwykonawcy i w związku z tym D. S. został zobowiązany do spowodowania opuszczenia budowy przez powoda.

Pismem z 10.06.2010 r. pozwany D. S. rozwiązał umowę z powodem i nakazał mu opuszczenie budowy do 15.06.2010 r.

Wcześniej, pismem z dnia 25.03.2010 r., skierowanym m.in. do spółki (...) pozwany D. S. (1) potwierdził, że do dnia 25.03.2010 r. rozliczył się w pełni z wykonawcą ( Firmą (...)) z faktur wystawionych przez jego firmę. Powyższe potwierdził pismem skierowanym do spółki (...) w dniu 19.08.2010 r., wskazując jednocześnie, że rozliczył się z dostawcami i wykonawcami robót zgodnie z wystawionymi cesjami płatności i fakturami za dostarczone materiały i usługi.

(pisma k. 610-611)

Na wykonane przez siebie roboty powód wystawił faktury VAT (płatne przez pozwanego P.H.U. (...)) na łączną kwotę 852 010,36 zł brutto. Zostały one opłacone do kwoty 601 844,55 zł, z uwzględnieniem płatności wynikających z cesji wynagrodzenia należnego D. S. od Firmy (...).

(bezsporne, faktury i protokoły odbioru częściowego k. 171 i nast., zeznania D. S. i powoda za adnot. j.w.)

W związku z zaległymi płatnościami ze strony powoda na rzecz zatrudnianych przez niego podwykonawców, powód zawarł w nimi umowy przelewu części wierzytelności, jaka przysługiwała mu względem D. S. z tytułu umowy z dnia 31.08.2009 r. (o wykonanie robót na rzecz spółki (...)):

a) umową datowaną na 10.05.2010 r. dokonał cesji swojej wierzytelności względem D. S. na rzecz Firmy (...) 2M A. M. - na kwotę 40 000 zł celem zaspokojenia długu, jaki miał względem tej firmy za roboty wykonane w R. (umowa k. 2016 i zeznania powoda k. 2067),

b) umową, nieopatrzoną żadną datą, dokonał cesji swojej wierzytelności względem D. S. na rzecz (...) Usługi Budowlane (...) - na kwotę 41 900 zł, celem zaspokojenia długu jaki miał wobec tej firmy za roboty w R. (umowa k. 2023 i zeznania powoda k. 2067, faktura z 30.04.2010 r. k. 1261),

c) umową (bez daty) dokonał cesji swojej wierzytelności względem D. S. na rzecz P.U. P. P. - na kwotę 4 100 zł, celem zaspokojenia długu jaki miał wobec tej firmy za roboty w R. (umowa k. 2025 i zeznania powoda k. 2067, faktury k. 1215-1228).

Pismem z dnia 5.07.2010 r. powód wezwał pozwanego D. S. do zapłaty kwoty różnicy między wystawionymi, a nieopłaconymi fakturami. W świetle opinii sporządzonej na zlecenie powoda, roboty zlecone mu przez pozwanego D. S. zostały wykonane w stopniu zaawansowania 74,58 %, zaś stopniu wykonania – 74,46%.

Pismem z 28.07.2010 r. o zapłatę całości wynagrodzenia zwrócił się także do spółki (...).

(wezwanie k. 331, 333, opinia k. 335-349 - stopień określony na k. 338, pismo k. 350 i nast.)

Po opuszczeniu budowy przez powoda nie została sporządzona pełna inwentaryzacja wykonanych przez niego prac z udziałem wszystkich zainteresowanych.

(bezsporne)

Według biegłego z zakresu budownictwa, wyniki wizji lokalnej przeprowadzonej na budowie oraz analizy dokumentacji projektowej, budowlanej, kosztorysowej i zdjęciowej przedstawionej przez strony pozwalają na przyjęcie, że powód:

a)  wykonał tylko część z zakresu robót objętych kosztorysem ślepym, który stanowił podstawę do umowy między nim a D. S.,

b)  wykonał roboty dodatkowe nie objęte kosztorysem ślepym – w wartości 42 000,19 zł netto (51 240,23 zł brutto).

(opinia k. 984 – 1348, ustna opinia uzupełniająca k. 1483-1486)

Sąd zważył, co następuje:

I.

Wobec ograniczenia roszczeń powoda o kwotę 250 161,81 zł wraz z odsetkami za okres od 23.06.2010 r. do dnia ogłoszenia upadłości pozwanego D. S. (8.10.2012 r.) i w związku z uznaniem tej wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, niniejsze postępowanie w tym zakresie – wobec obu pozwanych (tj. Syndyka Masy Upadłości D. S. (1) i upadłego osobiście) - umorzono zgodnie z art. 355 § 1 kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c. - pkt I sentencji wyroku końcowego).

Ponieważ z pism pełnomocnika powoda wynika, że cofnął wobec Syndyka żądanie odsetek za okres od daty ogłoszenia upadłości (8.10.2012 r.) i zrzekł się roszczenia w tej części, na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. w związku z art. 203 § 1 k.p.c., umorzono również postępowanie w tym zakresie (pkt II sentencji wyroku).

II.

W konsekwencji, rozstrzygnięcia wymagały

1)  żądanie skierowane wobec Syndyka Masy Upadłości pozwanego D. S. i dotyczące nieuznanych w postępowaniu upadłościowym i niezapłaconych zdaniem powoda należności z tytułu robót wykonanych na rzecz spółki (...) w związku z umową z 31.08.2009 r., jaka łączyła go z D. S. (1) wraz z odsetkami za okres do daty ogłoszenia upadłości,

2)  żądanie skierowane wobec pozwanego D. S. – dotyczące odsetek za opóźnienie w zapłacie za okres od daty ogłoszenia upadłości (8.10.2012 r.) do dnia zapłaty.

W tym ostatnim zakresie dochodzenie odsetek jest dopuszczalne, albowiem zgodnie z art. 92 ust. 1 prawa upadłościowego z 28.02.2003 r. (Dz. U. nr 60, poz. 635 ze zm.), o ile nie można dochodzić zaspokojenia tych odsetek z masy upadłości dłużnika, to wspomniany przepis nie stoi jednak na przeszkodzie dochodzeniu ich bezpośrednio od upadłego (por. uchwała Sądu Najwyższego z 7.04.2016 r., III CZP 113/15).

III.

Na gruncie twierdzeń pozwu w pierwszym rzędzie należało zatem ustalić i rozważyć dwie kwestie:

1)  w jakim zakresie powód wykonał na rzecz pozwanego roboty objęte umową z dnia 31.08.2009 r.,

2)  czy powód wykonał roboty dodatkowe, za które należałoby mu się wynagrodzenie wskazywane w pozwie, a jeżeli tak, jakie wynagrodzenie byłoby należne i w jakim zakresie nie zostało ujęte na liście wierzytelności w postępowaniu upadłościowym.

W przypadku pozytywnej odpowiedzi na te pytania konieczne było ustalenie i rozważenie, w jakiej części powód nie uzyskał zapłaty za wykonane prace lub w jakiej części jego roszczenia z tego tytułu nie zostały ujęte na liście wierzytelności w postępowaniu upadłościowym.

Ad.1)

Nie ulega wątpliwości, że strony łączyła umowa z dnia 31.08.2009 r., na podstawie której powód przyjął do wykonania roboty objęte kosztorysem ślepym przedstawionym mu przez pozwanego. Kosztorys ten był podstawą do wyceny przez powoda wartości przewidywanych robót i ustalenia wysokości wynagrodzenia, które – po dodatkowych ustnych uzgodnieniach - strony ustaliły jako ryczałtowe na kwotę 1 320 000 zł netto (1 610 000 zł brutto). Powód wykonywał zlecone roboty przy pomocy własnych pracowników i posługując się podwykonawcami, przy czym – jak wynika z zeznań jego oraz zeznań D. S. – prace w zakresie sufitu podwieszanego wykonali pracownicy D. S. (por. zeznania powoda za adn. k. 1527v t. VIII. D. S. jako świadka k. 1526 i jako pozwanego k. 2076-2077). Trudno uznać za wiarygodne zeznania D. S., że jego pracownicy wykonali roboty w większym zakresie, albowiem jego twierdzeń nie potwierdzają inne dowody, zaś z zeznań pozostałych przesłuchanych w sprawie osób wynika, że obecność samego D. S. na budowie była sporadyczna. Trudno również wywnioskować to z samych rachunków i faktur dołączonych do akt, gdyż nie są one w żaden sposób wyraźnie skojarzone z konkretną budową, zaś powód i pozwany D. S. znacząco różnią się w ocenie, czego dotyczyły, co zresztą obecnie nie dziwi chociażby z uwagi na upływ czasu (por. ich zeznania k. 2067, 2076-77).

Na część wykonanych robót i należnego z tego tytułu wynagrodzenia powód bezspornie wystawił faktury na łączną kwotę 852 010,36 zł brutto. Zostały one opłacone do kwoty 601 844,55 zł, zaś pozostała kwota wynikająca z tych faktur wraz z odsetkami za opóźnienie w ich płatności została uznana na liście wierzytelności w postępowaniu upadłościowym pozwanego D. S..

W konsekwencji, mając na uwadze, że strony umówiły się na wynagrodzenie ryczałtowe, powodowi należało się wynagrodzenie za nieobjętą fakturami a rzeczywiście wykonaną część robót wynikających z umowy i kosztorysu ślepego oraz specyfikacji zamówienia stanowiących jej podstawę. Żądanie z tego tytułu było tym bardziej zasadne, gdy zważyć, że ostatecznie doszło do rozwiązania umowy stron, co nakazywało jej wzajemne rozliczenie (bez znaczenia w tym kontekście pozostawało, z czyjej inicjatywy doszło do rozwiązania umowy, choć wspomnieć trzeba, że twierdzenia powoda, że odstąpił od umowy na piśmie pozostały bez potwierdzenia).

W celu ustalenia wartości tych robót dopuszczono dowód z opinii biegłego z zakresu budownictwa, a wyniki tego zostaną omówione w dalszej części uzasadnienia.

Ad. 2)

W odniesieniu do żądania zapłaty za roboty dodatkowe zauważyć trzeba, że powoda i pozwanego D. S. (1) w tym zakresie nie łączyła żadna umowa, gdyż ich umowa obejmowała wynagrodzenie ryczałtowe za cały zakres prac wynikający ze specyfikacji zamówienia i kosztorysu ślepego przekazanych powodowi przed jej podpisaniem. Przy podpisywaniu tej umowy powód miał świadomość, że kosztorys ślepy nie obejmuje wszystkich możliwych prac na tej budowie

W konsekwencji należało uznać, że jeżeli powód wykonywał na wspomnianej budowie prace nieobjęte umową z pozwanym D. S. na żądanie przedstawicieli pozwanej, z których inicjatywy dokonywały się też zmiany w stosunku do uzgodnionego z D. S. zakresu prac, odbywało się to bez żadnej podstawy prawnej. Dodać trzeba, że – jak wynika z zeznań H. B., M. M. i powoda, a także korespondencji mailowej dołączonej do pozwu – odbywało się to w sposób nieformalny, w drodze uzgodnień w toku budowy i znikąd nie wynika, aby uczestniczył w tym pozwany D. S., którego obecność na budowie była sporadyczna.

Ewentualna odpowiedzialność pozwanego D. S. za zapłatę za te roboty (nie objęte umową) mogłaby wynikać z przepisów art. 405 i nast. Kodeksu cywilnego (k.c.), w szczególności art. 410 – 411 k.c. Zgodnie z powołanymi przepisami, jeżeli ktoś spełnił świadczenie, nie będąc w ogóle zobowiązanym do jego spełnienia lub nie będąc zobowiązanym względem osoby, której świadczył, może żądać od osoby, która wzbogaciła się jego kosztem, zwrotu świadczenia, a w wypadku, gdy nie byłoby to możliwe - do zwrotu jego wartości (art. 410 w zw. z art. 405 k.c.). Zwrotu świadczenia lub jego wartości nie może jednak żądać ten, kto wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej (art. 411 pkt 1 k.c.).

Na gruncie niniejszej sprawy w zakresie robót dodatkowych poza sporem było, że powód wiedział, że w zakresie nie objętym specyfikacją i kosztorysem ślepym nie łączy go z D. S. żadna umowa, zaś na zmiany w zakresie robót wprowadzane przez inne podmioty wyrażał zgodę dobrowolnie. Sam przyznał, że zmian tych nie konsultował z D. S., zaś na jego pytania w tym zakresie przedstawiciel Firmy (...). T. odpowiadał, że jeżeli zgadza się wykonywać coś dodatkowo, czyni tak na własne ryzyko i koszt (por. zezn. powoda za adnot. k. 1527, potwierdzone k. 2067). Trudno zatem przyjąć, aby powód wykonywał roboty dodatkowe pod przymusem, względnie by nie wiedział, że nie jest do nich zobowiązany. Co więcej, powód nie świadczył na rzecz D. S., lecz na rzecz innych podmiotów (inwestora lub firmy (...)), z którymi uzgadniał te roboty.

W konsekwencji, wobec treści art. 411 pkt 1 k.c., powód nie może domagać się zapłaty za ich wykonanie od D. S., którego zresztą, w świetle przedstawionych dowodów trudno uznać za wzbogaconego kosztem powoda wartością tych prac, albowiem znikąd nie wynika, aby dostał za nie zapłatę, czy to od inwestora, czy to od głównego wykonawcy (któremu inwestor miał zapłacić całość wynagrodzenia – jak wskazywano w odpowiedzi na pozew złożonej przez spółkę (...) i pism obrazujących rozliczenia pozwanego z głównym wykonawcą).

W ocenie Sądu nie zachodzą też okoliczności pozwalające na przypisanie pozwanemu takiego zawinienia w stosunkach z powodem, które mogłoby skutkować odpowiedzialnością za szkodę wynikającą z czynu niedozwolonego, a obejmującą niezapłacone wynagrodzenie za wykonane roboty dodatkowe. Z poczynionych ustaleń nie wynika bowiem, by D. S. zapewniał powoda, że zostanie zaakceptowany jako podwykonawca, że na roboty dodatkowe zostanie zawarta jakakolwiek odrębna umowa, względnie, by czynił mu w tym zakresie jakiekolwiek obietnice.

IV.

Reasumując, w ocenie Sądu powodowi należy się wyłącznie zapłata za roboty wykonane w ramach umowy z D. S., objęte kosztorysem ślepym w takiej części, w jakiej zostały wykonane. Nie należy się natomiast zapłata za roboty dodatkowe, które wykonywał na własny koszt i ryzyko, i o których wiedział, że nie był zobowiązany do ich wykonania w ramach umowy z D. S., a wykonując je nie działał pod przymusem.

V.

Dla ustalenia tych kwestii zbędne było ponowne przesłuchiwanie świadków H. B. (inspektor nadzoru ze strony spółki (...)) i L. T. (kieronik budowy ze strony głównego wykonawcy), wskazywanych przez pozwanego D. S. we wnioskach złożonych już po podjęciu postępowania względem Syndyka Masy Upadłości D. S. i samego D. S.. Ponowne wysłuchanie świadków H. B. i L. T. miałoby dotyczyć okoliczności zlecania robót dodatkowych i zakresu prac wykonanego przez D. S., które to kwestie były przedmiotem wyczerpujących zeznań tych świadków podczas rozpraw w dniach 5.03.2012 r. i 18.06.2012 r. Rozprawy te były wprawdzie ograniczone do kwestii związanych z odpowiedzialnością innego z pozwanych, niemniej świadkowie szeroko odnosili się do zagadnień objętych obecnym wnioskiem pozwanego D. S.. Dostrzec przy tym trzeba, że w czasie przesłuchania wskazanych osób postępowanie w stosunku do D. S. nie było zawieszone, zaś ograniczenie rozprawy wynikało jedynie z braku wystarczającej wiedzy co do jego zawiadomienia o jednym z terminów rozprawy, zaś co do drugiego z nich pozwany został uznany za zawiadomionego o nim prawidłowo (gdyż zawiadomienia były wysyłane na adres ujawniony w (...) por. k. 591.

Aktualnie pozwany nie podniósł żadnych specjalnych lub dodatkowych okoliczności, które nie wynikałyby już w sposób dostateczny z już złożonych zeznań, w tym odebranych od samego pozwanego, zaś ustalenia poczynione na tej podstawie w zakresie robót dodatkowych są faktycznie zbieżne z jego stanowiskiem. Okoliczności te należało zatem uznać za wyjaśnione, a dodatkowe przesłuchanie świadków w tym zakresie – za zbędne.

Nie można również pominąć, że już 11 dni po terminie rozprawy, na którym przesłuchano świadka L. T., pełnomocnik pozwanego zapoznawał się z aktami sprawy, zaś sam pozwany w późniejszym czasie czynnie uczestniczył przy oględzinach miejsca budowy dokonywanych przez biegłego, zaś w późniejszych zeznaniach wskazał, że wszystkie dokumenty istotne dla rozliczenia robót przekazał właśnie biegłemu.

Obecnie składa w większości te same dokumenty, które zostały już przez biegłego uzyskane i poddane ocenie (np. k. 1201 i 2034, 1203 i 2031 oraz szereg innych dotyczących robót elektrycznych, robót wykonywanych przez podwykonawców powoda – np. M., jak również zawiadomień o przelewie k. 1203 -2031), jako swoje wydaje się przedstawiać faktury wystawione przez powoda (k. 1954 i 1980) lub inne podmioty (k. 1955), a nadto przedkłada kserokopie niepodpisanych zapisków i rozliczeń, jak również rachunków, co do których nie wiadomo czego dotyczą i czy z pewnością robót wykonywanych w R.. W konsekwencji zbędne było również poddanie tego materiału ponownej ocenie przez biegłego.

Oddzielnego omówienia wymagają natomiast umowy przelewu wierzytelności na rzecz Firmy (...) 2M A. M., (...) Usługi Budowlane (...).U. P. P. – o czym w dalszej części uzasadnienia.

VI.

Przechodząc do rozliczenia robót wykonanych przez powoda, jak już wskazywano (Ad. 1) w celu wyliczenia ich ilości i wartości dopuszczono dowód z opinii biegłego z zakresu budownictwa. Opinia ta – powzięta na podstawie obszernego materiału uzyskanego z akt sprawy oraz od stron w toku oględzin budowy – w sposób kompleksowy odniosła się do całego zakresu robót wykonanych przez powoda i dostarczyła wystarczających danych pozwalających na rozliczenie ich wartości. Biegły zanalizował bowiem całość dostarczonych mu materiałów, a wypowiedzi stron uzyskane w trakcie oględzin konfrontował ze wszystkimi dostępnymi mu dowodami. W swojej opinii szczegółowo odniósł się do wszystkich zagadnień istotnych dla zakresu oceny, wskazał jej kryteria, podstawy rozumowania i proces dochodzenia do ostatecznych wniosków. Warto wskazać, że krytycznie odniósł się do dokumentacji dostarczonej przez strony, a swoje wnioski i wybory co do podstaw opiniowania szczegółowo i logicznie uzasadnił. Po tym, jak obszernie wyjaśnił zgłaszane wątpliwości oraz wskazał, że dostrzeżone przez strony drobne błędy rachunkowe nie podważają ostatecznych wniosków i wyliczeń, w ocenie Sądu tak sporządzona opinia może być podstawą do poczynienia dalszych rozważań na temat zakresu i wartości robót rzeczywiście wykonanych przez pozwanego, za które ewentualnie należałaby mu się jeszcze zapłata - przy uwzględnieniu, że roboty w zakresie sufitów podwieszanych były wykonywane przez pracowników D. S. (co znalazło odzwierciedlenie w opinii biegłego).

Przeszkodą do przyjęcia opinii za miarodajną nie były wątpliwości na tle przyjętych przez powoda do umowy z D. S. wskaźników cenotwórczych. Podstawą do rozliczenia robót było wynagrodzenie ryczałtowe i zakres robót wynikający z kosztorysu ślepego i specyfikacji zamówienia, jakie powód otrzymał przed zawarciem umowy i jakie uwzględniał przy ustalaniu swojego wynagrodzenia. Nie było zatem podstaw do ingerowania w wartości przyjęte przez strony w ramach swobody kontraktowania.

W tym kontekście bez znaczenia była nadto prawidłowość kosztorysu przedstawionego przez powoda w toku postępowania. Jego weryfikacja nie dałaby podstaw do precyzyjnego ustalenia zakresu wykonanych robót, zaś – jak już wskazywano - strony umówiły się na wynagrodzenie ryczałtowe. Specyfika ryczałtu polega na tym, że nie musi on szczegółowo odpowiadać założeniom kosztorysu, zaś odpowiedzialność za zapłatę ogranicza się do wysokości umówionego ryczałtu. Uwzględnienie wspomnianego kosztorysu byłoby zresztą o tyle wątpliwe, gdy zważyć na podniesione przez biegłego wątpliwości co do przyjętych w nim wskaźników i braku ich odniesienia do ostatecznie umówionego wynagrodzenia (por. np. ustna opinia uzupełniająca k. 1484 i nast.). Z tej przyczyny bez uwzględnienia pozostał wniosek pozwanego D. S. o poddanie tego kosztorysu badaniu przez biegłego.

Odnosząc się do innych zastrzeżeń i wniosków pozwanego zgłoszonych już po podjęciu postępowania należy natomiast zauważyć, że badanie aparatu fotograficznego, którym miano wykonać zdjęcia dostarczone biegłemu przez powoda, nie dałoby odpowiedzi na pytanie o rzeczywiste daty wykonania tych zdjęć, skoro – jak wynika z zeznań powoda (por. k. 2067 i wcześniejsze za adnot. k. 1526v-1528) - nie ma ich już w pamięci aparatu, a powód uzyskał je z pamięci innego urządzenia.

VII.

Uznając zatem wartości i wyliczenia zawarte w opinii za miarodajne i prawidłowe, należy wskazać, że z wypunktowanych przez biegłego na stronach od 54 do 69 opinii (k. 1036-1051 akt) Sąd ostatecznie uwzględnił następujące pozycje i wyliczenia (wartości netto):

  16 583,89 zł - roboty w zakresie burzenia i rozbiórki jako wykonane w całości,

  23 392,87 zł – przygotowanie terenu pod budowę jako wykonane w całości,

  17 688,56 zł – roboty betonowe i żelbetowe jako wykonane w całości,

  30 571,63 zł – roboty murarskie – ściany fundamentowe jako wykonane w całości,

  43 620,37 zł – roboty murarskie – ściany parteru jako wykonane w całości,

  21 067,93 zł – ścianki działowe, kominy, kominy wentylacyjne, jako wykonane w części wskazanej przez biegłego,

  18 184,95 zł – ścianki gipsowe, izolacje cieplne pionowe z wełny mineralnej, jako wykonane w całości,

  43 153,38 zł – roboty betonowe i żelbetowe – strop nad parterem, schody i trzpienie, jako wykonane w całości,

  35 199,07 zł – roboty murarskie ściany I piętra, jako wykonane w całości,

  17 718,11 zł – ścianki działowe I piętro, otwory wentylacyjne, kominowe, jako wykonane w całości,

  42 581,17 zł - roboty betonowe i żelbetowe – strop nad I piętrem, schody i trzpienie, jako wykonane w całości,

  29 768,95 zł – roboty murarskie ściany poddasza, jako wykonane w całości,

  45 561,58 zł – ścianki działowe poddasza, przewody kominowe, wentylacyjne i spalinowe, jako wykonane w całości stosownie do uzgodnień,

  13 120,86 zł – wykonanie konstrukcji dachowych wykonane w całości,

  54 783,71 zł – kładzenie dachów metalowych, pokrycie dachu – wykonane w części bez jednego okna,

  68 450,31 zł – roboty gipsowo-kartonowe, które w zakresie okładzin na stropach zostały wykonane jedynie w części,

  71 486,17 zł – posadzki i podłoża pod posadzki, izolacje – wykonane w całości,

  59 984,41 zł – tynki wewnętrzne – z uwzględnieniem korekty obejmującej stwierdzony przez biegłego brak tynków w związku ze zmianą wysokości nadproży,

  36 962,78 zł – kładzenie glazury ściennej, przy czym ostatecznie w tym zakresie Sąd przyjął wartość przyjętą według wyliczenia ilości zawartej w ofercie zgodnie z umową stron, jako wiążącej strony; mimo że według biegłego prace te zostały wykonane w większym rozmiarze brak jest podstaw do obciążania pozwanego D. S. obowiązkiem zapłaty – z przyczyn wyłożonych wyżej (ad. 2),

  35 737,40 zł – kładzenie i wykładanie podłóg, przy czym ostatecznie w tym zakresie Sąd przyjął wartość przyjętą według wyliczenia ilości zawartej w ofercie zgodnie z umową stron, jako wiążącej strony; mimo że według biegłego prace te zostały wykonane w większym rozmiarze brak jest podstaw do obciążania pozwanego D. S. obowiązkiem zapłaty – z przyczyn wyłożonych wyżej (ad. 2),

  0 zł – posadzki z wykładzin i tworzyw sztucznych - roboty niewykonane,

  0 zł – roboty malarskie - niewykonane,

  90 650,96 zł – roboty w zakresie stolarki budowlanej i ślusarki zgodnie z ofertą i łączącą strony umową,

  0 zł – balustrady schodowe – niewykonane,

  97 714,92 – elewacja i elementy zewnętrzne – wykonane w części wskazanej przez biegłego,

  64 850,41 zł – instalacja elektryczna – w zakresie wyliczonym przez biegłego,

  4 625,08 zł – instalacja sanitarna – w zakresie wyliczonym przez biegłego,

  6 900,41 zł – węzeł cieplny – roboty wykonane w części w zakresie wyliczonym przez biegłego,

  0 zł – wjazd z ulicy (...) – roboty niewykonane.

Suma wskazanych pozycji daje kwotę 990 359,88 zł netto, która stanowi wartość robót wykonanych przez powoda (lub na jego zlecenie przez kolejnych podwykonawców) w ramach umowy łączącej go z pozwanym. Kwotę tę należało powiększyć o należny podatek od towarów i usług w obowiązującej wówczas stawce 22 %, co daje łącznie kwotę 1 208 239,05 zł brutto, jaką pozwany winien zapłacić powodowi z tytułu łączącej ich umowy z 31.08.2009 r.

Jak wskazano wcześniej, zapłata nastąpiła do kwoty 601 844,55 zł, zaś dalsza część wynagrodzenia w kwocie 250 161,81 zł została uznana na liście wierzytelności sporządzonej w postępowaniu upadłościowym pozwanego.

Niezapłacona przez pozwanego z tytułu robót wykonanych przez powoda w ramach umowy z dnia 31.08.2009 r. pozostała zatem kwota 356 232,69 zł (1 208 239,05 – 601 844,55 – 250 161,81).

VIII.

Tę kwotę należy jednak pomniejszyć o kwoty, jakie z tytułu wierzytelności powoda względem pozwanego z tytułu umowy z dnia 31.08.2009 r., powód scedował na rzecz Firmy (...) 2M A. M. (40 000 zł), (...) Usługi Budowlane (...) (41 900 zł) i P.U. P. P. (4 100 zł).

Roboty wykonane przez te podmioty zostały uwzględnione w opinii biegłego jako wykonane wprawdzie fizycznie przez podwykonawców, ale na rzecz, czy też na rachunek powoda, a w konsekwencji należy je uznać za takie, które wykonał i za które należy mu się zapłata od pozwanego (por. poz. odpowiednio 23, 17 i 15 opinii biegłego na k. 1022 i nast.). Pozwanego skutecznie zawiadomiono o tych cesjach, o czym świadczy fakt, że przedstawił ich kopie.

Skutkiem cesji wynagrodzenia należnego powodowi od pozwanego w części objętej tymi umowami – zgodnie z art. 509 k.c. – było przejście wierzytelności z tego tytułu na jej nabywców, tj. wskazanych wyżej podmiotów. Tym samym w zakresie kwot przelanych na rzecz Firmy (...) 2M A. M. (40 000 zł), (...) Usługi Budowlane (...) (41 900 zł) i P.U. P. P. (4 100 zł), to właśnie te podmioty są uprawnione do ich dochodzenia od pozwanego, a powód z chwilą zawarcia umów cesji utracił legitymację do ich żądania.

Nie zmienia tego okoliczność, że nie wystąpili z tymi roszczeniami w toku postępowania upadłościowego, gdyż nie są znane motywy takiej decyzji, a niewykluczone również, że uzyskali zaspokojenie tych wierzytelności od pozwanego D. S. (zwłaszcza, że z zeznań powoda wynika, że nie były dokonywane zwrotne cesje tych wierzytelności na jego rzecz). Analiza dokumentów przedstawionych na ostatnim terminie rozprawy przez powoda świadczy również, że Firma (...) 2M A. M. dochodziła przeciwko powodowi przed innym sądem należności nieobjętej przelewem (porównanie zestawienia należności z k. 2073 z umową cesji k. 2016), co potwierdza wskazane wyżej wnioski odnośnie do konieczności uznania należności objętych cesją za zapłacone.

W konsekwencji do zapłaty na rzecz powoda pozostawała mu różnica między kwotą wyliczoną wyżej ( 356 232,69 zł) a sumą kwot przelanych na rzecz Firmy (...) 2M A. M., (...) Usługi Budowlane (...).U. P. P. ( 86 000 zł), tj. kwota 270 232,69 zł.

IX.

W wyniku powyższych ustaleń i rozważań, zgodnie z art. 647 k.c. oraz stosownie do treści art. 61 i art 144 prawa upadłościowego (wobec faktu ogłoszenia upadłości pozwanego D. S. (1)) - na rzecz powoda od Syndyka Masy Upadłości D. S. (1) prowadzącego działalność gospodarczą pod firmą P.U.H D. S. (1) w O. w upadłości likwidacyjnej, należało zasądzić kwotę 270 232,69 zł – z tytułu niezapłaconej a należnej części wynagrodzenia za roboty wykonane na podstawie umowy z 31.08.2009 r.

Poza sporem między stronami było, że zapłata części wynagrodzenia objętego fakturami wystawionymi przez powoda nastąpiła po wskazanym terminie (23.06.2010 r., w związku z czym powód wystawił w dniu 23.06.2010 r. notę odsetkową ( (...) – k. 192) na kwotę 6 894,54 zł, obejmującą odsetki za opóźnienie od tej właśnie zapłaconej części wynagrodzenia, których podstawę stanowiły przepisy art. 481 § 1 i 2 k.c. W postępowaniu upadłościowym uznano wierzytelność z tego tytułu na kwotę 2 982,56 zł (k. 1830). Sposobu obliczenia odsetek nie kwestionowano, wobec czego do zapłaty na rzecz powoda z tego tytułu pozostawała kwota 3 911,98 zł.

X.

Odnosząc się do żądania odsetek od tych kwot należy wskazać, że z dołączonych dokumentów wynika, że przed wytoczeniem niniejszego powództwa powód wzywał do zapłaty przez pozwanego D. S. kwoty 250 164,97 zł – uznanej w postępowaniu upadłościowym wraz z odsetkami (k. 331, 333), zaś o zapłatę całości wynagrodzenia - spółkę (...) (por. k. 350). Brak dowodu doręczenia lub nadania pod adresem D. S. wezwania o zapłatę wyższych kwot i noty odsetkowej.

W konsekwencji, w zakresie kwot dochodzonych pozwem i przekraczających kwotę 250 164,97 zł uznaną w postępowaniu upadłościowym, można uznać, że pozwany D. S. w opóźnieniu z ich zapłatą znalazł się po doręczeniu pozwu. Uzasadnia to naliczenie wynikających z art. 481 § 1 i 2 k.c. odsetek za opóźnienie od tej daty, zwłaszcza od odsetek w kwocie 3 911,98 zł, od których zgodnie z art. 482 § 1 k.c. dalszych odsetek można żądać dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa.

Dodać trzeba, że zgodnie ze wspomnianym wyżej art. 92 ust. 1 prawa upadłościowego z masy upadłości mogą być zaspokojone należne od upadłego odsetki od wierzytelności jedynie za okres do dnia ogłoszenia upadłości.

Z tego względu od Syndyka Masy Upadłości zasądzono kwotę 274 144,67 zł (270 232,69 zł + 3 911,98 zł) wraz z odsetkami z tytułu opóźnienia za okres od daty doręczenia pozwu pozwanemu D. S. (13.03.2012 r. – k. 689) do dnia ogłoszenia upadłości (8.10.2012 r.) – jak w pkt III sentencji wyroku i na podstawie powołanych wyżej przepisów.

XI.

Odsetki z tytułu opóźnienia od zasądzonej wierzytelności mogły być natomiast zasądzone bezpośrednio od upadłego pozwanego D. S. (por. cyt. wyżej uchwała SN z 7.04.2016 r., III CZP 113/15), z tym, że ich nazewnictwo dostosowano do przepisów art. 481 § 1 i 2 k.c. w związku ze zmianą jak nastąpiła od 1.01.2016 r. (Dz. U. z 2015 r., poz. 1830) – jak w pkt III sentencji wyroku.

XII.

W dalej idącym zakresie powództwo skierowane do Masy Upadłości i bezpośrednio do upadłego oddalono jako nieznajdujące podstaw faktycznych i prawnych w ustalonym stanie faktycznym (pkt IV sentencji wyroku).

XIII.

Przy uwzględnieniu kwoty 250 161,81 zł uznanej w postępowaniu upadłościowym, o którą ograniczono powództwo, powód wygrał proces w ok. 87% swoich żądań, przy czym żądanie w zakresie odsetek uwzględniono w stosunku do Syndyka Masy Upadłości tylko częściowo.

Po stronie powoda koszty obejmowały łącznie 10 862,76 zł, w tym: koszty dojazdu pełnomocnika powoda i powoda na terminy rozpraw i oględziny z udziałem biegłego (wg spisu kosztów – 3 645,76 zł – k. 2070), opłatę od pełnomocnictwa (17 zł) oraz wynagrodzenie pełnomocnika (7 200 zł) w stawce wynikającej z § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych … (Dz. U. z 2013 r., poz. 490), stosowanego nadal na podstawie § 21 rozporządzenia tego Ministra z dnia 22.10.2015 r. (Dz. U. z 2015 r., poz. 1804). Ponieważ powód wygrał proces w 87 %, jego koszty można było uwzględnić również w takim stosunku, czyli do kwoty 9 450,60 zł.

Syndyk Masy Upadłości nie wykazał poniesienia kosztów procesu.

W konsekwencji, zgodnie z art. 100 k.p.c., na rzecz powoda zasądzono od Syndyka wskazaną wyżej i zasadną proporcjonalnie do uwzględnionego powództwa kwotę kosztów procesu.

XIV.

Koszty po stronie pozwanego D. S. (1) obejmowały wynagrodzenie pełnomocnika w takiej samej stawce (7 200 zł), jak stawka pełnomocnika powoda – na podstawie tych samych przepisów. Względem tego pozwanego żądanie zostało uwzględnione w zakresie odpowiadającym odsetkom od zasądzonej od syndyka kwoty za okres od daty ogłoszenia upadłości, zaś w pozostałej części ostatecznie dochodzono roszczeń wyłącznie od syndyka. W tym stanie rzeczy, zważywszy, że do ogłoszenia upadłości D. S. doszło już po wytoczeniu przeciwko niemu powództwa, co siłą rzeczy oznacza, że mogło ono zostać w stosunku do niego uwzględnione w niewielkim stopniu – zgodnie z art. 100 k.p.c. koszty procesu między nim a powodem wzajemnie zniesiono.

Uwzględniając opisaną przez powoda i pozwanego D. S. ich własną sytuację materialną oraz stan masy upadłości D. S., z której z wysokim prawdopodobieństwem nie uda się zaspokoić zgłoszonych już wierzytelności – na podstawie art. 113 ust. 4 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych odstąpiono od obciążania stron nieuiszczonymi kosztami sądowymi, na które składały się

VIII.  nieuiszczona opłata od pozwu, od której powód został zwolniony,

IX.  wydatki na opinię biegłego,

X.  wydatki na stawiennictwo świadków.