Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 22 stycznia 2018 roku

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 stycznia 2018 roku

sprawy z wniosku B. D. (1)

z udziałem J. M. i H. K.

o dział spadku

na skutek apelacji uczestnika J. M.

od postanowienia częściowego Sądu Rejonowego w Piotrkowie Tryb.

z dnia 18 września 2017 roku, sygn. akt I Ns 1088/16

postanawia: uchylić zaskarżone postanowienie w całości a wniosek wnioskodawcy o przyznanie kosztów postępowania za instancję odwoławczą pozostawić do rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Piotrkowie Trybunalskim w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.

SSO Jarosław Gołębiowski

SSO Paweł Hochman SSA w SO Stanisław Łęgosz

Sygn. akt: II Ca 835/17

UZASADNIENIE

Postanowieniem częściowym z dnia 18 września 2017r. w sprawie INs 1088/16 Sąd Rejonowy w Piotrkowie Trybunalskim:

1. dokonał działu spadku po W. D. zmarłym w dniu 27.12.1975r. oraz po E. D. (1) z domu R. zmarłej w dniu 12.12. 2001r w skład którego to spadku wchodzi nieruchomość położona w R., gmina C., o powierzchni 0,94 ha oznaczona w ewidencji gruntów numerem działki (...) i zabudowana nieruchomość położona w R., gmina C. o powierzchni 0,20 ha oznaczona w ewidencji gruntów numerem działki (...) w ten sposób, iż przyznał na wyłączną własność opisane wcześniej działki (...) B. D. (1) ;

2. nie orzekł o spłatach i dopłatach należnych pozostałym spadkobiercom.

Podstawę powyższego rozstrzygnięcia stanowiły przytoczone po niżej ustalenia i rozważania Sądu Rejonowego

W. D. i E. D. (2) posiadali udziały po 1/2 we współwłasności gospodarstwa rolnego położonego w (...), obręb (...) R., o łącznej powierzchni 2,84 ha, składającego się z działek: nr (...) o powierzchni 0,55 ha, nr (...) o powierzchni 0,94 ha, nr (...) o powierzchni 0,20 ha, nr(...)o powierzchni 1,15 ha. Działka oznaczona numerem ewidencyjnym (...) stanowi grunty rolne zabudowane. Działka oznaczona numerem (...) stanowi pastwiska trwałe oraz grunty orne. Przedmiotowe gospodarstwo rolne (...) wraz z E. D. (2) nabyli na podstawie aktu własności ziemi z dnia 15 sierpnia 1972 r.

B. D. (1) zamieszkuje na nieruchomości stanowiącej gospodarstwo rolne od urodzenia. Wnioskodawca wspólnie z matką, a po jej śmierci samodzielnie, opłacał podatki od gospodarstwa rolnego, jak i uiszczał opłatę za wodę oraz opłatę abonamentową.

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie całokształtu materiału dowodowego zgromadzonego w aktach niniejszej sprawy, w szczególności w postaci załączonych do akt sprawy dokumentów. Sąd dał wiarę dokumentom, gdyż ich prawdziwość i wiarygodność w nie nasuwa żadnych wątpliwości i nie była kwestionowana przez uczestników postępowania. Nadto Sąd wziął pod uwagę zeznania wnioskodawcy B. D. (1) w części, w jakiej pozostawały zgodne z pozostałym zebranym w sprawie materiałem dowodowym.

Sąd Rejonowy zważył, iż zgodnie z treścią art. 1037 k.c. dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia Sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców.

Z chwilą stwierdzenia nabycia spadku przez kilku spadkobierców powstaje między nimi wspólność praw i obowiązków spadkowych. Wspólność ta utrzymuje się do chwili dokonania działu spadku. Zgodnie z art. 1035 k.c. w sytuacji, gdy spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów tytułu VIII Kodeksu Cywilnego.

Zgodnie z art. 210 k.c. każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności. Każdy z nich może żądać sądowego zniesienia współwłasności, wskazując jeden z możliwych sposobów, a mianowicie: podział fizyczny rzeczy pomiędzy współwłaścicieli z ewentualnym wyrównaniem różnicy wartości powstałych z podziału części przez dopłaty, przyznanie całej rzeczy jednemu ze współwłaścicieli lub kilku na współwłasność za ich zgodą i zasądzenie od nich spłat na rzecz pozostałych współwłaścicieli lub licytacyjną sprzedaż rzeczy wspólnej (podział cywilny). Nadto zgodnie z art. 213 § 2 kc przyznanie przez sąd gospodarstwa rolnego w rozumieniu przepisów ustawy, o której mowa w art. 166 § 3, następuje z uwzględnieniem przepisów tej ustawy.

W niniejszej sprawie nie budziło wątpliwości, iż w skład spadku po W. D. i E. D. (2) wchodził udział ½ we współwłasności nieruchomości położonej w (...)r, składającej się z działek nr (...), o czym Sąd orzekł w punkcie I postanowienia. Spadkobiercami byli zaś B. D. (1), H. K. i J. M. w równych częściach. Z tych względów B. D. (1) wniósł o przyznanie w przedmiotowym postępowaniu działek oznaczonych numerami (...) w całości na swoją rzecz. Uczestniczki na powyższe wyraziły zgodę.

Podstawowym sposobem zniesienia współwłasności, w świetle art. 622 k.p.c., jest podział w oparciu o zgodny wniosek uczestników, jeżeli nie sprzeciwia się prawu, zasadom współżycia społecznego, ani też nie narusza w sposób rażący interesu osób uprawnionych. Wniosek ten powinien spełniać przesłanki określone w art. 617 k.p.c., który stanowi, że we wniosku o zniesienie współwłasności należy dokładnie określić rzecz mającą ulec podziałowi oraz przedstawić dowody prawa własności. Ponadto zgodnie z art. 216 § 1 k.p.c. wysokość przysługujących współwłaścicielom spłat z gospodarstwa rolnego ustala się stosownie do ich zgodnego porozumienia.

W przedmiotowym postępowaniu z wnioskiem o dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, wystąpił B. D. (1), a Sąd nie dopatrzył się, aby wniosek ten zmierzał do obejścia prawa, czy był sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Pozostali uczestnicy postępowania poparli zaś wniosek w części odnoszącej się do działek oznaczonych numerami (...). Ponadto zarówno H. K. jak i J. M. oświadczyły, iż nie wnioskują o orzekanie na ich rzecz o dopłatach w związku z przyznaniem wnioskodawcy własności całości działek oznaczonych numerami (...).

Mając na uwadze zgodny wniosek wnioskodawcy i uczestników postępowania co do spadku obejmującego działki oznaczone numerami ewidencyjnymi (...), Sąd dokonał działu spadku po W. D. i E. D. (2) w tej części w ten sposób, iż przyznał na wyłączną własność opisane wcześniej działki B. D. (1). Jednocześnie kierując się stanowiskiem J. M. oraz H. K. Sąd postanowił nie orzekać w przedmiocie spłat i dopłat.

Wobec powyższego na podstawie art. 317 kpc w zw. z art. 13 § 2 kpc orzekł jak w postanowieniu częściowym.

Od powyższego postanowienia apelację złożyła uczestniczka J. M.. Z treści apelacji , której sama jest autorem wynika, że skarży rozstrzygnięcie sądu w części przyznającej wnioskodawcy B. D. (1) działkę nr (...) bez dopłat i spłat. Według niej dokonany przez sąd dział spadku jest niesprawiedliwy. W związku z czym wnosi o uchylenie zaskarżonego postanowienia, przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania i przydzielenie jej na wyłączną własność działki (...) bez spłat i dopłat, natomiast działki nr (...) o pow. 1,15 ha i (...) o pow. 0,55 ha po ½ dla pozostałych uczestników tj. H. K. i B. D. (1).

W uzasadnieniu apelacji wskazała, że wydane postanowienie nie znosi współwłasności w całości. Potwierdziła, że w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji złożyła oświadczenie o wyrażeniu zgody na przyznanie dwóch działek dla wnioskodawcy, ale warunkowała to od przyznania jej na wyłączną własność działki (...) o pow. 1,15 ha, bez spłat i dopłat pozostałych uczestników. Tak jednak nie stało się. Wnioskodawca uzyskał na wyłączną własność działkę siedliskową o nr (...) o pow. 0,20 ha, która ma największa wartość w dzielonej nieruchomości. Dlatego też obecnie chce otrzymać działkę (...) na wyłączną własność bez spłat i dopłat , przy jednoczesnym przyznaniu działek (...) po połowie dla wnioskodawcy i uczestniczki H. K.. Wskazała również, że pozostaje w konflikcie z uczestniczką postępowania H. K., wobec czego przyznanie jej gruntu w sąsiedztwie z siostrą jest niewyobrażalne.

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Wprawdzie z początkowej treści apelacji wynika, że uczestniczka postępowania J. M. skarży postanowienie sądu tylko w części odnoszącej się do działki (...) o powierzchni 0.94 ha, to jednak należy uznać, że przedmiotem zaskarżenia objęte jest całe rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji zawarte w postanowieniu częściowym.

W judykaturze wyjaśniono, że sprawy działowe stanowią jedną całość w tym sensie, że wydane w nich rozstrzygnięcia są w zasadzie wzajemnie zależne i uwarunkowane (tzw. integralność orzeczeń działowych). Taki nierozerwalny związek zachodzi zwłaszcza pomiędzy rozstrzygnięciami o sposobie podziału oraz o spłatach lub dopłatach, a wadliwość jednego z nich skutkuje koniecznością uchylenia orzeczenia działowego w całości. Jedynie wyjątkowo, gdy zaskarżona część postanowienia działowego nie ma wpływu na rozstrzygnięcie o samym dziale, a więc nie jest nierozerwalnie związana w pozostałymi, możliwe jest rozpoznanie sprawy w tym zakresie ( por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 1964r., III CR 294/64, OSNCP 1965, nr 7-8, poz. 130, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 1999r., IIICKN 63/98, niepublikowane, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2008r., IIICZP 26/08, OSNC 2009, nr 6, poz. 90).

Poza tym jak wynika w dalszej treści uzasadnienia apelacji uczestniczka postępowania zdaje się kwestionować, że orzeczenie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do całego gospodarstwa rolnego. Podkreśla, że zaskarżone postanowienie nie znosi współwłasności w całości, że jej zgoda na otrzymania przez wnioskodawcę dwóch działek przyznanych przez sąd była warunkowana tym, że ona sama otrzyma działkę (...), zgłasza wnioski co do przyznania pozostałych działek innym uczestnikom. Tym samym skarżąca kwestionuje samą zasadę wydania postanowienia częściowego.

Orzeczenia wydawane w sprawach o podział masy majątkowej, do jakich należą także orzeczenia w sprawach o dział spadku, muszą dotyczyć całości przedmiotu działu i rozstrzygać o wszystkich zgłoszonych wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli, w tym o spłacie wartości udziału na rzecz osoby, której rzeczy nie przyznano, o nakładach na rzecz będącą przedmiotem działu, oraz o dopłatach wyrównujących udział. Wszystkie te rozstrzygnięcia są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie uwarunkowane, stanowią integralną całość i są wzajemnie zależne. Dlatego zasadą jest, że o podział majątku spadkowego i wszystkich kwestiach ubocznych podlegających rozstrzygnięciu w tym postępowaniu, wskazanych w art. 686 kpc, sąd orzeka w postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie. Jednakże dopuszczalne jest, przy odpowiednim stosowaniu art. 317 § 1 kpc w związku z art. 13 § 2 kpc, wydanie postanowienia częściowego, obejmującego tylko niektóre składniki majątku wspólnego. Postanowienie takie musi jednak zawierać całkowite rozstrzygnięcie wszystkich wskazanych wyżej kwestii odnoszących się do dzielonego składnika majątku, a zatem musi zawierać zarówno rozstrzygnięcie o przyznaniu tego składnika jednemu z uczestników, jak i definitywne rozliczenia z tego tytułu (porównaj między innymi uchwały Sądu Najwyższego z 16 stycznia 1984r. III CZP 72/83, OSNC 1984/7/115, z 7 maja 2010r., III CZP 34/10, OSNC 2010/12/160 oraz postanowienia z 24 listopada 2000r., V CKN 1220/00 i z 12 grudnia 2006r., II CSK 272/06).

Sąd pierwszej instancji wydając zaskarżone postanowienie jednak przeoczył, że przedmiotem działu spadku w niniejszej sprawie jest tylko jeden składnik majątkowy - gospodarstwo rolne położone we wsi R. gm. C. o powierzchni 2,84 ha składające się z działek oznaczonych w ewidencji gruntów nr (...). Już chociażby z tego powodu, skoro działem objęty jest tylko jeden przedmiot majątkowy, niedopuszczalne jest wydanie postanowienia częściowego, dotyczącego tylko pewnych części składowych tego przedmiotu.

Poza tym przyznając dwie działki na własność wnioskodawcy B. D. (2) sąd pierwszej instancji dokonał podziału gospodarstwa rolnego. Uszło jednak uwadze sądu, że w przypadku działu spadku obejmującego gospodarstwo rolne zastosowanie mają przepisy art. 213 - 218 kc i ustawy z dnia 11 kwietnia 2003r. o kształtowaniu ustroju rolnego. Podział gospodarstwa rolnego może nastąpić tylko wtedy jeżeli nie jest on sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. W sytuacji kiedy strony wnosiły o dokonanie fizycznego podziału gospodarstwa rolnego obowiązkiem sądu było dopuszczenie dowodu z opinii biegłego rolnika na okoliczność wyjaśnienia kwestii możliwości podziału tego gospodarstwa . Powinność ta wynika z treści przepisu art. 619 § 2 w zw. z art. 688 kpc. Tego jednak sąd pierwszej instancji nie uczynił, tak samo jak nie zbadał czy uczestnicy spełniają warunki określone w ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego.

W tej sytuacji, uwzględniając apelację, należało na podstawie art. 386 § 4 kpc uchylić zaskarżone postanowienie częściowe, jako niedopuszczalne przy dotychczasowym przedmiocie działu, a w dodatku wydane bez wyjaśnienia przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy.

SSO Jarosław Gołębiowski

SSO Paweł Hochman SSA w SO Stanisław Łęgosz