Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 18 kwietnia 2018 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie V Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący: SSA Robert Obrębski (spr.)

Sędziowie: SA Aleksandra Kempczyńska

SA Bernard Chazan

Protokolant: sekretarz sądowy Izabela Katryńska

po rozpoznaniu w dniu 18 kwietnia 2018 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa S. T. i K. K. (1)

przeciwko Towarzystwu (...) spółce akcyjnej z siedzibą w W.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 15 grudnia 2016 r., sygn. akt IV C 924/15

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od Towarzystwa (...) spółki akcyjnej z siedzibą w W. na rzecz S. T. i K. K. (1) kwoty po 4050 zł (cztery tysiące pięćdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Bernard Chazan Robert Obrębski Aleksandra Kempczyńska

Sygn. akt VA Ca 1195/17

UZASADNIENIE

Osobnymi pozwami wniesionymi w sprawach połączonych do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia, wniesionymi przeciw Towarzystwu (...) w W., działając na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 k.c., K. K. (1) i S. T. wnieśli o zasądzenie na swoją rzecz od pozwanej zadośćuczynień za krzywdę doznaną wskutek utraty matki w wypadku, do którego doszło 7 września 1997 r. na tle okoliczności wykazujących na odpowiedzialność pozwanej, w kwotach po 87000 zł oraz odsetek ustawowych za okres od 30 czerwca 2015 r. do dnia zapłaty.

Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa. Nie kwestionując obowiązku wyrównania krzywdy doznanej przez powodów, podnosiła, że powodom zostały wypłacone kwoty po 13000 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę doznaną wskutek utraty matki. W ocenie strony pozwanej, przyznanie na rzecz powodów wygórowanych zadośćuczynień nie byłoby uzasadnione zakresem krzywdy doznanej przez powodów.

Wyrokiem z 15 grudnia 2016 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej na rzecz każdego z powodów kwoty po 87000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 30 czerwca 2015 r. do daty zapłaty i obciążył stronę pozwaną kosztami procesu poniesionymi przez powodów. Ich szczegółowe rozliczenie pozostawił zaś referendarzowi sądowemu.

Na podstawie zebranych dowodów, Sąd Okręgowy ustalił okoliczności dotyczące śmierci matki powodów J. T. w wypadku drogowym z dnia 7 września 1997 r., do którego doszło w S. z winy ojca powodów, który również zginał w tym wypadku. Był natomiast ubezpieczony na podstawie umowy zawartej ze stroną pozwaną.

Sąd Okręgowy opisał sytuację rodzinną powodów sprzed wypadku. Na podstawie dowodów z ich przesłuchań i pozyskanych w toku postępowania danych, ustalone w szczególności zostało, że zmarła matka powodów miała 30 lat. Zamieszkiwała wraz z mężem i kilkuletnimi wówczas powodami. Rodzice powodów prowadzili wspólnie 30 hektarowe gospodarstwo rolne. Ojciec był bowiem absolwentem (...). Matka powodów zajmowała się gospodarstwem, domem i dzieci, z którymi była silnie związana. Stanowiła bowiem dla obojga powodów oparcie życiowe, które powodowie bezpowrotnie utracili. Po śmierci rodziców gospodarstwo podupadło. Opieka nad powodami została powierzona ich dziadkom, z którymi powodowie, również ze względu na różnice wieku oraz bariery pokoleniowe, nie potrafili nawiązać silniejszych relacji. Również z tego powodu, powodowie podjęli naukę w szkole z internatem. W krótkim czasie babka powodów zmarła. Powodom nie udało się skończyć studiów. Całe życie, jak ustalił Sąd Okręgowy, odczuwali brak wsparcia ze strony rodziców, których utracili w wypadku z 7 września 1997 r. Ustalone również zostało, że pismami z 11 czerwca 2015 r. powodowie wystąpili do strony pozwanej o wypłacenie na swoją rzecz zadośćuczynień z tytułu zerwania więzi rodzinnych z matką na skutek wypadku w wysokości 100000 zł na rzecz każdego z powodów. Strona pozwana wypłaciła na rzecz każdego z powodów, jak podał Sąd Okręgowy, po 13000 zł tytułem zadośćuczynień za krzywdę doznaną z podanego powodu ze strony każdego z powodów.

Oceniając znaczenie ustalonych zdarzeń, Sąd Okręgowy za uzasadnione uznał roszczenia powodów oparte na art. 448 w zw. z art. 24 k.c. do pełnej wysokości podanej w żądaniach zgłoszonych przez powodów, czyli w kwotach po 100000 zł. Przy uwzględnieniu okoliczności wypłacenia przez pozwaną na rzecz powodów zadośćuczynień w kwotach po 13000 zł , Sąd Okręgowy uznał żądania pozwu za uzasadnione w całości ze względu na niewymiernie duży zakres krzywdy doznanej przez powodów z powodu utraty matki w okresie dzieciństwa, a tym samym zasadniczego pogorszenia sytuacji życiowej obojga powodów pozbawionych w tym samym okresie ojca i oddanych pod opiekę dziadków, którzy nie byli w stanie zastąpić powodom matki. O kosztach Sąd Okręgowy orzekł zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik sprawy z art. 98 k.p.c.

Apelację do wyroku Sądu Okręgowego wniósł pozwany ubezpieczyciel. Zaskarżył ten wyrok w części przenoszącej zasądzenie na rzecz każdego z powodów kwoty 37000 zł, czyli w zakresie obejmującym uwzględnienie żądań obojga powodów po 50000 zł. W podanym zakresie zostały podniesione zarzuty naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 448 w zw. z art. 24 poprzez przyznanie powodom nadmiernie wygórowanych zadośćuczynień. Na podstawie tego tylko zarzutu pozwana wniosła o zmianę wyroku Sądu Okręgowego w zaskarżonym zakresie przez oddalenie powództwa w tej części i obciążenie powodów pełną wysokością kosztów procesu za obie instancje.

W odpowiedzi na apelację powodowie wnieśli o jej oddalenie w całości i obciążenie pozwanej poniesionymi kosztami postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie. Ustalenia Sądu Okręgowego dotyczące okoliczności nagłej śmierci matki powodów były w pełni prawidłowe. Nie zostały zresztą zakwestionowane w apelacji. W całości zostały też przyjęte za podstawę rozstrzygnięcia o zasadności apelacji, która dotyczyła zastosowania powołanych w niej przepisów w zakresie wysokości zadośćuczynień, które Sąd Okręgowy uznał za uzasadnione istotnym wymiarem krzywdy powodów. Apelacja strony pozwanej dotyczyła więc prawidłowości zastosowania przez Sąd Okręgowy wpisanej w art. 448 k.c. reguły sędziowskiej oceny wymiaru zadośćuczynień na tle faktów, które zostały ustalone prawidłowo.

Zasada odpowiedzialności pozwanej nie budziła wątpliwości. Trafnie została więc uwzględniona przez Sąd Okręgowy. Na tle analogicznych stanów faktycznych, które dotyczyły roszczeń związanych z utratą, w wypadkach, osób najbliższych, Sąd Najwyższy opowiadał się za stanowiskiem, zgodnie z którym śmierć członka rodziny narusza dobra osobiste pozostałych osób najbliższych (uchwała Sądu Najwyższego z dnia13 lipca 2011 r., III CZP 32/11; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2011 r., II CSK 537/10; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2011 r., I CK 621/10). Z orzecznictwa Sądu Najwyższego nie wynika, aby skutki deliktu nie mogły obejmować naruszenia dóbr osobistych bliskich osoby, która straciła życie, chociaż ochrona takich dóbr długo nie była wprost przedmiotem roszczeń dochodzonych przed sądami powszechnymi albo była przyczyną szerokiej wykładni art. 446 § 3 k.c., która była podejmowana nawet w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok z dnia 5 stycznia 1968 r., I PR 424/67; wyrok z dnia 27 listopada 1974 r.; wyrok z dnia 30 listopada 1977 r., IV C 458/I CKN 985/00; wyrok z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 17/03;wyrok z dnia 22 lipca 2004 r., II CK 479/03). Wątpliwości, jakie powstawały po 3 sierpnia 2008 r. przy określeniu relacji pomiędzy art. 446 § 4 k.c. a art. 448 k.c., wykazały, że rozszerzająca wykładnia art. 446 § 3 k.c. nie była potrzebna, ponieważ cierpienie związane z utratą osoby bliskiej może być kwalifikowane jako naruszenie przez sprawcę deliktu dobra osobistego bliskich osoby, która straciła życie. Za takim stanowiskiem Sąd Najwyższy opowiedział się w wyroku z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK 307/09; potrzymał tę tezę w uchwale z dnia 27 października 2010 r., III CZP 76/10 i z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11. Poczucie więzi rodzinnych pomiędzy bliskimi niewątpliwie stanowi przedmiot regulacji prawa cywilnego. Przedmiotem regulacji zawartej w prawie rodzinnym są wewnętrzne stosunki panujące w rodzinie. Prawo do zachowania tych więzi, rozumiane jako autonomiczne dobro osobiste każdego członka rodziny, wydaje się mieć znaczenie indywidualne. Dotyczy relacji pomiędzy każdym członkiem rodziny a wszystkimi innymi osobami niewchodzącymi w jej skład. Wskazane dobro osobiste, podobnie jak inne wartości wymienione w art. 23 k.c., jest nierozerwanie związane z samą istotą osoby fizycznej jako podmiotu prawa. W każdym człowieku tkwi bowiem prawo do więzi rodzinnych z najbliższymi. Do powstania takiego dobra osobistego nie jest wystarczające samo posiadanie bliskich, lecz nawiązanie silnej więzi z osobami bliskimi, do której wystąpienia zazwyczaj niezbędne jest wspólne doświadczenie życia rodzinnego, jak również świadomość istnienia takiej więzi oraz wola jej zachowania na przyszłość.

Potrzeba zaliczenia więzi rodzinnych do dóbr osobistych podlegających ochronie cywilnoprawnej wynika nie tylko z przeświadczenia o trudnym do wyrażenia znaczeniu tej więzi w życiu każdej osoby fizycznej doświadczającej życia rodzinnego, lecz również z cierpienia będącego następstwem zerwania tej więzi, zwłaszcza w sposób nagły, w tym spowodowany przez osoby trzecie oraz wskutek wypadku. Cierpienie towarzyszące utracie rodzica i dziecka, należy do skrajnie negatywnych i równie intensywnych doświadczeń, a jego następstwa przez znaczny okres czasu mogą stanowić istotną przeszkodę we wszystkich niemal sprawach życiowych osoby, która została pozbawiona takich więzi, czyli wśród dóbr osobistych której pojawiło się autonomiczne dobro osobiste w postaci kultu osoby zmarłej, którego istnienie od dawna nie budzi wątpliwości (por. wyrok składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1981 r., III CRN 204/80). Trudno nie dostrzec relacji przyczynowej pomiędzy poczuciem więzi rodzinnych a kultem osoby zmarłej. Zwłaszcza nie sposób zaprzeczyć, że powstanie drugiego z tych dóbr jest następstwem utraty pierwszego.

Od 3 sierpnia 2008 r. podstawę przyznania zadośćuczynienia na rzecz bliskich osoby zmarłej w wyniku deliktu stanowi art. 446 § 4 k.c. Do skutków deliktu sprzed tej daty ma natomiast zastosowanie art. 448 w zw. z art. 24 k.c. Jak bowiem wskazał Sąd Najwyższy, w treści art. 446 § 4 k.c. doprecyzowany został podmiotowy zakres osób uprawnionych do zadośćuczynienia. Nie zostało natomiast wprowadzone samo uprawnienie, które nie było chronione prawem cywilnym przed nowelizacją powołanego przepisu (wyrok Sądu Najwyższego za dnia 11 maja 2011 r., I CSK 621/10).

Podane argumenty uzasadniały przyjęcie, że zerwanie więzi powodów z matką, naruszyło dobra osobiste obojga powodów. Było tym samym przyczyną doznania przez powodów krzywdy, której doświadczenie zasługuje na ochronę przewidzianą w art. 448 w zw. z art. 24 k.c.

Osobne zagadnienie stanowi natomiast zakres tej krzywdy i wysokość zadośćuczynień, które należało ustalić na podstawie oceny samego nasilenia oraz negatywnych skutków cierpienia, które powodowie odczuwali w wyniku utraty matki, czasu utrzymywania się tego stanu, jego skutków dla zdrowia oraz aktywności życiowej powodów (wyrok Sądu Najwyższego z dnia maja 1998 r., II CKN 756/97). Wskazane kryteria zostały trafnie zastosowane przez Sąd Okręgowy, który w uzasadnieniu wyroku dokładnie opisał negatywne skutki, które w życiu powodów spowodowało cierpienie, wywołane przez utratę matki. Prawidłowo Sąd Okręgowy podał, że bólu, który powodowie odczuwali po śmierci matki, był intensywny. Odczuwanie przez powodów dużego poziomu cierpienia zostało potrwierdzone w dowodach zebranych w tej sprawie, w tym zwłaszcza w złożonych w tej sprawie zeznaniach. Krzywda powodów nie może zostać wymierzony kwotowo. Podlega jednak obiektywizacji oraz kompensacie przez odpowiednie zadośćuczynienia, ustalenie wysokości których należało do kompetencji Sądu Okręgowego, jak wynika z treści art. 448 k.c. Instancyjna korekta zaskarżonego wyroku byłaby uzasadniona wyłącznie wtedy, gdyby przy ocenianiu wszystkich okoliczności, które były istotne dla ustalenia wymiaru świadczenia należnego powodom, Sąd Okręgowy rażąco naruszył art. 448 k.c. Nie dopatrując się więc naruszenia powołanego przepisu na tle okoliczności rozpoznanej sprawy, Sąd Apelacyjny nie miał podstaw faktycznych i prawnych do uwzględnienia apelacji pozwanej, zwłaszcza że zachodziły pełne podstawy do podzielenia argumentacji Sądu Okręgowego dotyczącej zakresu krzywdy powodów wynikającej z wpływu okoliczności utraty matki w wieku dziecięcym na dalsze doświadczenia życiowe powodów pozbawionych opieki z jej strony, a ponadto również ojca, nie mogących doświadczyć miłości macierzyńskiej, która wywiera ogromny wpływ na rozwój dziecka, kształtowanie jego osobowości i postawy życiowej, determinuje jakość doświadczeń życiowych nie tylko w okresie dorastania i dojrzewania, lecz również rzutuje na funkcjonowanie osoby pełnoletniej, której osobowość w znacznym stopniu jest kształtowana jakością relacji z rodzicami.

Niewymierny wręcz zakres krzywdy powodów został ustalony na tle tej sprawy. Powodowie oddani zostali bowiem po wypadku pod opiekę dziadków, którzy nie byli w stanie podołać temu wymaganiu. W efekcie powodowie zostali skierowani do szkoły z internatem. Nie byli też w stanie ukończyć studiów. Całe życie odczuwają cierpienie z powodu braku rodziców, w tym przede wszystkim matki, którą utracili w wypadku, do którego doszło 7 września 1997 r. Zakres krzywdy powodów był więc wystarczająco intensywny i długotrwały do tego, aby na rzez każdego z powodów można było przyznać dalsze zadośćuczynienie, ponad kwoty wypłacone przez stronę pozwaną przed procesem, w wysokości po 87000 zł wraz z odsetkami, które nie były w apelacji kwestionowane, również w części dotyczącej określenia daty wymagalności świadczeń zasądzonych przez Sąd Okręgowy na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 k.c. Z podanych powodów nie sposób było uznać, aby zarzut naruszenia tych przepisów były uzasadnione. Apelacja strony pozwanej podlegała więc oddaleniu.

Oddalenie apelacji strony pozwanej przemawiało także za koniecznością obciążenia pozwanej kosztami procesu poniesionymi przez powodów przed Sądem Apelacyjnym. Na podstawie art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 108 § 1 k.p.c. i przy zastosowaniu 10 ust. 1 pkt 2 w zw. z § 2 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych, Sąd Apelacyjny zasądził od pozwanej na rzecz każdego z powodów kwoty po 4050 zł, na które złożyło się podstawowe wynagrodzenia za udział przed Sądem Apelacyjnym zawodowego pełnomocnika, stosownie do rodzaju sprawy i podanej w apelacji wartości przedmiotu zaskarżenia.

Mając powyższe na uwadze, na podstawie powołanych przepisów i art. 385 k.p.c., Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji.

Aleksandra Kempczyńska Robert Obrębki Bernard Chazan