Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 marca 2018 roku

Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, Wydział II Cywilny,

w składzie:

Przewodniczący: SSO Anna Szymańska-Grodzka

Protokolant: Kalina Ruclak

po rozpoznaniu w dniu 21 marca 2018 roku w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa M. W.

przeciwko T. K. (1) oraz S. W. (1)

o ustalenie nieważności

1.  oddala powództwo,

2.  zasądza od M. W. na rzecz T. K. (1) kwotę 16.200 (szesnaście tysięcy dwieście) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego pozwanej,

3.  zasądza od M. W. na rzecz S. W. (1) kwotę 16.200 (szesnaście tysięcy dwieście) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego pozwanego,

4.  nakazuje zwrócić M. W. ze Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie kwotę 997,55 zł (dziewięćset dziewięćdziesiąt siedem złotych i pięćdziesiąt pięć groszy) tytułem kwoty nadpłaconych wydatków,

5.  nakazuje pobrać od M. W. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie kwotę 10.000 (dziesięć tysięcy) złotych tytułem nieuiszczonej opłaty od pozwu.

Sygn. akt II C 130/17

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 30 stycznia 2017 r. M. W., reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, wniósł przeciwko T. K. (1) i S. W. (1) o stwierdzenie, iż umowa dożywocia z dnia 15 września 2016 r. zawarta przed notariuszem A. W. w W., za Repertorium (...), pomiędzy pozwanymi jest nieważna, z uwagi na złożenie oświadczenia woli przez S. W. (1) w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji
i wyrażenie woli.

W uzasadnieniu powód wskazał, iż jest synem pozwanego S. W. (1)
i bratem pozwanej T. K. (1). S. W. (1) zawarł w dniu 15 września 2016 r. z T. K. (1), przed notariuszem A. W.
za Repertorium (...) umowę dożywocia w trybie art. 908 k.c. mocą, której przeniósł na rzecz T. K. (1) własność zabudowanej nieruchomości, dla której Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie
IX Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...),
a T. K. (1) w zamian zobowiązała się zapewnić S. W. (1) dożywotnie utrzymanie. Przedmiotowa umowa jest, w ocenie powoda, nieważna z mocy prawa - na podstawie art. 82 k.c. - ponieważ w momencie jej zawierania pozwany S. W. (1) znajdował się w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli. S. W. (1) w chwili zawierania przedmiotowej umowy miał 93 lata. Ponadto już w 2011 r. leczył się w Przychodni (...) w W.. W okresie od dnia 2 stycznia 2016 r. do dnia 29 stycznia 2016 r. przebywał na leczeniu szpitalnym w (...) Szpitalu (...) w W.. W okresie od dnia 2 stycznia 2016 r. do dnia 29 stycznia 2016 r. przebywał na leczeniu szpitalnym w (...) Szpitalu (...)
w W.. Podczas wizyty S. W. (1) w (...) Zespole Publicznych Zakładów (...) w dniu
04 lipca 2016 r. rozpoznano u niego zaburzenia psychiczne w postaci zespołu otępienia naczyniowego. Kontakt ze S. W. (1) jest bardzo utrudniony, nie rozpoznaje on nawet osób najbliższych. Co więcej jest chory na jaskrę
i ma problemy ze słuchem. Nadto, powód, mimo, że nie był stroną umowy
o dożywocie z dnia 15 września 2016 r., niewątpliwie posiada interes prawny
w rozumieniu art. 189 k.p.c. w żądaniu ustalenia nieważności tej umowy. Powód zmierza bowiem do przywrócenia stanu prawnego, jaki istniał przed zawartą przez pozwanych umową w sposób sprzeczny z przepisami bezwzględnie obowiązującymi, tj. art 82 k.c. Sama zatem niezgodność umowy z przepisami ustawy powoduje, że powód ma interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności umowy, bo poprzez takie ustalenie dąży do uznania, że S. W. (1) nadal pozostanie właścicielem spornej nieruchomości. Zaś po śmierci pozwanego powód zostanie jego spadkobiercą ustawowym, wobec czego jest zatem zainteresowany tym, by przyszły majątek spadkowy obejmował także nieruchomość, która w wyniku umowy z dnia 15 września 2016 r. stał się własnością pozwanej T. K. (1). W okolicznościach niniejszej sprawy S. W. (1) nie sporządził testamentu. Nie sporządzi go także w przyszłości bowiem jego stan psychiczny wyłącza swobodne wyrażenie jego ostatniej woli. Zatem w realiach sprawy, po śmierci S. W. (1) do spadku po nim zostaną powołane osoby
z ustawy. Tym samym, jako że powód należy do kręgu spadkobierców ustawowych przyjąć należy, że interes prawny w wytoczeniu niniejszego pozwu został wykazany.

(pozew wraz z załącznikami – k. 2-12)

W odpowiedzi na pozew z dnia pozwany S. W. (1) wniósł o oddalenie powództwa w całości.

Pozwany wskazał w szczególności, iż dziwi się, że jego syn M. W. wniósł pozew, żeby stwierdzić nieważność umowy dożywocia zawartej przez pozwanych w dniu 15 września 2016 r. Pozwany wskazał, iż nie wie, dlaczego
w pozwie pisane jest, że ze względów na jego rychłą śmierć należy szybko przeprowadzić opinie z biegłych psychiatrów i psychologów. Rozumie, że syn nie może pogodzić się z tym, że zawarł umowę dożywocia z córką. Pozwany podjął taką decyzję, ponieważ chce, żeby córka zajmowała się nim do końca jego dni, a w zamian przepisał jej nieruchomość na ul. (...) w W.. Powód, jego syn, otrzymał już od niego bardzo dużo. Córka pozwanego nie otrzymała od niego tyle co syn, dlatego w zamian za opiekę pozwany przekazał jej nieruchomość na ul. (...).

(odpowiedź na pozew S. W. (1) – k. 67-68)

W odpowiedzi na pozew pozwana T. K. (1) wniosła o oddalenie powództwa w całości jako całkowicie bezzasadnego.

W uzasadnieniu pozwana podkreśliła brak interesu prawnego powoda
w wytoczeniu niniejszego powództwa. Wskazała, iż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego „Ustalenie nieważności umowy z tej przyczyny, że jedna ze stron złożyła oświadczenie woli w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji (art. 82 k.c.), jest dopuszczalne także po śmierci tej strony, jeżeli materiał zebrany w sprawie wystarcza do udowodnienia, że stan taki istniał w chwili składania oświadczenia woli. Należący do kręgu spadkobierców ustawowych po osobie, która złożyła w takich okolicznościach oświadczenie woli, może żądać ustalenia nieważności umowy dopiero po jej śmierci jako jej spadkobierca ” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 1979 roku w sprawie o sygn. akt
III CRN 56/79, LexisNexis nr 296249, OSNCP 1979, nr 12, poz. 244). Przekładając powyższe rozważania prawne na grunt niniejszej sprawy, w ocenie pozwanej, należy jednoznacznie stwierdzić, iż brak jest po stronie powoda (jednego z dzieci żyjącego S. W. (1)) interesu prawnego wymaganego przepisem art. 189 k.p.c.
w żądaniu ustalenia nieważności umowy dożywocia z dnia 15 września 2016 roku. Nadto, nie ma obecnie sfery prawnej powoda M. W., która wymagałaby udzielenia ochrony na drodze powództwa ustalającego. Kluczowe znaczenie ma tu okoliczność, że S. W. (1) żyje. Akcentowana w pozwie li tylko potencjalna możliwość dziedziczenia ustawowego po S. W. (1) nie jest wystarczająca do przyjęcia, iż powód posiada w rozpatrywanym przypadku interes prawny
w zainicjowanym przezeń procesie o ustalenie.

(odpowiedź na pozew T. K. (1) z załącznikami – k. 69-83)

Na rozprawie w dniu 21 marca 2018 r. strony podtrzymały dotychczas prezentowane stanowiska procesowe – powód, reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika wniósł o uwzględnienie powództwa w całości, zaś pozwani, reprezentowani przez profesjonalnych pełnomocników, wnieśli
o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych.

(e-protokół rozprawy 00:04:11-00:08:46, 00:12:15-00:14:34, k. 310-311)

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Powód M. W. jest synem pozwanego S. W. (1) i bratem pozwanej T. K. (1). S. W. (1) zawarł w dniu 15 września 2016 r.
z T. K. (2), przed notariuszem A. W. za Repertorium(...) umowę dożywocia, na podstawie której przeniósł na rzecz T. K. (1) własność nieruchomości gruntowej, stanowiącej zabudowaną działkę oznaczoną numerem ewidencyjnym (...), obszaru 0,1250 ha, położonej przy ul. (...) w dzielnicy T. (...) W., dla której to nieruchomości Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie IX Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr (...), a T. K. (1)
w zamian zobowiązała się zapewnić S. W. (1) dożywotnie utrzymanie, polegające na: przyjęciu go jako domownika, zapewnieniu nieodpłatnej
i dożywotniej opieki i utrzymania, dostarczania mu wszelkich rzeczy i środków niezbędnych do życia wedle jego potrzeb, w tym w szczególności: wyżywienia, ubrania, lekarstw, mieszkania, światła i opału, swobodnego dostępu do mediów, zapewnienia mu odpowiedniej pomocy i pielęgnowania go w chorobie oraz sprawie mu własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom.

( umowa dożywocia – k. 43-44v., bezsporne)

Okoliczności faktyczne, w zakresie niezbędnym dla rozstrzygnięcia sprawy, nie były pomiędzy stronami przedmiotem sporu. Ustalając stan faktyczny Sąd oparł się na dołączonym do akt dowodzie z dokumentu w postaci umowy dożywocia, nadesłanej na żądanie Sądu przez notariusza A. W.. Przedmiotowy dokument nie był kwestionowany pod względem wiarygodności i autentyczności przez strony, a Sąd nie mając też do tego podstaw, uznał je za wiarygodne źródło dla poczynienia ustaleń faktycznych. Fakt pokrewieństwa między stronami był również niesporny.

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo jako niezasadne podlegało oddaleniu.

Zgodnie z art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Odnosząc się do roszczenia powoda Sąd zwraca na wstępie uwagę na wyjątkowy charakter powództwa wynikającego z art. 189 k.p.c. Powództwo to może być bowiem skutecznie wykorzystane tylko w sytuacji niemożności sformułowania roszczeń przy wykorzystaniu innych podstaw prawnych. W szczególności uznaje się, że powództwo o ustalenie jest niezasadne a limine, gdy możliwe jest wystąpienie z powództwem dalej idącym, w przyszłości w okolicznościach niniejszej sprawy
z powództwem o dział spadku i zachowek. Kwestie takie jak nakłady
na nieruchomość, środki zainwestowaną na nieruchomość podlegają ochronie
na drodze innych postępowań niż powództwo o ustalenie.

Warunkiem uzyskania ochrony prawnej na podstawie art. 189 k.p.c. jest wykazanie interesu prawnego. Interes ten nie polega na ogólnym zwalczaniu naruszeń porządku prawnego skierowanych do abstrakcyjnej grupy podmiotów – ale naruszeniu oddziaływującemu na sferę praw (majątkowych powoda), przy czym zagrożenie prawa musi mieć charakter obiektywny (por. wyroki Sądu Najwyższego w sprawach o sygnaturach akt: IV CSK 306/12 z dnia 8 lutego 2013 r., Legalis nr 719234, II CK 395/05 z dnia 2 lutego 2006 r., Legalis nr 173845 oraz Sądu Apelacyjnego w Warszawie w sprawach I ACa 2033/15 z dnia 13 stycznia 2017 r., Legalis nr 1575755 czy I ACa 141/14 z dnia 9 lipca 2014 r., Portal orzeczeń – http://orzeczenia.waw.sa.gov.pl). Jak w przypadku każdego człowieka okolicznością przyszłą i pewną jest śmierć pozwanego – a powód jako jego syn należy do grona spadkobierców ustawowych - o tyle nie sposób uznać, że M. W. uwiarygodnił, iż będzie następcą prawnym pozwanego
co do przedmiotowej nieruchomości na wypadek ustalenia nieważności umowy. Dziedziczenie jest bowiem zdarzeniem przyszłym i niepewnym do chwili otwarcia spadku. Brak jest podstaw, by uznać, iż śmierć pozwanego S. W. (1) nastąpi wcześniej aniżeli śmierć powoda. Nadto, okoliczność wywodzonej przez powoda niezdolności S. W. (1) do czynności prawnych (braku świadomości
i swobody) nie wyklucza też jeszcze całkowicie legalnego i skutecznego rozrządzenia nieruchomością jeszcze za życia pozwanego w razie np. zaistnienia okoliczności wskazanych w art. 13 k.c. w zw. z art. 175 oraz art. 145 § 2 i 156 k.r.o.

Podkreślenia wymaga, iż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego oraz poglądami doktryny ustalenie nieważności umowy
z tej przyczyny, że jedna ze stron złożyła oświadczenie woli w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji (art. 82 k.c.), jest dopuszczalne także po śmierci tej strony, jeżeli materiał zebrany w sprawie wystarcza do udowodnienia, że stan taki istniał w chwili składania oświadczenia woli; n ależący do kręgu spadkobierców ustawowych po osobie, która złożyła w takich okolicznościach oświadczenie woli, może żądać ustalenia nieważności umowy dopiero po jej śmierci jako jej spadkobierca ( wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 1979 r. w sprawie
o sygn. akt III CRN 56/79, Legalis nr 21461, OSNCP 1979, nr 12, poz. 244;
J. Gudowski (red.), Kodeks Cywilny. Komentarz. Księga pierwsza. Część ogólna, LexisNexis 2014). Odnosząc powyższe rozważania prawne na grunt niniejszej sprawy, należy podzielić stanowisko strony pozwanej, iż brak jest po stronie powoda (jednego z dzieci żyjącego S. W. (1)) interesu prawnego wymaganego przepisem art. 189 k.p.c. w żądaniu ustalenia nieważności umowy dożywocia z dnia 15 września 2016 r. Interes prawny w sprawie o ustalenie, nie wyczerpuje się zatem w tym, że, w ocenie powoda, umowa jest nieważna i dlatego konieczne jest wydanie wyroku, który stwierdziłby tę nieważność. Nieważność czynności prawnej nie przesądza bowiem sama przez się o istnieniu interesu prawnego w takim postępowaniu. W myśl art. 189 k.p.c. wymagana jest potrzeba po stronie powoda uzyskania wyroku określonej treści z uwagi na naruszenie albo zagrożenie sfery prawnej tego podmiotu występującego z powództwem ustalającym. W ocenie Sądu sfera prawna powoda nie wymaga udzielenia ochrony na drodze powództwa ustalającego. Akcentowana w pozwie tylko i wyłącznie potencjalna możliwość dziedziczenia ustawowego po S. W. (1) nie jest wystarczająca do przyjęcia, iż powód posiada w rozpatrywanym przypadku interes prawny w zainicjowanym przezeń procesie o ustalenie. Dopóki spadkodawca żyje, to nie może być mowy o prawie podmiotowym przyszłego spadkobiercy do spadku lub dziedziczenia. Okoliczność, że dana osoba należy do kręgu spadkobierców ustawowych daje tej osobie za życia spadkodawcy jedynie możliwość, szansę dojścia do dziedziczenia. Taka szansa nie jest zatem prawem podmiotowym ani w jego zwykłej postaci, ani też w charakterze tzw. ekspektatywy (zob. J. Piątowski, H. Witczak, A. Kawałko (w:) System prawa prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2009, C.H. Beck, s. 6).

Konsekwencją braku aktualnie interesu prawnego po stronie powoda w myśl art. 189 k.p.c. winno być oddalenie jej powództwa o ustalenie, bez potrzeby badania prawdziwości twierdzeń zawartych w pozwie i zasadności powództwa
(zob. w szczególności postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7 grudnia 2005 r.
w sprawie o sygn. akt V CK 277/05, Legalis nr 181187, z dnia 30 listopada 2000 r.
w sprawie o sygn. akt I CKN 903/00, Legalis nr 277254).

Przyjmuje się, że powództwo wynikające z art. 189 k.p.c., może mieć także charakter prewencyjny, a więc może być uzasadnione w sytuacji powstania stanu zagrożenia praw podmiotu poszukującego ochrony prawnej. W takiej sytuacji możliwe byłoby wytoczenie powództwa o ustalenie przed ewentualnym zaistnieniem podstaw do wytoczenia powództwa dalej idącego. Odnosząc tę uwagę do przedmiotowej sprawy i sytuacji powodów Sąd dostrzega jednak, że interes prawny powoda nie został jednak w chwili orzekania w tej sprawie w rzeczywisty sposób naruszony, czy też realnie zagrożony.

Z powyższych względów powództwo było nieuzasadnione a limine, co czyniło bezprzedmiotową ocenę stanowiska powoda co do badania przesłanek z art. 82 k.c.
i tego, czy pozwany S. W. (1) zawierając umowę dożywocia znajdował się stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

W tym stanie sprawie należało orzec jak w pkt 1. wyroku.

O kosztach procesu Sąd rozstrzygnął na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c.
i zawartą w przedmiotowym przepisie zasadą odpowiedzialności za wynik procesu. W związku z tym, iż powód przegrał sprawę w całości, Sąd obciążył go wszystkimi kosztami procesu. Na koszty te złożyły się po pierwsze koszty zastępstwa procesowego pozwanych. Stosownie do § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (w brzmieniu na datę wniesienia pozwu, Dz. U. poz. 1800, ze zm.) stawka minimalna przy wartości przedmiotu sprawy powyżej 200.000 zł do 2.000.000 zł wynosi kwotę 10.800 zł. Kwotę tę należało zwiększyć o 50% mając za podstawę
§ 10 ust. 2 pkt 2 przedmiotowego rozporządzenia, zgodnie z którym stawka minimalna za prowadzenie sprawy w postępowaniu zażaleniowym przed sądem apelacyjnym wynosi 50% stawki minimalnej, a to w związku z umorzeniem postępowania zażaleniowego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem
z dnia 22 lutego 2018 r. (k. 298-298v.) na skutek cofnięcia zażalenia przez pełnomocnika powoda (k. 295) na postanowienie tutejszego Sądu w przedmiocie zabezpieczenia z dnia 3 października 2017 r. (k. 240). Łącznie koszty zastępstwa procesowego każdego z pozwanych wyniosły kwoty po 16.200 zł.
W przedmiotowym zakresie orzeczono w punktach 2. i 3. Wyroku. Nadto, powodowi należało zwrócić kwotę 997,55 zł tytułem nadpłaconych wydatków.
W skład wydatków weszły koszty związane z nadesłaniem przez podmioty lecznicze dokumentacji medycznej dotyczącej pozwanego (zob. postanowienia – k. 187-187v., k. 256-256v. oraz koszty związane z dojazdem Sądu na posiedzenie celem przesłuchania pozwanego w kwocie 68,80 zł – k. 122-123). W związku z tym, iż powód wpłacić na poczet wydatków kwotę 1.100 zł, należało zwrócić mu różnicę w wysokości 997,55 zł (punkt 4 wyroku). Orzeczenie w punkcie 5. sentencji znajduje uzasadnienie w cofnięciu powodowi zwolnienia od kosztów sądowych postanowieniem z dnia 3 października 2017 r. do kwoty 10.000 zł tytułem opłaty sądowej od pozwu (k. 239).

Mając powyższe na uwadze, Sąd orzekł jak w sentencji.

SSO Anna Szymańska-Grodzka

ZARZĄDZENIE

(...)

(...)