Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 12 maja 2016 roku

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Tryb. Wydział II Cywilny Odwoławczy w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 12 maja 2016 roku w Piotrkowie Trybunalskim

na rozprawie sprawy z powództwa D. M., A. M., I. M. (1) i I. M. (2)

przeciwko (...) S.A. z siedzibą w Ł.

z udziałem interwenienta ubocznego K. T. po stronie pozwanego

o zadośćuczynienie

na skutek apelacji interwenienta ubocznego

od wyroku Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim

z dnia 10 listopada 2015 roku, sygn. akt I C 957/12

oddala apelację i nie obciąża interwenienta ubocznego K. T. obowiązkiem zwrotu kosztów procesu na rzecz powodów za instancję odwoławczą.

SSA w SO Grzegorz Ślęzak

SSO Paweł Hochman SSR Monika Cichocka

Na oryginale właściwe podpisy

Sygn. akt II Ca 272/16

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 10 listopada 2015 r. Sąd Rejonowy w Tomaszowie Mazowieckim po rozpoznaniu sprawy z powództwa D. M., A. M., I. M. (1) i I. M. (2) przeciwko (...) S.A. z siedzibą w Ł., z udziałem interwenienta ubocznego K. T. po stronie pozwanej (...) S.A. z siedzibą w Ł. o zadośćuczynienie:

1. zasądził od pozwanego (...) S.A. w Ł. na rzecz powódki I. M. (2) kwotę 15.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia 2012 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia;

2. oddalił powództwo w pozostałym zakresie;

3. zniósł wzajemnie koszty procesu;

4. nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim :

- od powódki I. M. (2) kwotę 750,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 335,25 tytułem zwrotu wydatków na opinię biegłego od oddalonej części powództwa,

- od pozwanego (...) S.A. w Ł. kwotę 750,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 335,25 zł tytułem zwrotu wydatków na opinię biegłego od uwzględnionej części powództwa;

5. zasądził od pozwanego (...) S.A. w Ł. na rzecz powoda A. M. kwotę 15.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia 2012 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia;

6. oddalił powództwo w pozostałym zakresie;

7. zniósł wzajemnie koszty procesu;

8. nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckimi:

- od powoda A. M. kwotę 750,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 240.35 zł tytułem zwrotu wydatków na opinię biegłego od oddalonej części powództwa,

- od pozwanego (...) S.A. w Ł. kwotę 750,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 240,35 zł tytułem zwrotu wydatków na opinię biegłego od uwzględnionej części powództwa;

9. zasądził od pozwanego (...) S.A. w Ł. na rzecz powódki I. M. (1) kwotę 4.500,00 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia 2012 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia;

10. oddalił powództwo w pozostałym zakresie;

11. zniósł wzajemnie koszty procesu;

12. nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim :

- od powódki I. M. (1) kwotę 225,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 230,50 zł tytułem zwrotu wydatków na opinię biegłego od oddalonej części powództwa,

- od pozwanego (...) S.A. w Ł. kwotę 225,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 230,50 zł tytułem zwrotu wydatków na opinię biegłego od uwzględnionej części powództwa;

13. zasądził od pozwanego (...) S.A. w Ł. na rzecz powoda D. M. kwotę 4.500,00 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia 2012 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia;

14. oddalił powództwo w pozostałym zakresie;

15. zniósł wzajemnie koszty procesu;

16. nakazał pobrać na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim:

- od powoda D. M. kwotę 225,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 240.75 zł tytułem zwrotu wydatków na opinię biegłego od oddalonej części powództwa,

- od pozwanego (...) S.A. w Ł. kwotę 225,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 240.75 zł tytułem zwrotu wydatków na opinie biegłego od uwzględnionej części powództwa.

Podstawę powyższego rozstrzygnięcia stanowiły przytoczone poniżej ustalenia Sądu Rejonowego.

W dniu (...) roku, w miejscowości R. na ul. (...) doszło do wypadku drogowego, podczas którego kierujący samochodem marki C. o nr rej. (...) nieletni K. T. stracił panowanie nad kierowanym przez siebie pojazdem, wpadł w poślizg i uderzył w narożnik budynku. W wyniku tegoż wypadku, na skutek odniesionych obrażeń, śmierć poniósł pasażer samochodu K. M..

Postanowieniem z dnia 27 czerwca 2001 r., wydanym przez Sąd Rejonowy w Tomaszowie Maz. III Wydział Rodzinny i Nieletnich, w sprawie sygn. akt III Now 35/01 nieletni K. T. został uznany za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu i za to na mocy art. 177 § 2 k.k. w zw. z art. 6 pkt 1 upn udzielono mu upomnienia oraz na podstawie art. 6 pkt 7 upn orzeczono wobec niego zakaz prowadzenia pojazdów.

K. M. w chwili śmierci miał ukończone 15 lat. Przed wypadkiem mieszkał wraz ze swoimi rodzicami w miejscowości M.. Był dzieckiem odpowiedzialnym i nie sprawiającym problemów wychowawczych. Opiekował się młodszym rodzeństwem, które niejednokrotnie odbierał z przedszkola. Bardzo przyjaźnił się z K. T., u którego często przebywał, spożywał posiłki, a czasami i również nocował.

Rodzice K. M. nadużywali alkoholu. W domu często dochodziło do awantur i miały miejsce liczne interwencje policji.

Powódka I. M. (2) jeszcze przed śmiercią syna K. M. borykała się z czynnym problemem alkoholowym, co skutkowało rażącym zaniedbywaniem obowiązków wychowawczo - opiekuńczych wobec dzieci i zaburzeniami więzi uczuciowych w rodzinie. Powódka I. M. (2) miała ograniczoną władzę rodzicielską.

Po śmierci syna doświadczyła bolesnych doznań procesu żałoby, który trwał około roku, a który nie wywołał negatywnych konsekwencji w funkcjonowaniu psychologicznym, ani zmian w relacji z najbliższymi.

Powódkę I. M. (2) ze zmarłym synem K. łączyły powierzchowne, instrumentalne więzi emocjonalne, nastawione na zabezpieczenie własnych perspektywicznych potrzeb i obciążanie go obowiązkami dorosłych i mały wgląd w jego potrzeby jak i problemy.

Powódka nadal doświadcza okresów kryzysu związanego ze stratą dziecka. Przeżycie straty syna nie rzutuje negatywnymi konsekwencjami w bieżącym funkcjonowaniu życiowym.

Powódka I. M. (1) w chwili śmierci brata K. miała ukończone 8 lat i łączyły ją z nim powierzchowne relacje emocjonalne, bez poczucia szczególnej więzi i bliskości. W związku ze śmiercią swojego brata powódka I. M. (1) nie doznała zaburzeń obciążających jej funkcjonowanie psychologiczne i nie wpłynęła ograniczająco na jej życie osobiste. Śmierć brata mogła wywołać u niej poczucie bezradności i zagubienia. Zaistniała wówczas sytuacja sprzyjała doświadczeniu przez nią poczucia samotności, leku i dezorientacji.

Powód A. M. jeszcze przed śmiercią syna K. był uzależniony od alkoholu, co powodowało zaniedbywanie obowiązków wychowawczo - opiekuńczych wobec dzieci, brak zainteresowania nimi, zaburzeniem więzi emocjonalnych oraz przemocą w rodzinie. Po śmierci syna K., w funkcjonowaniu psychologicznym powoda A. M. nie nastąpiła istotna zmiana. Powód A. M. nadal cierpi na chorobę alkoholową, a jego uzależnienie nadal rzutuje negatywnie na jego życie osobiste i rodzinne. Śmierć syna K. nie spowodowała u powoda A. M. zmiany w jego funkcjonowaniu, nie wywołała refleksji nad życiem rodzinnym i własnym postępowaniem. Odczuwalna tęsknota za zmarłym synem K. stanowi naturalne emocje występujące w odległym czasie po stracie najbliższych. U powoda A. M. proces żałoby przebiegał typowo, łagodnie, nie przedłużał się i spowodował zaburzeń emocjonalnych. Więzi emocjonalne z synem K. były bardzo powierzchowne. Powód A. M. korzystał pomocy syna K. przy jednoczesnym całkowitym braku zainteresowania jego potrzebami.

Powód D. M. w chwili śmierci brata miał ukończone 10 lat. W wyniku śmierci brata doznał istotnego zubożenia więzi emocjonalnych. Zmarły brat był dla niego postacią znaczącą, dającą mu wzór zachowań męskich i poczucie bezpieczeństwa. Jego śmierć wywołała poczucie osamotnienia, braku oparcia, niepokoju i bezradności. Osamotnienie powoda D. M., wywołane stratą brata skutkuje aktualnie przeświadczeniem o trwaniu żałoby, mimo iż proces ten faktycznie nie uległ przedłużeniu. Więź powoda D. M. z bratem K. była bardzo ważna dla jego rozwoju. Łączyło ich nie tylko pokrewieństwo, ale też wspólnota doświadczeń rodzinnych. Zmarły brat K. był jego towarzyszem zabaw, dawał mu poczucie bezpieczeństwa, zaspakajając potrzeby, które zaniedbywali rodzice. Śmierć brata mogła spowodować u powoda okresowe zaburzenia równowagi procesów nerwowych obserwowanych, jako nadpobudliwość czy nerwowość.

Strona pozwana uznając zasadę swojej odpowiedzialności, przyznała powodom A. M. i I. M. (2) na podstawie art. 446 § 3 k.c. tytułem odszkodowania łącznie kwotę 12.900,00 zł tytułem pogorszenia się jej stopy życiowej. Powyższe świadczenia zostały jednak pomniejszone o 70 % przyczynienia K. M. do powstałej szkody, które to przyczynienie zdaniem (...) S.A. z siedzibą w Ł. wynikało z braku zapiętych pasów bezpieczeństwa oraz z faktu godzenia się na jazdę i prowadzenia pojazdu przez osobę nie posiadającą uprawnień do prowadzenia pojazdów mechanicznych.

Ustalony przez ubezpieczyciela, w trakcie likwidacji szkody, stopień przyczynienia się poszkodowanego K. M. do powstałej szkody w wysokości 70 % nie był kwestionowany przez stronę powodową.

Wskazując na motywy prawne rozstrzygnięcia Sąd pierwszej instancji wyjaśnił, że w granicach odpowiedzialności sprawcy wypadku z dnia (...) roku, który wydarzył się w miejscowości R. na ul. (...), w wyniku którego śmierć poniósł pasażer pojazdu małoletni K. M., odpowiada pozwany (...) S.A. z siedzibą w Ł..

Ogólną podstawę odpowiedzialności ubezpieczyciela za szkodę statuują art. 822 i następne k.c. oraz przepisy ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152, z późn. zmianami). W myśl art. 822 § 1 k.c. przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony. Art. 34 ust. 1 powołanej wyżej ustawy stanowi, iż z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia, przy czym zgodnie z art. 36 ust. 1 zd. 1 odszkodowanie ustala się i wypłaca w granicach odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym, najwyżej jednak do ustalonej w umowie ubezpieczenia sumy gwarancyjnej.

Sąd Rejonowy wyjaśnił również, że jak wynika z art. 822 § 4 k.c., uprawniony do odszkodowania w związku ze zdarzeniem objętym umową ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej może dochodzić roszczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela. 

W ocenie Sądu niezasadne było stanowisko pełnomocnika pozwanego, iż brak jest podstaw prawnych do zasądzenia zadośćuczynienia za śmierć osoby najbliżej. Stanowisko to nie znajduje uzasadnienia zarówno w obowiązujących przepisach prawa, jak i w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego. Art. 446 § 4 k.c. stanowi, iż Sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Regulacja ta została wprowadzona ustawą z dnia 30 maja 2008 r. - o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz.731), która weszła w życie 3 sierpnia 2008 roku. Ustawa ta nie zawiera wprawdzie unormowań intertemporalnych dotyczących przytoczonego przepisu, jednakże przyjąć należy, iż zgodnie z zasadną nie działania prawa wstecz, odnosi się ona do jedynie zdarzeń i skutków prawnych, jakie zaistniały po jej wejściu w życie. Nie oznacza to jednak, iż w stanie prawnym, obowiązującym przed dniem wejścia w życie cytowanego przepisu, brak było podstaw prawnych do dochodzenia zadośćuczynienia za krzywdy doznane w związku ze śmiercią osoby bliskiej. Podstawę taką niewątpliwie może stanowić art. 448 k.c. w zw. z art. 24 k.c.

Stosownie do art. 448 k.c., w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęta została koncepcja, że więź emocjonalna łącząca osoby bliskie jest dobrem osobistym, stąd doznany na skutek śmierci osoby bliskiej uszczerbek polega nie tylko na osłabieniu aktywności prowadzącej do pogorszenia sytuacji życiowej, lecz jest także następstwem naruszenia dobra osobistego, jakim jest relacja między zmarłym a osobą zainteresowaną ( por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2009 r., I CSK 149/09 niepubl.).

W uchwale z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10 (dotąd niepubl.) Sąd Najwyższy, analizując skutki dodania § 4 do art. 446 k.c. wskazał, że przepis ten wzmacnia pozycję najbliższego członka rodziny, jednak nie wyklucza stosowania także art. 448 k.c., przy czym na podstawie art. 448 k.c. zadośćuczynienie pieniężne przysługuje najbliższemu członkowi rodziny za doznaną krzywdę także wtedy, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu przed dniem 3 sierpnia 2008 r. Podkreślił, że rodzina jako związek najbliższych osób, które łączy szczególna więź wynikająca najczęściej z pokrewieństwa i zawarcia małżeństwa, podlega ochronie prawa, zaś więź rodzinna odgrywa doniosłą rolę, zapewniając członkom rodziny m.in. poczucie stabilności, wzajemne wsparcie obejmujące sferę materialną i niematerialną oraz gwarantuje wzajemną pomoc w wychowaniu dzieci i zapewnieniu im możliwości kształcenia. Prawo do życia rodzinnego i utrzymania tego rodzaju więzi stanowi zatem dobro osobiste członków rodziny i podlega ochronie na podstawie art. 23 i 24 k.c., co oznacza, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić naruszenie dóbr osobistych członków jej rodziny i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c.

Uznając zatem, iż roszczenia powodów I. M. (2), A. M., I. M. (1), D. M. znajdują oparcie w przepisach art. 448 k.c. w zw. z art. 24 k.c., Sąd Rejonowy ocenił, czy roszczenia te nie uległy przedawnieniu, albowiem zarzut taki został zgłoszony zarówno przez pełnomocnika pozwanego w odpowiedzi na pozew jak i pełnomocnika interwenienta ubocznego.

Stosownie do treści art. 819 § 1 i 2 k.c., w brzmieniu obowiązującym w dacie przedmiotowego zdarzenia, roszczenia z umowy ubezpieczenia przedawniają się z upływem lat trzech, przy czym bieg przedawnienia roszczenia o świadczenie z zakładu ubezpieczeń rozpoczyna się w dniu, w którym nastąpiło zdarzenie objęte ubezpieczeniem. Jednakże, wedle art. 819 § 3 k.c., w wypadku ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, roszczenie poszkodowanego do zakładu ubezpieczeń o odszkodowanie lub zadośćuczynienie przedawnia się z upływem terminu przewidzianego dla tego roszczenia w przepisach o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym lub wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Sąd Rejonowy podkreślił, że powyższa regulacja pozostaje w ścisłym związku z art. 19 ustawy z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, według którego uprawniony do odszkodowania może dochodzić roszczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela. Roszczenia poszkodowanych podlegają więc w takim wypadku tym samym przepisom dotyczącym przedawnienia, które regulują przedawnienie ich roszczeń w stosunku do sprawcy szkody.

Przechodząc zatem, zgodnie z dyspozycją art. 819 § 3 k.c., na grunt przepisów o czynach niedozwolonych, Sąd zauważył, że wedle obowiązującego w dacie przedmiotowego zdarzenia tj. w dniu 25.11.2000 r. przepisu art. 442 k.c. roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulegało przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia, jednakże w każdym przypadku roszczenie to przedawniało się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Paragraf 2 cytowanego przepisu stanowił, że w sytuacji, gdy szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody przedawniało się z upływem lat dziesięciu od dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

Przywołany przepis art. 442 k.c. został uchylony ustawą z dnia 16.02.2007 roku o zmianie ustawy- Kodeks cywilny (Dz. U. z 2007 r., Nr 80, poz. 538), która weszła w życie z dniem 10 sierpnia 2007 roku. Ustawa ta wprowadziła jednocześnie do kodeksu cywilnego przepis art. 442 ¹ k.c., który w § 2 stanowi, że w sytuacji, gdy szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Przepis art. 2 ustawy nowelizującej kodeks cywilny z dnia 16.02.2007 r. stanowi, iż dla roszczeń, które powstały przed dniem wejścia w życie tejże ustawy, a według przepisów dotychczasowych nieprzedawnionych, stosuje się art. 442 ¹ k.c.

Sąd Rejonowy podkreślił, że w sytuacji, w której w postępowaniu karnym nie stwierdzono popełnienia przestępstwa, sąd cywilny jest uprawniony do dokonania własnej oceny, czy popełnione zostało przestępstwo. Stwierdzenie przez sąd cywilny, że popełnione zostało przestępstwo, wymaga dokonania własnych ustaleń dotyczących istnienia podmiotowych i przedmiotowych znamion przestępstwa, według zasad przewidzianych w prawie karnym. Należy do nich między innymi bezprawność działania i wina sprawcy szkody. Elementy te podlegają ustaleniu przez sąd cywilny (wyrok SN z 18 grudnia 2008 r. (III CSK 193/08 LEX nr 487538). Natomiast nie jest konieczne imienne wskazanie sprawcy przestępstwa (orzeczenie SN z dnia 21 grudnia 1967 r., III PZP 34/67, OSN 6/68, poz. 94).

W niniejszej sprawie, postanowieniem z dnia 27 czerwca 2001 r., wydanym przez Sąd Rejonowy w Tomaszowie Maz. III Wydział Rodzinny i Nieletnich, w sprawie sygn. akt III Now 35/01 nieletni K. T. został uznany za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu i za to na mocy art. 177 § 2 k.k. w zw. z art. 6 pkt 1 upn udzielono mu upomnienia oraz na podstawie art.6 pkt 7 upn orzeczono wobec niego zakaz prowadzenia pojazdów.

Z powyższych względów, mając na uwadze stanowisko SN z dnia 18.01.2012r., sygn. akt II CSK 157/2011, zgodnie z którym czyny karalne, według definicji zawartej w art. 1 § 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, oznaczają czyny zabronione przez ustawę jako przestępstwa, przestępstwa skarbowe oraz niektóre wykroczenia jak i podzielając argumentację pełnomocnika powodów, zawartą w piśmie procesowym z dnia 08.07.2013r. /k.179-181 akt/ uznać należy, iż czyn dokonany przez nieletniego K. T. może być uznany za przestępstwo wypełniające dyspozycję art.177 § 2 k.k., a zatem w przedmiotowej sprawie zachodzą podstawy do stosowania dłuższego terminu przedawnienia roszczeń wynikających z przestępstwa (art. 442 ¹ § 2 k.c.). 

Przenosząc powyższe rozważania na grunt przedmiotowej sprawy Sąd pierwszej instancji wskazał, że przedmiotowy wypadek komunikacyjny, który stanowił przestępstwo z art. 177 § 2 kodeksu karnego miał miejsce w dniu 25.11.2000 roku, a więc dziesięcioletni okres przedawnienia, wyznaczony dawnym art. 442 k.c. nie upłynął w dniu wejścia w życie wspomnianej nowelizacji kodeksu cywilnego, która miała miejsce w dniu 10 sierpnia 2007 roku. Powyższe oznacza zatem, że do roszczeń powodów A. M., I. M. (2), I. M. (1) i D. M., dochodzonych niniejszymi pozwami zastosowanie znajduje przepis art. 4421 k.c., przewidujący dwudziestoletni termin przedawnienia dla roszczeń wynikłych ze zbrodni lub występku.

Zgłoszony przez pełnomocników pozwanego i interwenienta ubocznego zarzut przedawnienia roszczenia Sąd uznał za bezzasadny, gdyż w świetle przytoczonych wyżej przepisów, roszczenia powodów ulegną przedawnieniu dopiero z dniem 25 listopada 2020 roku.

Uznając zatem żądanie powodów za usprawiedliwione co do zasady oraz za nieprzedawnione w świetle obowiązujących przepisów, Sąd Rejonowy przeprowadził ocenę ich wysokości.

W tym względzie Sąd miał na uwadze, iż zasadniczym kryterium decydującym o wysokości należnego zadośćuczynienia stanowi przede wszystkim rozmiar (zakres) doznanej przez pokrzywdzonego krzywdy, a niewymierny charakter takiej krzywdy sprawia, że ocena w tej mierze winna być dokonywana na podstawie całokształtu okoliczności sprawy. Podkreślił, że zasadą jest, iż przyznane zadośćuczynienie powinno przedstawiać realną wartość dla pokrzywdzonego, powinno służyć nie tylko wyrównaniu krzywdy, jaką niewątpliwie jest tak gwałtowne zerwanie więzi pomiędzy dzieckiem a rodzicami, ale także powinno umożliwić powrót do normalnego życia.

W realiach przedmiotowej sprawy Sąd przyjął, że dochodzona przez powódkę I. M. (2) kwota 30.000,00 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę związana z utrata syna, nie jest adekwatna do rozmiaru cierpień oraz negatywnych przeżyć doznanych przez powódkę. Podkreślił, że jeszcze przed śmiercią syna K. powódka borykała się z czynnym problemem alkoholowym, co skutkowało rażącym zaniedbywaniem przez nią obowiązków wychowawczo - opiekuńczych wobec dzieci i zaburzeniami więzi uczuciowych w rodzinie. Powódka I. M. (2) miała ponadto jeszcze przed śmiercią syna ograniczoną władzę rodzicielską, a ze zmarłym synem łączyły ją powierzchowne, instrumentalne więzi emocjonalne.

Uwzględniając powyższe okoliczności jak i stopień przyczynienia się zmarłego K. M. do powstałej szkody, ustalony na 70% i nie kwestionowany przez stronę powodową Sąd uznał, iż kwotą adekwatną zarówno do rozmiaru cierpień jak i negatywnych przeżyć doznanych przez powódkę, jako matki zmarłego K. jest kwota 15.000,00 złotych.

Z powyższych względów, Sąd orzekł jak w punkcie 1 wyroku zasądzając na rzecz powódki I. M. (2) kwotę 15.000 zł tytułem zadośćuczynienia wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia 2012r. do dnia zapłaty.

W niniejszej sprawie powódka I. M. (2) wnosiła o zasądzenie odsetek ustawowych od dnia 12 sierpnia 2012 roku. Z akt sprawy wynika, iż pismem z dnia 09.07.2012r. (data wpływu 12.07.2012r.) powódka zgłosiła pozwanemu żądanie w zakresie przyznania jej kwoty 30.000 zł tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w związku ze śmiercią syna K. .

Stosownie do art. 817 k.c. oraz art. 14 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym oraz Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, ubezpieczyciel obowiązany jest spełnić świadczenie w terminie 30 dni od daty otrzymania zawiadomienia o wypadku. Należne zatem powódce odsetki ustawowe od zasądzonej kwoty zadośćuczynienia należało zatem liczyć od dnia 12 sierpnia 2012 roku.

W pozostałym zakresie, sąd powództwo oddalił jako nieuzasadnione.

Ponieważ powództwo I. M. (2) zostało uwzględnione w 50 %, a obie strony były reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników, o kosztach zastępstwa prawnego, o których mowa w punkcie 3 wyroku, Sąd orzekł na podstawie art. 100 k.p.c. dokonując ich wzajemnego zniesienia.

Mając na uwadze treść art. 100 k.p.c. oraz przepis art. 113 ust.1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych ( Dz. U. Nr 167 poz. 1398) Sąd nakazał pobrać:

- od pozwanego (...) S.A. z siedzibą w Ł. kwotę 750,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 335,25 zł tytułem zwrotu wydatków na opinie biegłej od uwzględnionej części powództwa;

- od powódki I. M. (2) kwotę 750,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 335,25 zł tytułem zwrotu wydatków na opinie biegłej od oddalonej części powództwa.

Odnośnie dochodzonego przez powoda A. M. roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę związaną z utratą syna K. w wysokości 30.000,00 złotych Sąd uznał, iż dochodzona pozwem kwota nie jest adekwatna do rozmiaru cierpień jak i negatywnych przeżyć doznanych przez powoda. Podkreślić bowiem należy, iż jeszcze przed śmiercią syna K. powód A. M. był uzależniony od alkoholu, co powodowało zaniedbywanie przez niego obowiązków wychowawczo - opiekuńczych wobec swoich dzieci, brak zainteresowania nimi, zaburzeniem więzi emocjonalnych oraz przemocą w rodzinie. Po śmierci syna K., w funkcjonowaniu psychologicznym powoda A. M. nie nastąpiła istotna zmiana. Powód A. M. nadal cierpi na chorobę alkoholową, a jego uzależnienie nadal rzutuje negatywnie na jego życie osobiste i rodzinne. Odczuwalna tęsknota za zmarłym synem K. stanowi naturalne emocje występujące w odległym czasie po stracie najbliższych. Ponadto, jeszcze przed śmiercią syna K., powód A. M. miał ograniczoną władzę rodzicielską.

Uwzględniając powyższe okoliczności jak i stopień przyczynienia się zmarłego K. M. do powstałej szkody, ustalony na 70% i nie kwestionowany przez stronę powodową Sąd uznał, iż kwotą adekwatną zarówno do rozmiaru cierpień jak i negatywnych przeżyć doznanych przez powoda A. M., jako ojca zmarłego K. jest kwota 15.000,00 złotych.

Z powyższych względów, Sąd orzekł jak w punkcie 5 wyroku zasądzając na rzecz powoda A. M. kwotę 15.000 zł tytułem zadośćuczynienia wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia 2012r. do dnia zapłaty.

W niniejszej sprawie powód A. M. wnosił o zasądzenie odsetek ustawowych od dnia 12 sierpnia 2012 roku. Z akt sprawy wynika, iż pismem z dnia 09.07.2012r. (data wpływu 12.07.2012r.) powód zgłosił pozwanemu żądanie w zakresie przyznania jemu kwoty 30.000 zł tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w związku ze śmiercią syna K. .

Stosownie do art. 817 k.c. oraz art. 14 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym oraz Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, ubezpieczyciel obowiązany jest spełnić świadczenie w terminie 30 dni od daty otrzymania zawiadomienia o wypadku. Należne zatem powodowi odsetki ustawowe od zasądzonej kwoty zadośćuczynienia należało zatem liczyć od dnia 12 sierpnia 2012 roku.

W pozostałym zakresie, sąd powództwo oddalił jako nieuzasadnione.

Ponieważ powództwo A. M. zostało uwzględnione w 50 %, a obie strony były reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników, o kosztach zastępstwa prawnego, o których mowa w punkcie 7 wyroku, Sąd orzekł na podstawie art. 100 k.p.c. dokonując ich wzajemnego zniesienia.

Mając na uwadze treść art. 100 k.p.c. oraz przepis art. 113 ust.1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych ( Dz. U. Nr 167 poz. 1398) Sąd nakazał pobrać: 

- od pozwanego (...) S.A. z siedzibą w Ł. kwotę 750,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 240,35 zł tytułem zwrotu wydatków na opinie biegłej od uwzględnionej części powództwa;

- od powoda A. M. kwotę 750,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 240,35 zł tytułem zwrotu wydatków na opinie biegłej od oddalonej części powództwa.

Odnośnie dochodzonej przez powódkę I. M. (1) roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę związaną z utratą brata K. w wysokości 9.000,00 złotych Sąd uznał, iż dochodzona pozwem kwota nie jest adekwatna do rozmiaru cierpień jak i negatywnych przeżyć doznanych przez powódkę. Pokreślił, iż w chwili śmierci brata K. miała ukończone 8 lat i łączyły ją z nim powierzchowne relacje emocjonalne, bez poczucia szczególnej więzi i bliskości. W związku ze śmiercią swojego brata powódka I. M. (1) nie doznała zaburzeń obciążających jej funkcjonowanie psychologiczne i nie wpłynęła ograniczająco na jej życie osobiste. Śmierć brata mogła jednak wywołać u niej poczucie bezradności i zagubienia. Zaistniała wówczas sytuacja sprzyjała doświadczeniu przez nią poczucia samotności, leku i dezorientacji.

Uwzględniając powyższe okoliczności jak i stopień przyczynienia się zmarłego K. M. do powstałej szkody, ustalony na 70% i nie kwestionowany przez stronę powodową Sąd uznał, iż kwotą adekwatną zarówno do rozmiaru cierpień jak i negatywnych przeżyć doznanych przez powódkę I. M. (1), jako siostry zmarłego K. jest kwota 4.500,00 złotych.

Z powyższych względów, Sąd orzekł jak w punkcie 9 wyroku zasądzając na rzecz powódki I. M. (1) kwotę 4.500,00 zł tytułem zadośćuczynienia wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia 2012r. do dnia zapłaty.

W niniejszej sprawie powódka I. M. (1) wnosiła o zasądzenie odsetek ustawowych od dnia 12 sierpnia 2012 roku. Z akt sprawy wynika, iż pismem z dnia 09.07.2012r. (data wpływu 12.07.2012r.) powódka zgłosiła pozwanemu żądanie w zakresie przyznania jemu kwoty 9.000 zł tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w związku ze śmiercią brata K. .

Stosownie do art. 817 k.c. oraz art. 14 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym oraz Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, ubezpieczyciel obowiązany jest spełnić świadczenie w terminie 30 dni od daty otrzymania zawiadomienia o wypadku. Należne zatem powódce odsetki ustawowe od zasądzonej kwoty zadośćuczynienia należało zatem liczyć od dnia 12 sierpnia 2012 roku.

W pozostałym zakresie, sąd powództwo oddalił jako nieuzasadnione. 

Ponieważ powództwo I. M. (1) zostało uwzględnione w 50 %, a obie strony były reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników, o kosztach zastępstwa prawnego, o których mowa w punkcie 11 wyroku, Sąd orzekł na podstawie art. 100 k.p.c. dokonując ich wzajemnego zniesienia.

Mając na uwadze treść art. 100 k.p.c. oraz przepis art. 113 ust.1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych ( Dz. U. Nr 167 poz. 1398) Sąd nakazał pobrać:

- od pozwanego (...) S.A. z siedzibą w Ł. kwotę 225,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 230,50 zł tytułem zwrotu wydatków na opinie biegłej od uwzględnionej części powództwa;

- od powódki I. M. (1) kwotę 225,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 230,50 zł tytułem zwrotu wydatków na opinie biegłej od oddalonej części powództwa.

Odnośnie dochodzonego przez powoda D. M. roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę związaną z utratą brata K. w wysokości 9.000,00 złotych Sąd uznał, iż dochodzona pozwem kwota nie jest adekwatna do rozmiaru cierpień jak i negatywnych przeżyć doznanych przez powoda. Pokreślił, iż w chwili śmierci brata miał ukończone 10 lat. W wyniku śmierci brata doznał istotnego zubożenia więzi emocjonalnych. Zmarły brat był dla niego postacią znaczącą, dającą mu wzór zachowań męskich i poczucie bezpieczeństwa. Jego śmierć wywołała poczucie osamotnienia, braku oparcia, niepokoju i bezradności. Osamotnienie powoda D. M., wywołane stratą brata skutkuje aktualnie przeświadczeniem o trwaniu żałoby, mimo iż proces ten faktycznie nie uległ przedłużeniu. Więź powoda D. M. z bratem K. była bardzo ważna dla jego rozwoju. Łączyło ich nie tylko pokrewieństwo, ale też wspólnota doświadczeń rodzinnych. Zmarły brat K. był jego towarzyszem zabaw, dawał mu poczucie bezpieczeństwa,

Uwzględniając powyższe okoliczności jak i stopień przyczynienia się zmarłego K. M. do powstałej szkody, ustalony na 70% i nie kwestionowany przez stronę powodową Sąd uznał, iż kwotą adekwatną zarówno do rozmiaru cierpień jak i negatywnych przeżyć doznanych przez powoda D. M., jako brata zmarłego K. jest kwota 4.500,00 złotych.

Z powyższych względów, Sąd orzekł jak w punkcie 13 wyroku zasądzając na rzecz powoda D. M. kwotę 4.500,00 zł tytułem zadośćuczynienia wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 12 sierpnia 2012r. do dnia zapłaty.

W niniejszej sprawie powód D. M. wnosił o zasądzenie odsetek ustawowych od dnia 12 sierpnia 2012 roku. Z akt sprawy wynika, iż pismem z dnia 09.07.2012r. (data wpływu 12.07.2012r.) powód zgłosiła pozwanemu żądanie w zakresie przyznania jemu kwoty 9.000 zł tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w związku ze śmiercią brata K. .

Stosownie do art. 817 k.c. oraz art. 14 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym oraz Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, ubezpieczyciel obowiązany jest spełnić świadczenie w terminie 30 dni od daty otrzymania zawiadomienia o wypadku. Należne zatem powodowi odsetki ustawowe od zasądzonej kwoty zadośćuczynienia należało zatem liczyć od dnia 12 sierpnia 2012 roku.

W pozostałym zakresie, sąd powództwo oddalił jako nieuzasadnione.

Ponieważ powództwo D. M. zostało uwzględnione w 50 %, a obie strony były reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników, o kosztach zastępstwa prawnego, o których mowa w punkcie 15 wyroku, Sąd orzekł na podstawie art. 100 k.p.c. dokonując ich wzajemnego zniesienia.

Mając na uwadze treść art. 100 k.p.c. oraz przepis art. 113 ust.1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych ( Dz. U. Nr 167 poz. 1398) Sąd nakazał pobrać:

- od pozwanego (...) S.A. z siedzibą w Ł. kwotę 225,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 240,75 zł tytułem zwrotu wydatków na opinie biegłej od uwzględnionej części powództwa;

- od powódki I. M. (1) kwotę 225,00 zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od pozwu i kwotę 240,75 zł tytułem zwrotu wydatków na opinie biegłej od oddalonej części powództwa.

Z tych wszystkich względów, Sąd orzekł jak w sentencji wyroku.

Apelację od powyższego wyroku wniósł pełnomocnik interwenienta ubocznego zaskarżając wyżej opisany wyrok w całości.

Wyrokowi zarzucił naruszenie przepisów art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. oraz art. 5 k.c. polegające na przyznaniu powodom kwot zadośćuczynienia pomimo ustalenia braku przesłanek faktycznych koniecznych dla ich przyznania a polegających na ustaleniu, że pomiędzy powodami a zmarłym istniały zaledwie powierzchowne i instrumentalne relacje oraz brak było więzi emocjonalnych powodów ze zmarłym, których to zerwanie zrodziłoby po stronie powodów ból, cierpienie i poczucie krzywdy.

Z uwagi na powyższe skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa.

W odpowiedzi na apelację pełnomocnik powodów wniósł o oddalenie apelacji pozwanego i zasądzenie od strony pozwanej na rzecz powodów kosztów zastępstwa procesowego za postępowanie apelacyjne w wysokości po 3.600 zł, z uwzględnieniem zmiany pełnomocnika przed Sądem II instancji.

Sąd Okręgowy zważył co następuje.

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.

W pierwszej kolejności podkreślić należy, że Sąd Okręgowy przyjmuje ustalenia Sądu pierwszej instancji za własne nie znajdując podstaw do ich zakwestionowania. Powyższe stanowisko wynika przede wszystkim z okoliczności, że wnosząc skargę apelacyjną interwenient uboczny nie zakwestionował tych ustaleń.

W ocenie Sądu Okręgowego zgłoszony w skardze apelacyjnej zarzut naruszenia art. 448 k.c. w związku z art. 24 k.c. nie może być uznany za zasadny.

Sąd Okręgowy podziela stanowisko, że nie każda śmierć osoby najbliższej ( rozumianej jako członka rodziny ) uzasadnia przyznanie zadośćuczynienia w oparciu o wskazane wyżej przepisy. Taka sytuacja nie zachodzi z pewnością gdy zmarłego i osobę domagającą się zadośćuczynienia prócz formalnego pokrewieństwa lub powinowadztwa nie łączyły żadne więzi o charakterze wyższym. Wskazane wyżej okoliczności nie zaistniały jednak w przedmiotowej sprawie. Zawarte w skardze argumenty mające świadczyć o tym , że rodzina M. miała charakter patologiczny i że w związku ze śmiercią odpowiednio syna i brata powodowie nie odczuwali negatywnych przeżyć nie zostały poparte żadnymi dowodami. Fakt ten nie wynika z pewnością z zeznań świadka M. Ś., z która potwierdziła jedynie problem alkoholowy powodów I. i A. M.. Powyższa okoliczność nie wynika również z opinii biegłej psychiatry G. M. stanowiący dowód w przedmiotowej sprawie ani tym bardziej z treści dokumentów zawartych w aktach sprawy sygn. akt III RNs 92/99 Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim.

Sąd Okręgowy ocenia funkcjonowanie rodziny powód jako wadliwe co znajduje swoje potwierdzenie w orzeczeniu Sądu Rodzinnego o ograniczeniu władzy rodzicielskiej małżonkom M.. Nie była to jednak rodzina patologiczna a dysfunkcyjna. Świadczy o powyższym okoliczność, że ograniczenie władzy rodzicielskiej nastąpiło przez ustanowienie nadzoru kuratora co oznaczało, że Sąd uznał iż ta rodzina wymagała wsparcia. W takich wypadkach rola kuratora sądowego polega na edukacji, wsparciu psychicznym. Kurator w sądach rodzinnych jest podmiotem integrującym działania zapobiegające wzrostowi demoralizacji podejmując z jednej strony czynności terapeutyczne, z drugiej zaś – profilaktycznie zmierzające do poprawy jego otoczenia. Rola kuratora w sprawach rodzinnych sprowadza się więc do reedukacji w środowisku otwartym opartej na indywidualnym i społecznym działania wychowawczym w warunkach naturalnego środowiska – w celu doprowadzenia do poprawy podopiecznego i ukształtowania u niego prawidłowych, pozytywnych z punktu widzenia interesu ogólnospołecznego, cech charakteru.

Przeciwko przyjęciu dla rodziców zmarłego śmierć dziecka nie wywołała żadnych konsekwencji przemawia jednocześnie okoliczność, że powódka przez okres około pół roku po śmierci syna zachowywała abstynencję. Świadczy do chociażby o tym że przeżycie związane ze śmiercią syna było istotnym bodźcem skoro spowodowała istotną zmianę w jej zachowaniu.

W konsekwencji uznać należy, że Sąd Rejonowy prawidłowo przyjął, że pomiędzy powodami a zmarłym istniały więzi rodzinne, których zerwanie uzasadniało przyznanie zadośćuczynienia w oparciu o powołane wyżej przepisy.

Odnosząc się pokrótce do przyznanych tytułem zadośćuczynienia na rzecz powodów kwot wskazać należy, że nie są one zawyżone.

Sąd Okręgowy nie podziela wyrażonego w uzasadnieniu Sądu Rejonowego poglądu, że przyczynienie należy ocenić na poziomie 70 %. W tym zakresie wskazać należy na pewną niekonsekwencję: przyjmując takie ustalenie dokonał obniżenia zasądzonego zadośćuczynienia jedynie w „granicach 50 %”. Dokonując tym samym oceny wydanego w sprawie rozstrzygnięcia pod kątem właściwego zastosowania przepisu art. 362 k.c. stwierdzić należy, że ustalenia faktyczne związane z przebiegiem wypadku, w wyniku którego zginął K. M. nie uprawniały do uznania, że zmarły przyczynił się do swej śmierci bardziej niż w połowie.

Podnieść należy, że powodowie nie domagali się w przedmiotowej sprawie zadośćuczynienia, które nie sposób uznać za szczególnie wysokie ( kwoty te wynosiły odpowiednio 30000 zł. i 9000 zł.). Żądane świadczenie uwzględniało więc nie do końca właściwe relacje panujące w rodzinie powodów a co za tym idzie spłycone więzi pomiędzy powodami a zmarłym.

Na koniec podnieść należy, że wskazany w skardze apelacyjnej przepis art. 5 k.c. nie uzasadnia oddalenia powództwa w przedmiotowej sprawie. Przypomnieć należy, że formułując ten zarzut pełnomocnik interwenienta ubocznego wskazał na dwa argumenty: w pierwszym odwołał się do przypuszczalnego nagannego przeznaczenia przyznanego zadośćuczynienia przez rodziców zmarłego K. M., na alkohol; w drugim wskazał na trudną sytuację życiową interwenienta ubocznego.

Odnosząc się do pierwszego z nich, stwierdzić należy, że przyznania zadośćuczynienia nie może wykluczać hipoteza odnosząca się do sposobu jego przeznaczenia.

Ocenę drugiego należy poprzedzić stwierdzeniem, że Sąd Okręgowy nie wyklucza, iż zasądzone w przedmiotowej sprawie zadośćuczynienie będzie przedmiotem roszczeń regresowych pozwanego wobec interwenienta ubocznego. Argumenty wskazujące na potrzebę zastosowania przepisu art. 5 k.c. interwenient uboczny będzie mógł więc zgłosić gdy zostanie wezwany do pokrycia ewentualnych roszczeń regresowych.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. orzekł o oddaleniu apelacji.

Sąd Okręgowy uznał, ze okoliczności przedmiotowej sprawy uzasadniają zastosowania przepisu art. 102 k.p.c. i nieobciążanie skarżącego kosztami postępowania apelacyjnego.

Zastosowanie powołanego przepisu uzasadnia przede wszystkim to, że interwenient uboczny jest jedynym żywicielem rodziny i ma na swoim utrzymaniu niepełnosprawne dziecko.

SSO P. Hochman SSA w SO G. Ślęzak SSR ( del ) M. Cichocka

Na oryginale właściwe podpisy