Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 grudnia 2012 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie - Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 27 listopada 2012 r. w Szczecinie

sprawy W. M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. W..

o przyznanie emerytury i ustalenie braku podstaw do zwrotu pobranego świadczenia emerytalnego

na skutek apelacji organu rentowego

od wyroku Sądu Okręgowego w Gorzowie Wlkp. VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 29 maja 2012 r. sygn. akt VI U 539/12

1.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie I i oddala odwołanie od decyzji z dnia 13 marca 2012r.,

2.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie III w ten sposób, że zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. W.. na rzecz W. M. kwotę 60 zł (sześćdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za I instancję,

3.  oddala apelację w pozostałej części,

4.  zasądza od ubezpieczonej na rzecz organu rentowego kwotę 120 zł (sto dwadzieścia złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za II instancję.

SSA Barbara Białecka SSA Anna Polak SSO del. Beata Górska

Sygn. akt III AUa 548/12

UZASADNIENIE

W. M. wniosła odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w G. z dnia 13 marca 2012 roku o odmowie przyznania emerytury i z dnia 27 marca 2012 roku o ustaleniu obowiązku zwrotu pobranej emerytury. Domagała się ustalenia, że emerytura przyznana jej od dnia 8 sierpnia 2011 roku nie była świadczeniem nienależnym.

Pozwany Zakład Ubezpieczeń Społecznych w G. wniósł o oddalenie odwołań wskazując, że podstawą prawną decyzji nie był art. 114 ust. la, a art. 184 ustawy. Zarzucił ubezpieczonej, że świadomie wprowadziła w błąd organ rentowy, gdyż kontynuowała stosunek pracy.

Wyrokiem z dnia 29 maja 2012 roku Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w G. z dnia 13 marca 2012 roku, w ten sposób, iż stwierdził brak przesłanek do uchylenia decyzji z dnia 11 sierpnia 2011 roku o przyznaniu ubezpieczonej W. M. emerytury (punkt I); zmienił zaskarżoną decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w G. W.. z dnia 27 marca 2012 roku, w ten sposób, że ustalił , iż ubezpieczona W. M. nie ma obowiązku zwrotu kwoty 16 324,92 złotych z odsetkami za okres od dnia 8 sierpnia 2011 roku do dnia 31 marca 2012 roku (punkt II) oraz zasądził od pozwanego na rzecz ubezpieczonej kwotę 120 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Okręgowy ustalił, że W. M., urodzona w dniu 8 sierpnia 1956 roku, ubezpieczeniu społecznemu podlegała przez ponad 20 lat. Przepracowała ponad 15 lat w szczególnych warunkach. W dniu 8 lipca 2011 roku złożyła wniosek o emeryturę. Prawomocną decyzją z dnia 13 lipca 2011 roku ZUS odmówił jej prawa do emerytury z uwagi na pozostawanie w stosunku pracy. W dniu 28 lipca 2011 roku ubezpieczona rozwiązała stosunek pracy i złożyła ponownie wniosek o emeryturę. Decyzją z dnia 11 sierpnia 2011 roku ZUS przyznał ubezpieczonej prawo do emerytury od dnia 8 sierpnia 2011 roku i nakazał jej wypłatę. Od dnia 1 sierpnia 2011 roku ubezpieczona podjęła pracę u innego pracodawcy. W dniu 23 sierpnia 2011 roku wnioskodawczyni złożyła oświadczenie o pozostawaniu w stosunku pracy. W dniu 23 stycznia 2012 roku wpłynęło do ZUS zaświadczenie o zatrudnieniu ubezpieczonej w spółce (...) w 2011 roku i osiąganym z tego tytułu przychodzie. Zaskarżoną decyzją z dnia 13 marca 2012 roku organ rentowy, na podstawie art. 184 ustawy, uchylił decyzję z dnia 11 sierpnia 2011 roku i odmówił przyznania emerytury skarżącej. Kolejną zaskarżoną decyzją z dnia 27 marca 2012 roku zobowiązał ubezpieczoną do zwrotu nienależnie pobranej emerytury za okres od dnia 8 sierpnia 2011 roku do dnia 31 marca 2012 roku.

Zdaniem Sądu Okręgowego, odwołania ubezpieczonej zasługiwały na uwzględnienie.

Sąd pierwszej instancji przywołał treść art. 184 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej jako „ustawa emerytalna”). Stwierdził następnie, że bezspornie ubezpieczona spełniała kryterium wieku, stażu pracy w szczególnych warunkach i stażu ubezpieczeniowego. Spór natomiast dotyczył przesłanki rozwiązania stosunku pracy określonej w art. 184 ust. 2 ustawy emerytalnej.

Sąd Okręgowy wskazał, że ustawa emerytalna nie przewiduje instytucji uchylenia decyzji przyznającej emeryturę. Zgodnie natomiast z art. 114 ust. 1 ustawy prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość. Przyjmując, że decyzja z dnia 13 marca 2012 roku została wydana w trybie art. 114 ust. 1 ustawy, należało uznać, że wprawdzie po uprawomocnieniu decyzji ujawniono nowe dowody, ale nie miały one wpływu na ustalenie prawa skarżącej W. M. do emerytury. Jeszcze zanim decyzja z dnia 13 sierpnia 2011 roku stała się prawomocna, organ rentowy powziął wiadomość o ponownym zatrudnieniu ubezpieczonej i nie zastosował trybu przewidzianego w art. 101 ustawy, poprzez wstrzymanie wypłaty emerytury.

Sąd Okręgowy zważył również, że ubezpieczona spełniła przesłanki do uzyskania świadczenia emerytalnego od dnia 8 sierpnia 2011 roku, albowiem miała wymagany staż ubezpieczeniowy i staż pracy w szczególnych warunkach, rozwiązała stosunek pracy i składając wniosek o świadczenie nie pozostawała w zatrudnieniu. Wiek 55 lat osiągnęła w dniu 8 sierpnia 2011 roku. Nie ulegało wątpliwości, że skarżąca rozwiązała stosunek pracy z dniem 28 lipca 2011 roku i w tym samym dniu złożyła wniosek o emeryturę. W tym dniu nie pozostawała zatem w stosunku pracy. Organ rentowy zarzucił, że w dniu wydania decyzji ubezpieczona była ponownie zatrudniona, ale zdaniem Sądu Okręgowego, istotny był stan faktyczny w chwili wystąpienia o świadczenie. Decyzje organu rentowego mają bowiem charakter deklaratoryjny, gdyż prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy prawa, z chwilą spełnienia się wszystkich wymaganych przesłanek. Skoro zatem ubezpieczona W. M. w chwili wystąpienia o świadczenie emerytalne nie pozostawała w zatrudnieniu, to spełniła w/w warunek do uzyskania emerytury.

Odnośnie decyzji o zwrocie nienależnie pobranego świadczenia Sąd Okręgowy skonstatował, że chybione było stanowisko organu rentowego, że ubezpieczona uzyskała emeryturę na podstawie świadomego wprowadzenia go w błąd. Składając wniosek o emeryturę w dniu 28 lipca 2011 roku wnioskodawczyni podała prawdziwe informacje. Co więcej , już w dniu 23 sierpnia 2011 roku podała kolejną prawdziwą informację , że pozostaje w stosunku pracy .

O kosztach zastępstwa procesowego Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 § 1 k.p.c.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wywiódł pozwany, zaskarżając go w całości i zarzucając:

1. naruszenie prawa materialnego wskutek niewłaściwego zastosowania przepisu art. 184 w związku z art. 100 ustawy emerytalnej, przez przyjęcie, że ubezpieczona spełniała przesłanki do nabycia świadczenia emerytalnego od dnia 8 sierpnia 2011r., albowiem miała wymagany staż ubezpieczeniowy, staż pracy w szczególnych warunkach, rozwiązała stosunek pracy i składając wniosek o to świadczenie w dniu 28 lipca 2011r. nie pozostawała w zatrudnieniu, gdyż istotny był stan faktyczny w chwili wystąpienia o to świadczenie, a nie stan w chwili wydania decyzji co uzasadnia stwierdzenie braku przesłanek do uchylenia decyzji z dnia 11 sierpnia 2011r. o przyznaniu ubezpieczonej emerytury,

2. naruszenie prawa materialnego wskutek niewłaściwego zastosowania przepisu art. 138 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej przez przyjęcie, że ubezpieczona nie jest zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres od 8 sierpnia 2011 r. do 31 marca 2012 r. w kwocie 17 032,18 zł.

Wskazując na powyższe pozwany wniósł o zmianę wyroku w całości i oddalenie odwołania ubezpieczonej oraz o zasądzenie od ubezpieczonej na rzecz pozwanego organu rentowego kosztów zastępstwa procesowego za II instancję według norm przepisanych.

W uzasadnieniu apelujący podniósł, że w świetle art. 100 ustawy emerytalnej prawo do świadczenia powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia danego prawa. Skoro zatem, w ocenie Sądu pierwszej instancji, decydujące znaczenie ma stan faktyczny istniejący w chwili złożenia wniosku o emeryturę przez ubezpieczoną, to istotnie ubezpieczona spełniała warunki określone w art. 184 do nabycia prawa do świadczenia takie, jak wymagany staż ubezpieczeniowy i staż pracy w szczególnych warunkach oraz pozostawanie w zatrudnieniu. Jednakże ubezpieczona nie posiadała wymaganego wieku emerytalnego (55 lat ukończyła 8 sierpnia 2011 r.), a więc nie spełniała wszystkich łącznie warunków określonych w art. 184 ustawy. Niesporne jest także, że w chwili wydania decyzji przez organ rentowy, tj. w dniu 11 sierpnia 2011 r., ubezpieczona nie spełniała wszystkich warunków do nabycia emerytury, bowiem od 1 sierpnia 2011 r. pozostawała w zatrudnieniu. Jeżeli ubezpieczona nie spełniała warunków do nabycia prawa do emerytury w dniu złożenia wniosku, ani też w dniu wydania decyzji z dnia 11 sierpnia 2011 r., świadczenie emerytalne, jakie pobrała w okresie od 8 sierpnia 2011 r. do 31 marca 2012 r., w stanie faktycznym sprawy, nie można uznać za należnie pobrane przez ubezpieczoną.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego okazała się częściowo uzasadniona.

Zgodzić należy się z apelującym, że Sąd pierwszej instancji uwzględniając odwołanie ubezpieczonej od decyzji z dnia 13 marca 2012 r. naruszył przepis art. 184 ust. 2 w zw. z art. 100 ustawy emerytalnej.

Zawarty w przepisach przejściowych ustawy emerytalnej art. 184 dotyczy tych ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którzy w dniu wejścia w życie ustawy (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli: (1) okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze wymagany w przepisach dotychczasowych do nabycia emerytury w wieku niższym, niż 60 lat w przypadku kobiet oraz (2) okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27 (co najmniej 20 lat dla kobiet). Takim ubezpieczonym emerytura przysługuje w przypadku nieprzystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego oraz rozwiązania stosunku pracy, w razie bycia pracownikiem. O uprawnieniu do emerytury dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze decyduje łączne spełnienie wszystkich warunków określonych prawem. Jak stanowi art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej prawo do emerytury powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa.

W okolicznościach rozpoznawanej sprawy wnioskodawczyni złożyła wniosek o emeryturę w dniu 8 lipca 2011 r. Na dzień złożenia wniosku ani nie ukończyła 60 lat ani też nie rozwiązała stosunku pracy. Na dzień wydania zaskarżonej decyzji tj. na dzień 11 sierpnia 2011 r. spełniała ona co prawda warunek wieku jednakże warunek rozwiązania stosunku pracy nie został spełniony bowiem ubezpieczona nawiązała ponownie ów stosunek z dniem 1 sierpnia 2011 r. Zrealizowanie przesłanki rozwiązania stosunku pracy powinno nastąpić przed złożeniem wniosku o przyznanie emerytury i jeśli połączone zostanie ze spełnieniem pozostałych warunków, świadczyć będzie o nabyciu prawa do tego świadczenia. Rozwiązanie stosunku pracy po złożeniu wniosku, a przed wydaniem decyzji, także nie stanowi przeszkody do wydania decyzji pozytywnej dla ubezpieczonej, pod warunkiem jednakże, iż spełnione będą w tym czasie pozostałe warunki. Innymi słowy, rozwiązanie stosunku pracy jest wystarczające do nabycia prawa do emerytury jeżeli następuje przy jednoczesnym spełnieniu pozostałych przesłanek do nabycia prawa co w niniejszej sprawie nie nastąpiło bowiem w dniu 28 lipca 2011 r. (data rozwiązania stosunku pracy – k. 21 akt organu rentowego) ubezpieczona nie ukończyła 55 roku życia. W kontekście powyższego podkreślenia wymaga, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych warunki nabycia prawa do wcześniejszej emerytury muszą być spełnione łącznie w chwili wydania decyzji przez organ rentowy. W postępowaniu odwoławczym od decyzji odmawiającej prawa do tego świadczenia sąd ubezpieczeń społecznych ocenia bowiem legalność decyzji według stanu rzeczy istniejącego w chwili jej wydania (por. wyroki SN z dnia 20 maja 2004 r., II UK 395/03, Monitor Prawa Pracy, 2005/7/19; z dnia 2 sierpnia 2007 r. OSNP 2008/ 19-20/29 i przytoczone tam wcześniejsze orzecznictwo).

Biorąc pod uwagę powyższe, działając na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w punkcie I i oddalił odwołanie ubezpieczonej od decyzji z dnia 13 marca 2012 r. (punkt 1 sentencji).

Konsekwencją powyższej zmiany była zmiana w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach postępowania (punkt 2 sentencji). Skoro ubezpieczona wygrała postępowanie z odwołania od jednej decyzji należał się jej zwrot kosztów procesu od strony przeciwnej jedynie w kwocie 60 zł stosownie do art. 98 § 1 i 3 w zw. z § 12 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. nr 163, poz. 1348 ze zm.).

Sąd Apelacyjny uznał natomiast, że świadczenie pobrane przez ubezpieczoną w okresie od 8 sierpnia 2011 r. do 31 marca 2012 r. nie jest świadczeniem nienależnym i w tym zakresie uznaje zaskarżony wyrok za prawidłowy.

W myśl art. 138 ust. 1 ustawy emerytalnej osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się: (1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania; (2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia (art. 138 ust. 2).

Sąd odwoławczy wskazuje, że podstawowym warunkiem uznania, iż wypłacone świadczenie podlega zwrotowi, zgodnie ze znajdującym zastosowanie w sprawie art. 84 ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest brak prawa do świadczenia oraz posiadanie świadomości tego faktu przez osobę przyjmującą świadczenie w związku ze stosownym pouczeniem. Powyższe stanowisko, podzielane przez Sąd odwoławczy, wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 grudnia 2009 r., sygn. akt I UK 174/09 wyjaśniając dodatkowo, że obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze wiedząc, że mu się nie należy - co dotyczy zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach, w jakich nie powinna pobierać świadczeń, jak i osoby, która uzyskała świadczenie na podstawie nieprawdziwych zeznań lub dokumentów albo w przypadku świadomego wprowadzenia w błąd instytucji ubezpieczeniowej.

W kontekście powyższego Sąd Apelacyjny zwraca uwagę, iż ubezpieczony został pouczony zarówno o konieczności rozwiązania stosunku pracy jako przesłance ustalenia prawa do emerytury (pkt 7 „Informacji” załączonej do formularza wniosku o emeryturę), jak również o tym, co jest uważane za świadczenie nienależnie pobrane i o konsekwencjach poboru świadczeń nienależnych (pkt III „Pouczenia” zawartego w decyzji o przyznaniu emerytury z dnia 11 sierpnia 2011 r.).Pouczenia zostały sformułowane w sposób jasny i nie budzący wątpliwości.

Sąd Apelacyjny uznaje jednakże, iż do poboru przez ubezpieczoną nienależnego świadczenia emerytalnego nie doszło w konsekwencji świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego. Ubezpieczona wskazała bowiem w kwestionariuszu fakt pozostawania w zatrudnieniu na dzień złożenia wniosku (k. 4 akt organu rentowego) a następnie poinformowała organ rentowy o rozwiązaniu owego stosunku pracy. Nie istniał natomiast prawny obowiązek informowania organu rentowego o ponownym nawiązaniu stosunku pracy. Jak stwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 września 2007 r. (I IK 90/07, OSNP 2008/19-20/301), w prawie ubezpieczeń społecznych „świadczenie nienależnie pobrane” to nie tylko „świadczenie nienależne” (obiektywnie, np. wypłacane bez podstawy prawnej), ale także „nienależnie pobrane”, a więc pobrane przez osobę, której można przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania).

W tym miejscu podkreślenia wymaga, że z dniem 1 stycznia 2013 r. na skutek nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustawy (Dz. U. nr 637) z art. 184 ust. 2 wyeliminowany zostanie warunek rozwiązania stosunku pracy. W uzasadnieniu projektu zmiany wskazano, że dotychczasowe przepisy „stanowią swoistą >>pułapkę<< dla ubezpieczonych, bo narażają zainteresowanych na sytuację, w której po rozwiązaniu stosunku pracy nie uzyskają prawa do świadczenia ze względu na niespełnienie innych wymaganych warunków ustawowych, w szczególności wymaganego okresu pracy w szczególnych warunkach”.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, ubezpieczona nie może być zaskakiwana przez unormowania prawne. Nie można jej także obciążać negatywnymi konsekwencjami niejasnego i podlegającego ciągłym zmianom stanu prawnego. Obciążenie ubezpieczonej obowiązkiem zwrotu świadczenia pobranego w okresie od 8 sierpnia 2011 r. do 31 marca 2012 r. naruszałoby zasadę zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 listopada 2012 r., sygn. K 2/12, w którym Trybunał stwierdził niekonstytucyjność art. 28 ustawy z 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o finansach publicznych oraz niektórych innych ustaw w związku z art. 103a ustawy emerytalnej, w zakresie w jakim znalazł on zastosowanie do emerytur przyznanych przed dniem wejścia w życie ustawy, tj. 1 października 2011 r.).

Biorąc pod uwagę powyższe, działając na podstawie art. 385 k.p.c. Sąd Apelacyjny oddalił apelację organu rentowego w tym zakresie (punkt 3 sentencji).

W punkcie 4 Sąd Apelacyjny orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego na podstawie art. 98 § 1 i 3, art. 99 i art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z § 12 ust. 1 pkt 2 w zw. z § 11 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. nr 163, poz. 1349 ze zm.).

SSA Barbara Białecka SSA Anna Polak SSO del. Beata Górska