Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 13 marca 2017 roku Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi zasądził na rzecz powoda M. M. kwotę 56 844,94 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 23 grudnia 2015 roku do dnia zapłaty.

Sąd ustalił, że w dniu 7 maja 2010 roku powód jako dłużnik i Federacja (...) z siedzibą w Ł. (dalej jako: Federacja) jako wierzyciel zawarli ugodę pozasądową, w której znalazło się oświadczenie, że wierzytelność ustalona w toku sprawy o sygnaturze Ds 1406/09 dotycząca faktu zwrotu środków w wysokości 118 048,89 zł została uregulowana w wysokości 56 844,94 zł. Pozostałą kwotę w wysokości 61 203,95 zł dłużnik zobowiązał się uregulować w 61 płatnościach ratalnych.

Wyrokiem Sądu Rejonowego dla Łodzi-Widzewa w Łodzi z dnia 30 czerwca 2010 roku w sprawie III K 457/10 M. M. został uznany winnym popełnienia przestępstwa polegającego na tym, że w okresie od 1 września 2007 roku do 11 grudnia 2007 roku działając ze z góry powziętym zamiarem i w celu osiągnięcia korzyści majątkowej oraz wprowadzając w błąd Federację doprowadził ją do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przekazanym jej do dyspozycji w kwocie 118 048,89 zł w ten sposób, że w celu rozliczenia szkoleń zorganizowanych zgodnie z umową między przedsiębiorstwem (...) a Federacją przedłożył nierzetelne faktury VAT nieodzwierciedlające rzeczywistych zdarzeń gospodarczych. W punkcie 3 tego wyroku zobowiązano M. M. do naprawienia szkody w całości w terminie 3 lat od uprawomocnienia się wyroku przez zapłatę na rzecz Federacji kwoty 118 048,89 zł. Wyrok z dnia 30 czerwca 2010 roku uprawomocnił się w dniu 8 lipca 2010 roku. W dniu 7 lipca 2015 r. zaopatrzono go w – w zakresie pkt 3 – w klauzulę wykonalności.

W okresie od października 2010 roku do października 2012 roku powód uiścił na rzecz Federacji łącznie kwotę 61 203,95 zł tytułem zapłaty należności stwierdzonej wyrokiem karnym z dnia 30 czerwca 2010 roku. W dniu 19 października 2012 roku Z. K. jako przewodniczący Prezydium Federacji podpisał dokument, w którym oświadczył, że zobowiązania powoda wobec Federacji wynikające z wyroku o sygnaturze IIIK 457/10 oraz z ugody sądowej zawartej pomiędzy powodem a Federacją w przedmiotowej sprawie zostały uregulowane.

Następnie na podstawie tytułu wykonawczego w postaci zaopatrzonego w klauzulę wykonalności wyroku z dnia 30 czerwca 2010 roku na wniosek Federacji komornik sądowy wszczął przeciwko powodowi egzekucję obowiązku zapłaty kwoty 56 844,94 zł i w dniu 22 lipca 2015 roku dokonał zajęcia rachunku bankowego. W toku postępowania egzekucyjnego o sygnaturze Km 648/15 powód wpłacił komornikowi w dniu 6 sierpnia 2015 roku sumę 67 093,73 zł obejmująca kwotę będącą przedmiotem egzekucji, to jest kwot 56 844,94 zł oraz koszty egzekucyjne. Kwotę tę komornik przekazał Federacji.

W ocenie Sądu Rejonowego powództwo było uzasadnione co do kwoty 56844,94 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 23 grudnia 2015 roku do dnia zapłaty. Na datę wydawania wyroku w sprawie karnej, to jest wyroku z dnia 30 czerwca 2010 rok, do zapłaty przez powoda na rzecz Federacji z tytułu odszkodowania pozostawała kwota 61 203,95 zł, którą powód zapłacił Federacji do końca października 2012 roku. Sprawiło to, że wierzytelność Federacji wobec powoda o naprawienie szkody powstałej w 2007 roku wygasła w całości. W dniu złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji kwoty 56 844,94 zł na podstawie wyroku z dnia 30 czerwca 2010 roku zaopatrzonego w klauzulę wykonalności nie istniał więc już obowiązek zapłaty tej kwoty przez powoda na rzecz Federacji, o czym Federacja wiedziała lub przy dołożeniu minimalnej tylko staranności powinna była wiedzieć. W takiej sytuacji spowodowanie przez Federację wszczęcia przeciwko powodowi egzekucji nienależnej już Federacji kwoty i potem jej uzyskanie w wyniku postępowania egzekucyjnego od powoda stanowiło zawinione wyrządzenie powodowi szkody majątkowej w rozumieniu art. 415 i 416 kc. Szkoda ta musi zostać naprawiona przez zapłatę na rzecz powoda równowartości kwoty 56 844,94 zł, co przesądza o zasadności powództwa.

Wyrokiem z dnia 14 lipca 2017 roku Sąd Okręgowy w Łodzi oddalił apelację pozwanej Federacji. Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne oraz rozważania prawne Sądu Rejonowego. Zdaniem Sądu Okręgowego nie doszło do naruszenia art. 840 § 1 pkt 2 kpc, który w brzmieniu obowiązującym do dnia 8 września 2016 roku (a powództwo wytoczono przed tą datą) stanowił, że podstawą powództwa opozycyjnego mógł być zarzut spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie. Tymczasem w toku postępowania karnego w sprawie III K 457/10 powód nie podniósł zarzutu częściowego naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, którego dopuścił się na szkodę Federacji. Wobec tego, w stanie prawnym sprzed dnia 6 września 2016 roku, nie była wyłączona możliwość powoływania się przez dłużnika na wykonanie zobowiązania przed powstaniem tytułu egzekucyjnego w sytuacji, w której zarzut spełnienia świadczenia nie był podniesiony w postępowaniu karnym.

Sąd Okręgowy uznał, że nie doszło do naruszenia art. 11 kpc, gdyż w świetle tego przepisu wiążące są tylko takie ustalenia wyroku karnego skazującego, które dotyczą faktu popełnienia przestępstwa. W postępowaniu cywilnym możliwe jest dokonywanie dodatkowych ustaleń, które nie były istotne dla stwierdzenia istnienia znamion przestępstwa i podstaw odpowiedzialności karnej. Dlatego Sąd nie był związany ustaleniami prawomocnego wyroku karnego z dnia 30 czerwca 2010 roku w zakresie wysokości szkody, która podlegała naprawieniu przez powoda.

Federacja otrzymała i zaksięgowała kwotę 56 844,94 zł. Wpłata ta skutkowała wygaśnięciem w tym zakresie ciążącego na powodzie obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz Federacji.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu skargi kasacyjnej pozwanej Federacji nie podzielił stanowiska prawnego Sądów I i II instancji, w konsekwencji czego uchylił wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi i przekazał temu Sądowi sprawę do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zgodził się ze skarżącą, że obowiązku spełnienia świadczenia stwierdzonego tytułem egzekucyjnym, którym jest orzeczenie sądowe, nie można kwestionować powołując się na zarzut spełnienia tego świadczenia, gdy spełnienie świadczenia miało nastąpić przed zamknięciem rozprawy, z wyjątkiem takiej sytuacji, w której zgłoszenie tego zarzutu w sprawie było niemożliwe. Ma ono podstawy w konstrukcji granic prawomocności materialnej wyroków w postępowaniu cywilnym (art. 365 § 1 i art. 366 kpc) oraz w harmonizujących z nią regulacjach dotyczących dopuszczalności wznowienia postępowania (403 § 2 kpc) i podstaw powództwa opozycyjnego (art. 840 § 1 pkt 2 kpc). Wprawdzie art. 840 § 1 pkt 2 kpc w okresie od dnia 5 lutego 2005 roku do dnia 7 września 2016 roku stanowił, że powództwo opozycyjne mogło być oparte także na zarzucie spełnienia świadczenia, który nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie, jednak w orzecznictwie przekonująco wyjaśniono, że sformułowanie to należało rozumieć w ten sposób, że chodzić mogło tylko o taki zarzut spełnienia świadczenia, który – ze względu na ustanowiony ustawą zakaz – nie mógł być przedmiotem rozpoznania w sprawie. Wskazane założenie, wyrażające prekluzję – z chwilą uprawomocnienia się – faktów (twierdzeń o nich) – składających się na podstawę faktyczną osądzonego w nim żądania ma też taki skutek, że po wyegzekwowaniu świadczenia objętego prawomocnym wyrokiem nie można podważać prawa do jego uzyskania przez żądanie jego zwrotu na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu lub żądanie naprawienia szkody mającej wynikać z wykonania orzeczenia.

W zakresie rozstrzygnięcia zawartego w wyroku karnym wykluczone jest powództwo przed sądem cywilnym o odszkodowanie. Zarazem w tym zakresie wyrok sądu karnego – będąc podstawą egzekucji po zaopatrzeniu go w klauzulę wykonalności – wyklucza możliwość podważania istnienia obowiązku naprawienia szkody przez skazanego w postępowaniu cywilnym w drodze powództwa opozycyjnego (art. 840 kpc) – albo – po jego skutecznej egzekucji – w drodze powództwa opartego na przepisach o zwrocie bezpodstawnego wzbogacenia lub odpowiedzialności deliktowej z powołaniem się na okoliczności istniejące przed wydaniem tego wyroku (zamknięciem rozprawy, która poprzedzała jego wydanie) przez sąd karny. Nie sposób przyjąć, że wyrok Sądu karnego działa tylko jednostronnie, to jest stanowi tylko przeszkodę procesową, a nie ma znaczenia jako rozstrzygnięcie wiążąco (prawomocnie) przesądzające o istnieniu uprawnienia do odszkodowania. Z mocy art. 415 § 2 kpk wyrok ten ma więc w postępowaniu cywilnym takie same skutki prawomocności materialnej (moc wiążąca oraz powaga rzeczy osądzonej), jakie dla wyroku sądu cywilnego wynikają z art. 365 § 1 i art. 366 kpc. W naturalny sposób skutki te – w aspekcie czasowym – obejmują taki sam skutek prekluzji materiału procesowego sprawy, w której zapadł wyrok karny, jak skutek prekluzji, który związany jest z prawomocnym wyrokiem sądu cywilnego. Natomiast art. 11 kpc nie miał w niniejszej sprawie zastosowania.

Sąd Najwyższy stwierdził, że ze względu na prawomocność materialną wyroku karnego z dnia 30 czerwca 2010 roku w odniesieniu do rozstrzygnięcia o obowiązku naprawienia szkody Sądy obu instancji nie powinny były rozpatrywać twierdzeń powoda, że częściowo naprawił szkodę wyrządzoną Federacji przed wydaniem tego wyroku. Okoliczność ta uległa prekluzji po uprawomocnieniu się wyroku z dnia 30 czerwca 2010 roku. Nie ma znaczenia to, że powód w postępowaniu karnym nie powołał się na fakt częściowego naprawienia przez siebie szkody, gdyż prekluzja, o której mowa, działa niezależnie od tego, czy strona daną okoliczność faktyczną przytoczyła w sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem, czy też tego nie uczyniła. Istotne jest to, czy okoliczność ta mogła być przez nią przytoczona. Warunek ten jest spełniony, gdyż w postępowaniu karnym nie ma ustawowego zakazu powoływania zarzutu częściowego spełnienia świadczenia (częściowego naprawienia szkody) w sytuacji, w której sąd karny ma orzec o nałożeniu obowiązku naprawienia szkody.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja pozwanej jest zasadna i skutkuje zmianą zaskarżonego wyroku.

Sąd Okręgowy podziela i przyjmuje za własne ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Rejonowy.

Sąd Okręgowy na mocy art. 398 ²⁰ kpc jest związany stanowiskiem Sądu Najwyższego.

Zważyć bowiem trzeba, iż na dzień wniesienia powództwa treść art. 840 § 1 pkt 2 kpc była następująca. Dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli: po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może powództwo oprzeć także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie.

Sformułowanie „a także na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie” należy rozumieć w ten sposób, że chodzi tylko o taki zarzut, który nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie, ponieważ było to wyłączone ustawowo. Zatem nie ma zastosowania do sytuacji, w którym prawo pozwalało na podniesienie zarzutu, ale strona z niego nie skorzystała na skutek swojej bierności procesowej. Takie rozumienie dawnego przepisu potwierdzało ugruntowane stanowisko orzecznictwa. Taka wykładnia uprzedniej treści art.840 § 1 k.p.c. skutkowała zmiana treści tegoż artykułu, który obecnie brzmi: „dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli: po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć powództwo także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zgłoszenie tego zarzutu w sprawie było z mocy ustawy niedopuszczalne.

W przedmiotowej sprawie skoro powód w trakcie postępowania karnego nie podniósł okoliczności, że naprawił już część szkody, mimo iż miał ku temu możliwość to nie mógł tej okoliczności skutecznie podnieść wytaczając przedmiotowe powództwo co błędnie uznał Sąd Rejonowy. W chwili zawarcia ugody przewód sądowy w postępowaniu karnym nie był jeszcze zamknięty, a więc możliwe i istotne było podniesienie przez powoda okoliczności, że naprawił on w części szkodę. Żadna ze stron nie wywiodła apelacji od wyroku karnego, na skutek czego wyrok się uprawomocnił. Wskutek bierności powoda zapadł wyrok karny, który nie uwzględniał naprawienia przez niego części szkody. Bierność powoda stanowi okoliczność, która go obciąża.

Zastosowanie art. 415 kc i 416 kc, czy ewentualne zastosowanie innej podstawy materialnej powództwa (jak choćby bezpodstawnego wzbogacenia) w niniejszej sprawie, jak poprzednio uczyniły to Sąd Rejonowy i Sąd Okręgowy, stanowiło niedozwolone obejście zasady prawomocności materialnej wyroku. Sądy obu instancji nie powinny były rozpatrywać twierdzeń powoda, że częściowo naprawił szkodę wyrządzoną Federacji przed wydaniem tego wyroku. Okoliczność ta uległa prekluzji po uprawomocnieniu się wyroku z dnia 30 czerwca 2010 roku

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy, na podstawie art. 386 § 1 kpc zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo.

O kosztach procesu w pierwszej instancji Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 kpc w zw. z § 6 ust. 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku (Dz. U. z 2013 roku, poz. 490, jednolity tekst) w sprawie opłat za czynności radców prawnych. uwzględniając także opłatę skarbową od pełnomocnictwa. Suma kosztów zastępstwa radcowskiego strony pozwanej, wraz z opłatą skarbową od pełnomocnictwa, wyniosła 3617 zł.

O kosztach postępowania apelacyjnego oraz postępowania kasacyjnego Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 kpc w zw. z § 2 ust. 6 i § 10 ust. 1 pkt 1 w zw. z § 10 ust. 4 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. z 2015 roku, poz. 1801) oraz na podstawie 18 ust. 2 w zw. z art. 13 ustawy z dnia 25 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U z 2019 r., poz. 785 tekst jednolity). Koszty opłaty od apelacji oraz opłaty od skargi kasacyjnej wynosiły po 2843 zł, a koszty zastępstwa radcowskiego wynosiły 2700 zł przed Sądem Okręgowym oraz 4050 zł przed Sądem Najwyższym – łącznie 12 436 zł.