Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 października 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSA Marek Machnij (spr.)

Sędziowie: SA Mirosław Ożóg

SA Monika Koba

Protokolant: stażysta Jan Kotula

po rozpoznaniu w dniu 16 października 2013 r. w Gdańsku na rozprawie

sprawy z powództwa Fundacji (...) z siedzibą w G.

przeciwko Gminie M. (...)

o uznanie czynności prawnych za bezskuteczne

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku

z dnia 29 stycznia 2013 r. sygn. akt I C 508/12

I. prostuje oznaczenie powoda w sentencji zaskarżonego wyroku przez dodanie znaku cudzysłowu przy słowach (...),

II. zmienia zaskarżony wyrok:

1) w punkcie I (pierwszym) w ten sposób, że uznaje za bezskuteczne wobec powoda Fundacji (...) z siedzibą w G. w celu zaspokojenia jego wierzytelności w stosunku do (...) Klubu Sportowego (...) w G. zasądzonej prawomocnym wyrokiem zaocznym Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 11 września 2006 r. sygn. akt IX GC 8/06:

a) oświadczenie (...) Klubu Sportowego (...) w G. o zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego gruntu, stanowiącego działkę gruntu nr (...) o powierzchni 4,6273 ha oraz prawa odrębnej własności położonych na tej działce budynków i budowli, dla których Sąd Rejonowy Gdańsk – Północ w Gdańsku prowadzi księgę wieczystą nr (...), złożone przed notariuszem C. P. w dniu 19 grudnia 2005 r. w formie aktu notarialnego rep. A nr (...),

b) oświadczenie (...) Klubu Sportowego (...) w G. o zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego gruntu, obejmujących działki gruntu nr (...) o powierzchni 1,0065 ha, nr (...) o powierzchni 0,0504 ha, nr (...) o powierzchni 0,8237 ha, nr (...) o powierzchni 0,1980 ha, nr (...) o powierzchni 0,3903 ha i nr (...) o powierzchni 0,0966 ha oraz prawa odrębnej własności położonych na tych działkach budynków i budowli, dla których Sąd Rejonowy Gdańsk – Północ w Gdańsku prowadzi księgę wieczystą nr (...), złożone przed notariuszem C. P. w dniu 30 grudnia 2005 r. w formie aktu notarialnego rep. A nr (...),

2) w punkcie II (drugim) w ten sposób, że zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 13.617 (trzynaście tysięcy sześćset siedemnaście) zł tytułem zwrotu kosztów procesu,

3) w punkcie III (trzecim) w ten sposób, że nakazuje ściągnąć od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Gdańsku kwotę 19.358 (dziewiętnaście tysięcy trzysta pięćdziesiąt osiem) zł tytułem nieuiszczonej części opłaty sądowej od pozwu,

III. zasądza od pozwanej na rzecz powoda kwotę 5.400 (pięć tysięcy czterysta) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego,

IV. nakazuje ściągnąć od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Gdańsku kwotę 20.358 (dwadzieścia tysięcy trzysta pięćdziesiąt osiem) zł tytułem nieuiszczonej opłaty sądowej od apelacji.

Na oryginale właściwe podpisy.

Sygn. akt: I ACa 477/13

UZASADNIENIE

Powódka Fundacja (...) w siedzibą w G. wniosła o uznanie za bezskuteczną wobec niej oświadczeń, złożonych w dniach 19 i 30 grudnia 2005 r. przez jej dłużnika (...) Klub Sportowy (...) w G., o zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego bliżej wskazanych gruntów oraz prawa własności znajdujących się na tych gruntach budynków i budowli. Powódka twierdziła, że wskutek złożenia tych oświadczeń, skutkujących nabyciem w/w praw przez pozwaną Gminę M. (...) w sposób nieodpłatny, jej dłużnik stał się niewypłacalny, ponieważ obecnie nie może ona uzyskać z pozostałego majątku dłużnika zaspokojenia swojej wierzytelności zasądzonej prawomocnym orzeczeniem sądowym, z czego dłużnik zdawał sobie sprawę w chwili składania powyższych oświadczeń.

Pozwana domagała się oddalenia powództwa, podnosząc w pierwszej kolejności, że czynności prawnej zrzeczenia się własności nieruchomości nie można zaskarżyć skargą pauliańską, ponieważ nabycie prawa własności przez osobę trzecią (pozwaną) ma charakter pierwotny, a zatem nie następuje wskutek takiej czynności dłużnika. Ponadto kwestionowała ona spełnienie w niniejszej sprawie przesłanek skargi pauliańskiej, w szczególności dokonania przez dłużnika powódki czynności prawnej z osobą trzecią, bezpłatnego uzyskania przez pozwaną korzyści majątkowej wskutek dokonania tej czynności i jej dokonania z pokrzywdzeniem wierzyciela w rozumieniu art. 527 § 2 k.c. Wskazała poza tym, że zaskarżone czynności prawne nie nastąpiły z pokrzywdzeniem powódki również z tej przyczyny, że objęte nimi prawa były obciążone wysokimi hipotekami na rzecz osób trzecich, w związku z czym nawet w razie niedokonania tych czynności nie uzyskałaby ona zaspokojenia z majątku swojego dłużnika.

Sąd Okręgowy w Gdańsku wyrokiem z dnia 16 czerwca 2011 r. uwzględnił powództwo, zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 8.217 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania i nakazał ściągnąć od pozwanej nieuiszczone koszty sądowe w kwocie 19.358 zł.

Powyższy wyrok został uchylony wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 22 grudnia 2011 r. sygn. akt I ACa 1283/11 – w wyniku uwzględnienia apelacji pozwanej – z jednoczesnym przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania. Sąd Apelacyjny wyjaśnił w uzasadnieniu swojego wyroku, że przy akceptacji dopuszczalności zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego przyjąć należy, że skutkiem takiego zrzeczenia jest wygaśnięcie powyższego prawa, przy czym skutek ten nie jest uzależniony od dokonania konstytutywnego wpisu do księgi wieczystej, natomiast oświadczenie o zrzeczeniu się tego prawa powinno być złożone właścicielowi rzeczy w formie aktu notarialnego. Jednocześnie Sąd ten uznał, że pomimo iż zrzeczenie się prawa nie jest czynnością przysparzającą na rzecz osoby trzeciej, to jednak dopuszczalne jest jej zaskarżenie, jeżeli spełnione są dwie przesłanki: tożsamość waloru majątkowego, który wyszedł z majątku dłużnika z tym, który nabyła osoba trzecia oraz brak możliwości jego nabycia bez uprzedniego zrzeczenia się prawa przez dłużnika. W związku z tym Sąd Apelacyjny polecił w toku ponownego rozpoznania sprawy zbadanie tych przesłanek, w szczególności wyjaśnienia stosunków faktycznych między dłużnikiem a pozwaną, okoliczności, które doprowadziły do zrzeczenia się użytkowania wieczystego przez dłużnika powódki, wglądu osoby trzeciej w działanie dłużnika i możliwość oceny jego sytuacji majątkowej. Konieczne także było odniesienie się do okoliczności i dowodów powołanych przez pozwaną na okoliczność braku pokrzywdzenia po stronie powódki.

Sąd Okręgowy w Gdańsku po ponownym rozpoznaniu sprawy wyrokiem z dnia 29 stycznia 2013 r. oddalił powództwo, zasądził od powódki na rzecz pozwanej kwotę 32.958 zł tytułem zwrotu kosztów procesu i odstąpił od obciążania powódki nieuiszczoną częścią kosztów sądowych.

Z dokonanych przez Sąd Okręgowy ustaleń faktycznych wynika, że (...) Klub Sportowy (...) w G. (dalej (...)) był użytkownikiem wieczystym nieruchomości, będących własnością Skarbu Państwa, które składały się z działek o nr (...), położonych w G. przy ul. (...) oraz właścicielem położonych na tych działkach budynków, tj. hali sportowej wraz z budynkiem administracyjnym o powierzchni 4.500 m ² i strzelnicy o powierzchni 358 m ² , wpisanych do księgi wieczystej nr (...), na podstawie umowy z dnia 7 listopada 1997 r. o oddaniu gruntu w użytkowanie wieczyste i sprzedaży budynków do dnia 5 grudnia 2089 r. oraz z działek o nr (...), położonych w G. przy ul. (...) i właścicielem posadowionych na tych działkach budynków, tj. bursy o powierzchni 399,3 m ² , zaplecza bursy o powierzchni 160,8 m ² , kas biletowych o powierzchni 75,3 m ² , magazynu paliw o pow. 16,8 m ² , sanitariatu publicznego o pow. 399,3 m ² , hydroforni o powierzchni 37,4 m ² , warsztatu motocyklowego o powierzchni 120,4 m ² , budynku warsztatowo – mieszkalnego o powierzchni 177,3 m ² , wpisanych do księgi wieczystej nr (...), na podstawie umowy z dnia 15 grudnia 2000 r. o oddaniu gruntu w użytkowanie wieczyste i sprzedaży oraz oświadczenia z dnia 26 września 2001 r. o zmianie umowy oddania w użytkowanie wieczyste i sprzedaży do dnia 5 grudnia 2089 r.

W dniu 2 listopada 1993 r. (...) zawarł z powódką umowę użyczenia, na mocy której – jako użyczający – oddał jej – jako biorącej w używanie – budynek strzelnicy położonej w G., przy ul. (...), do bezpłatnego korzystania na cele związane z prowadzeniem szkolenia w zakresie strzelania z broni krótkiej na czas nieokreślony. Strony przewidziały w umowie możliwość jej rozwiązania za trzymiesięcznym wypowiedzeniem. Na mocy aneksu nr (...) z dnia 4 czerwca 1994 r. strony wydłużyły okres jej wypowiedzenia do 12 miesięcy. Jednocześnie w § 2 aneksu uzgodniły one, że w razie wypowiedzenia umowy użyczenia przez użyczającego biorącemu w użyczenie należy się zwrot poniesionych nakładów, chyba że strony postanowią inaczej. Na terenie powyższej strzelnicy powódka prowadziła działalność gospodarczą. Na adaptację w/w budynku poniosła ona nakłady w kwocie 315.500 zł.

(...) był znacznie zadłużony wobec szeregu podmiotów. Prowadzona była wobec niego egzekucja m. in. z prawa użytkowania wieczystego nieruchomości i prawa własności budynków położonych w G. przy ul. (...). W celu uzyskania środków pieniężnych potrzebnych na zaspokojenie wierzycieli (...) sprzedawał niektóre nieruchomości. Poza tym przedmiotowe nieruchomości, pozostające w użytkowaniu wieczystym (...), były obciążane hipotekami na rzecz wielu wierzycieli. W 2006 r. nieruchomości te znajdowały się w złym stanie technicznym. Hala sportowa została wyburzona w 2010 r. Inne obiekty nie wymagały rozbiórki.

Pismem z dnia 14 stycznia 2003 r. (...) złożył powódce oświadczenie o rozwiązaniu umowy użyczenia bez okresu wypowiedzenia z uwagi na jego nadzwyczajnie trudną sytuację finansową. W tamtym okresie toczyło się postępowanie egzekucyjne z wniosku powódki przeciwko dłużnikowi (...), które zostało umorzone postanowieniem komornika z dnia 7 maja 2004 r. sygn. akt IV Km 48/04 wobec stwierdzenia bezskuteczności egzekucji z ruchomości i wierzytelności. Przedmiotem egzekucji była kwota 308 zł.

W wyniku rozwiązania przez (...) umowy użyczenia bez zachowania terminu wypowiedzenia powódka poniosła straty w postaci utraconych korzyści związanych z niemożnością prowadzenia działalności gospodarczej na terenie strzelnicy sportowej, które wyliczyła na kwotę 92.000 zł za okres od lutego 2003 r. do 31 grudnia 2004 r. Ponadto powódka domagała się zwrotu kwoty 315.500 zł z tytułu nakładów poniesionych na adaptację strzelnicy. Pismem z dnia 29 listopada 2004 r. powódka wezwała go do zapłaty tych kwot. W odpowiedzi (...) w piśmie z dnia 10 grudnia 2004 r. zakwestionował żądania powódki, powołując się m. in. na sprzeczność § 2 aneksu z art. 713 k.c. Ponadto wskazał on na utratę przez powódkę zezwolenia i koncesji na prowadzenie działalności.

Aktem notarialnym z dnia 19 grudnia 2005 r. (...), powołując się na art. 179 k.c., złożył oświadczenie o zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego nieruchomości położonej w G. przy ul. (...), opisanej w księdze wieczystej nr (...), stanowiącej działkę gruntu o nr (...) o powierzchni 4,6273 ha wraz z budynkami i budowlami stanowiącymi odrębne nieruchomości w postaci magazynu paliw, sanitariatu, hydroforni, warsztatu motocyklowego oraz budynku warsztatowo – mieszkalnego. Na działce znajdowały się także nieujawnione w księdze wieczystej budowle w postaci stadionu żużlowego, minitoru żużlowego i tzw. (...) Działka (...) powstała ze scalenia działek o nr (...) w działkę o nr (...), którą następnie podzielono na działki o nr (...) o obszarze 2,3458 ha (zabudowaną bursą, zapleczem bursy i kasami biletowymi) i działkę (...) o obszarze 4,6273 ha. W dziale IV w/w księgi wieczystej na dzień 19 grudnia 2005 r. wpisane były hipoteki w łącznej kwocie 761.533,31 zł.

Kolejnym aktem notarialnym z dnia 30 grudnia 2005 r. (...), także z powołaniem na art. 179 k.c., złożył oświadczenie o zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego nieruchomości położonej w G. przy ul. (...), opisanej w księdze wieczystej nr (...), stanowiącej działki gruntu nr (...) oraz prawa własności hali sportowej wraz z budynkiem administracyjnym i strzelnicy. Na tej nieruchomości znajdował się ponadto nieujawniony w księdze wieczystej parking. W dziale IV w/w księgi wieczystej wpisane były hipoteki w łącznej kwocie 1.542.918,40 zł.

Zgodnie z treścią w/w aktów notarialnych wydanie działek pozwanej Gminie M. (...) miało nastąpić niezwłocznie po ich podpisaniu i w tym dniu miały przejść na nią wszelkie korzyści i ciężary związane z prawem użytkowania wieczystego gruntu i prawem własności budynków i budowli.

Sąd Okręgowy w Gdańsku wyrokiem zaocznym z dnia 11 września 2006 r. sygn. akt IX GC 8/06 zasądził od (...) na rzecz powódki kwotę 407.150 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 11 grudnia 2004 r. do dnia zapłaty i kosztami procesu.

Sąd Okręgowy ustalił ponadto, że zgodnie z operatem szacunkowym nieruchomości zabudowanej położonej na działce nr (...) w G. przy ul. (...) z dnia 27 sierpnia 2002 r., sporządzonym przez rzeczoznawcę majątkowego A. G. r. (1) wartość tej nieruchomości w dacie wydania operatu wynosiła 11.836.800 zł. Natomiast według „Studium możliwości przebudowy hali sportowej przy ul. (...) w G.” z kwietnia 2007 r., sporządzonego przez Biuro (...) sp. z o.o. z siedzibą w S., koszt remontu istniejącej hali sportowej został oszacowany ogółem na kwotę 11.273.531,74 zł plus podatek VAT, natomiast koszt budowy nowej hali wraz z rozbiórką – na kwotę 11.859.125 zł plus podatek VAT. Z kolei według operatu szacunkowego, sporządzonego w dniu 26 października 2009 r. przez rzeczoznawcę majątkowego H. Z. (1), wartość prawa własności nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...) wynosiła 15.854.790 zł, a wartość prawa użytkowania wieczystego została oszacowana na kwotę 9.728.499 zł.

Wojewoda (...) decyzją z dnia 5 listopada 2008 r., orzekł na podstawie art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.). w zw. z art. 5 ust 4 tej ustawy na wniosek Prezydenta Miasta (...) o nieodpłatnym przekazaniu na własność Gminy M. (...) nieruchomości oznaczonej jako działka nr (...) o powierzchni 4,6273 ha, położonej w G. przy ul. (...), zapisanej w księdze wieczystej nr (...) jako własność Skarbu Państwa. Aktualnie w/w księga wieczysta obejmuje działkę nr (...). Jako właściciel nieruchomości w tej księdze ujawniona jest pozwana Gmina M. (...).

Poza tym w dniu 18 grudnia 2009 r. Skarb Państwa jako właściciel i Gmina M. (...) jako użytkownik wieczysty zawarły umowę sprzedaży nieruchomości położonej w G. przy ul. (...), stanowiącej działki nr (...), zapisanej w księdze wieczystej nr (...). Cena sprzedaży w kwocie 612.629,10 zł netto została ustalona jako cena nieruchomości pomniejszona o 90 % bonifikatę naliczoną od różnicy między wartością prawa własności tej nieruchomości w kwocie 15.854.790 zł a wartością użytkowania wieczystego w kwocie 9.728.499 zł, które według powyższej umowy przysługiwało pozwanej. Ostatecznie cena nabycia wraz z VAT wyniosła 620.351,74 zł. Aktualnie w księdze wieczystej nr (...) wpisane są działki nr (...). Jako ich właściciel ujawniona jest pozwana Gmina M. (...).

Sąd Okręgowy ustalił ponadto, że w 2001 r. pozwana zawarła z (...) umowę pożyczki kwoty 150.000 zł na modernizację i remont oświetlenia stadionu żużlowego. Przed zrzeczeniem się przez (...) prawa użytkowania wieczystego gruntu oraz własności budynków i budowli pozwana nie posiadała wiedzy o zamiarze dokonania takich czynności prawnych przez dłużnika powódki. W tym okresie pozwana nie współpracowała z w/w klubem sportowym. Poza ogólnie dostępnymi informacjami o jego trudnej sytuacji finansowej i majątkowej, związanej przede wszystkim z zaległościami płatniczymi na rzecz wierzycieli, w tym pracowników i zawodników klubu, pozwana nie miała wglądu w działania dłużnika oraz innych możliwości oceny jego sytuacji majątkowej. W pośrednim związku z dokonaniem zrzeczenia się przez (...) praw w odniesieniu działki o nr (...) pozwana uzyskała korzyść ekonomiczną.

Sąd Okręgowy wyjaśnił, że powyższy stan faktyczny ustalił głównie na podstawie dowodów z dokumentów urzędowych i prywatnych, przedłożonych przez strony w toku postępowania i znajdujących się w aktach w/w ksiąg wieczystych. Dokumenty te dotyczyły przede wszystkim kwestii istnienia i wysokości wierzytelności powódki wobec (...) w G. (umowa użyczenia, związana z nią korespondencja stron umowy oraz orzeczenia sądowe), statusu prawnego przedmiotowych nieruchomości (umowy oddania gruntu w użytkowanie wieczyste, oświadczenia o zrzeczeniu się praw, decyzja w przedmiocie nieodpłatnego przekazania nieruchomości na rzecz pozwanej oraz umowa sprzedaży nieruchomości, odpisy z ksiąg wieczystych, orzeczenia dotyczące dokonywania wpisów w tych księgach), jak i istnienia oraz rozmiarów zadłużenia (...) i jego wypłacalności (odpisy z ksiąg wieczystych i znajdujące się w tych księgach dokumenty dotyczące ustanawiania hipotek i wysokości zadłużenia, toczących się postępowań egzekucyjnych, postanowienie organu egzekucyjnego o umorzeniu postępowania). Dokumenty te co do zasady nie były kwestionowane przez strony, które wyprowadzały z nich jednak odmienne wnioski dotyczące meritum sporu.

Ponadto Sąd Okręgowy uwzględnił dowód z zeznań świadka L. P. (1) w zakresie dotyczącym możliwości nabycia praw przez pozwaną bez uprzedniego zrzeczenia się ich przez dłużnika powódki, sytuacji majątkowej dłużnika i celu zrzeczenia się praw przez niego oraz posiadania przez pozwaną wiedzy o tych okolicznościach i istnienia stosunków faktycznych między pozwaną a dłużnikiem powódki. Z jego zeznań wynikało, że pozwana nie posiadała wiedzy o zamiarach klubu sportowego w zakresie zrzeczenia się spornych praw i że między tymi podmiotami nie istniała w tym okresie bliższa współpraca. Ponadto pozwana nie znała przyczyn podjęcia przez dłużnika decyzji o zrzeczeniu się praw.

Sąd Okręgowy uznał, że powództwo podlegało oddaleniu jako niezasadne. Na podstawie art. 386 § 6 zd. 1 k.p.c. Sąd ten powołał się na stanowisko Sądu Apelacyjnego wyrażone w uzasadnieniu wyroku z dnia 22 grudnia 2011 r., zgodnie z którym w razie zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego zastosowanie powinien mieć art. 179 § 1 k.c., a skutkiem zrzeczenia się użytkowania wieczystego jest wygaśnięcie tego prawa, nie zaś jego przejście na rzecz pozwanej gminy, a ponadto skutkiem zrzeczenia się użytkowania wieczystego było zwolnienie prawa własności z obciążeń.

Sąd Okręgowy, rozważając zgodnie z wytycznymi Sądu Apelacyjnego kwestię dopuszczalności zaskarżenia przedmiotowych czynności prawnych zrzeczenia się praw w drodze skargi pauliańskiej, doszedł do wniosku, że w rozstrzyganej sprawie należy udzieli negatywnej odpowiedzi na to pytanie. Sąd ten podzielił prezentowany w doktrynie pogląd, zgodnie z którym „Zrzeczenie się prawa, choć jest czynnością rozporządzającą, nie jest przysporzeniem. Nie powoduje wzbogacenia się osoby trzeciej (przynajmniej bezpośrednio), bo ewentualne, przyszłe nabycie przez nią tego prawa ma charakter pierwotny. Mimo braku prawnego powiązania między zrzeczeniem dokonanym przez dłużnika, a uzyskaniem korzyści przez inny podmiot, w pewnych sytuacjach faktycznych związek wskazanych zdarzeń jest oczywisty. Przemawia to za dopuszczalnością zaskarżenia zrzeczenia, jeżeli w konkretnej sytuacji spełnione są łącznie dwa warunki: tożsamość waloru majątkowego, który z majątku dłużnika wyszedł z tym, który nabyła osoba trzecia oraz brak możliwości jego nabycia bez uprzedniego zrzeczenia się prawa przez dłużnika” .

Sąd Okręgowy doszedł jednak do wniosku, że w tej sprawie nie został zachowany pierwszy z powyższych warunków, ponieważ brak jest tożsamości waloru majątkowego, jaki wyszedł z majątku dłużnika z tym, który następnie nabyła pozwana gmina. (...) zrzekł się prawa użytkowania wieczystego dwóch nieruchomości wraz z prawami związanymi, wskutek czego prawa te wygasły. Pozwana uzyskała od Skarbu Państwa prawo własności nieruchomości, które nie były już obciążone prawem użytkowania wieczystego, dopiero w następstwie wydania przez Wojewodę (...) decyzji z dnia 5 listopada 2008 r. (nieruchomość objęta księgą wieczystą nr (...)) oraz zawarcia w dniu 18 grudnia 2009 r. umowy sprzedaży (nieruchomość objęta księgą wieczystą nr (...)). Prawa te wraz z prawami związanymi nie zostały jednak odtworzone i nabyte w takim samym kształcie, w jakim przysługiwały dłużnikowi.

Kwestia ewentualnego pośredniego uzyskania przez pozwaną korzyści majątkowej w sensie ekonomicznym w związku ze zrzeczeniem się praw przez dłużnika powinna być rozpatrywana w innej płaszczyźnie niż stwierdzenie tożsamości waloru majątkowego wychodzącego z majątku dłużnika i wchodzącego do majątku pozwanej. O tożsamości tego waloru nie świadczy sama okoliczność, że prawa o różnym zakresie i treści odnoszą się do tego samego substratu majątkowego. Nie zasługuje więc na uwzględnienie argumentacja strony powodowej, że tożsamość waloru majątkowego została zachowana z uwagi na to, iż prawo własności jest prawem o szerszym zakresie niż prawo użytkowania wieczystego. Pozwana nie stała się użytkownikiem wieczystym wskutek czynności dokonanych przez dłużnika ani nie nabyła dalszych praw związanych. Nie zostały dokonane żadne dalsze czynności prawne, w wyniku których po stronie pozwanej powstałyby prawa o takim kształcie.

W wyniku wygaśnięcia użytkowania wieczystego nastąpiło zmniejszenie obciążenia nieruchomości gruntowych stanowiących własność Skarbu Państwa, a prawa własności budynków i budowli posadowionych na nieruchomościach zgodnie z zasadą superficies solo cedit , jako części składowe tych nieruchomości, podzieliły ich losy prawne. Z uwagi na brak tożsamości waloru majątkowego wychodzącego z majątku dłużnika i wchodzącego do majątku osoby trzeciej (pozwanej) przy nabyciu pierwotnym nie można przyjąć dopuszczalności zaskarżenia czynności (...) w drodze skargi pauliańskiej. Wobec braku tożsamości waloru majątkowego, który opuścił majątek dłużnika, z walorem, który został nabyty przez pozwaną, nie ma więc podstaw do uwzględnienia powództwa w sprawie.

Odnośnie do uzyskania przez pozwaną pośrednio korzyści majątkowej w związku ze zrzeczeniem się praw przez dłużnika powódki Sąd Okręgowy wskazał, że z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego wynika, że czynności te skutkowały odniesieniem bezpośredniej korzyści przez właściciela (Skarb Państwa), polegającej na zwolnieniu praw własności nieruchomości od obciążeń. Pozwana nie uzyskała jednak odrębnej korzyści, gdyż żadne z jej praw nie zostały zwolnione z obciążeń.

Ewentualne uzyskanie korzyści w sensie ekonomicznym może być rozpatrywane w odniesieniu do uzyskania przez pozwaną nieruchomości o wartości zwiększonej o wartość budynków i budowli, które uprzednio należały do użytkownika wieczystego. Co do zasady mogłoby to stanowić podstawę do przyjęcia, że pozwana wzbogaciła się w sposób pośredni. W okolicznościach niniejszej sprawy dotyczy to działki o nr (...) opisanej w księdze wieczystej (...), powstałej na skutek podziału działki o nr (...). Na działce tej znajdował się szereg budynków i budowli (częściowo nieujawnionych w księdze wieczystej) w postaci magazynu paliw, sanitariatu, hydroforni, warsztatu motocyklowego, budynku warsztatowo – mieszkalnego, a także stadionu żużlowego, minitoru żużlowego i tzw. (...) które niewątpliwie posiadały określoną wartość majątkową. Z zeznań świadka L. P. wynika, że obiekty te znajdowały się w złym stanie technicznym, ale nadawały się do używania i nie istniała potrzeba ich wyburzenia. Jedynie pomocniczo i dla zobrazowania rzędu wartości tych obiektów Sąd Okręgowy wziął pod uwagę nieaktualny na dzień orzekania operat szacunkowy nieruchomości usytuowanej na działce o nr (...), z którego wynika, że na dzień 27 sierpnia 2002 r. wartość nieruchomości wynosiła 11.836.800 zł. Twierdzenie pozwanej o całkowitym braku korzyści majątkowej po jej stronie nie znajduje więc oparcia w materiale dowodowym zgromadzonym w sprawie.

Odmienne stanowisko zająć należy odnośnie do nieruchomości opisanej w księdze wieczystej nr (...), stanowiącej działki gruntu nr (...), na której posadowione były hala sportowa wraz z budynkiem administracyjnym, strzelnica i nieujawniony w księdze wieczystej parking. Z przedstawionego przez pozwaną „Studium możliwości przebudowy hali sportowej przy ul. (...) w G.” wynika, że koszty remontu kapitalnego hali sportowej wyniosłyby 11.273.531 zł netto, zaś koszty budowy nowej hali wraz z rozbiórką – 11.859.125 zł. Natomiast z opinii technicznej dotyczącej oceny trwałości dźwigarów tej hali wynika, że ich stan techniczny był bardzo zły i mógł prowadzić nawet do zarwania dachu hali i wymagał natychmiastowej rozbiórki lub zabezpieczenia. Pozwana wykazała zatem, że w odniesieniu do hali sportowej konieczne było poniesienie znacznych kosztów związanych z jej rozbiórką. Pozwala to przyjąć, że powódka nie zdołała wykazać, że uzyskanie tej nieruchomości przez pozwaną łączyło się z powstaniem po jej stronie korzyści majątkowej. Ponadto o uzyskaniu przez pozwaną korzyści ekonomicznej nie świadczyło wygaśnięcie hipotek obciążających prawo użytkowania wieczystego i związane z nim prawa. Pozwana nie uzyskała bowiem tych praw z uwagi na ich wygaśnięcie. Natomiast zmniejszenie obciążenia nieruchomości stanowiło korzyść Skarbu Państwa.

Sąd Okręgowy wskazał następnie, że ze względu na brak tożsamości walorów majątkowych jednocześnie nie mogła zostać zrealizowana druga przesłanka dopuszczalności zaskarżenia czynności prawnej na podstawie art. 527 k.c., polegająca na braku możliwości nabycia waloru majątkowego bez uprzedniego zrzeczenia się prawa przez dłużnika. Niemniej Sąd ten ocenił, że co do zasady bez dokonania przez dłużnika zaskarżonych czynności nie istniałaby po stronie pozwanej faktyczna możliwość uzyskania korzyści majątkowej w sensie ekonomicznym w odniesieniu do w/w obiektów budowlanych. Gdyby bowiem prawo użytkowania wieczystego nadal istniało, stanowiłyby one własność użytkownika wieczystego.

Niezależnie od tego Sąd Okręgowy wskazał, że nawet w razie uznania, że czynności zrzeczenia się użytkowania wieczystego mogły być zaskarżone w trybie art. 527 k.c., to powództwo podlegałoby oddaleniu z uwagi na niewykazanie, iż doszło do ziszczenia się wszystkich przesłanek niezbędnych do uznania czynności prawnych za bezskuteczne. Skarga pauliańska ma zastosowanie wówczas, gdy dłużnik swoim nielojalnym względem wierzyciela zachowaniem uniemożliwił realizację wierzytelności, gdyż doprowadził się do niewypłacalności albo tę niewypłacalność powiększył, a korzyść z jego działania odniosła osoba trzecia. Celem tej skargi jest realizacja wierzytelności mimo nielojalnego zachowania dłużnika, czyli jej zaspokojenie z majątku osoby trzeciej, która odniosła korzyść.

Sąd Okręgowy wskazał, że powódka niewątpliwie jest wierzycielem (...), a jej wierzytelność została stwierdzona wyrokiem zaocznym z dnia 11 września 2006 r. Jednak tylko w odniesieniu do nabycia nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...) można mówić o wykazaniu przez wierzyciela, że czynność ta przyniosła pozwanej korzyść ekonomiczną. Ponadto powódka nie udowodniła, że wskutek zrzeczenia się użytkowania wieczystego przez dłużnika doszło do jej pokrzywdzenia jako wierzyciela (...) z uwagi na powstanie lub pogłębienie się stanu jego niewypłacalności. Powódka przedłożyła jedynie postanowienie komornika z dnia 7 maja 2004 r. o umorzeniu postępowania egzekucyjnego dotyczącego kwoty 308 zł wobec stwierdzenia bezskuteczności egzekucji. Jednak w tym okresie dłużnik posiadał prawa związane choćby z użytkowaniem wieczystym dwóch nieruchomości, a zatem miał majątek trwały, który z pewnością wystarczał na wyegzekwowanie tak niewielkiej kwoty. W związku z tym stwierdzenie przez organ egzekucyjny bezskuteczności powyższej egzekucji nie stanowi miarodajnego dowodu pozwalającego wnioskować o rzeczywistym stanie majątkowym dłużnika. W dacie umorzenia postępowania egzekucyjnego dłużnik posiadał bowiem jeszcze inny majątek niż ten, na który powołał się wierzyciel.

Zgromadzony w sprawie materiał dowodowy pozwalał jedynie na ustalenie, że sytuacja finansowa dłużnika już w 2003 r. była bardzo zła. Pozwana zasadnie podnosiła więc, że powódka nie wykazała, aby na skutek i w związku z dokonanymi czynnościami prawnymi jej dłużnik stał się niewypłacalny w większym stopniu niż przed ich dokonaniem. Nie można uznać, że dłużnik stał się niewypłacalny w większym stopniu, jeżeli niezależnie od tego, czy dokonał określonej czynności rozporządzającej składnikiem należącym do jego majątku, czy też nie, wierzyciel i tak nie może uzyskać zaspokojenia swojej wierzytelności. Powódka nie wykazała, że zrzeczenie się w grudniu 2005 r. praw użytkowania wieczystego nieruchomości wraz z prawami związanymi skutkowało powstaniem stanu niewypłacalności dłużnika, skoro już w 2003 r. sytuacja finansowa dłużnika była trudna, a przedmiotowe nieruchomości były obciążone hipotekami i przeciwko dłużnikowi toczyły się postępowania egzekucyjne. Nie można więc jednoznacznie stwierdzić, czy dopiero na skutek zrzeczenia się tych praw dłużnik stał się niewypłacalny, skoro jego sytuacja finansowa już wcześniej była bardzo ciężka.

W razie uznania, że w dacie dokonywania tych czynności dłużnik był już niewypłacalny, materiał dowodowy nie pozwala na ustalenie, czy czynności te pogłębiły ten stan i czy przed ich dokonaniem istniała możliwość zaspokojenia wierzyciela, skoro dłużnik niewątpliwie był znacznie obciążony zobowiązaniami. Nie można także wykluczyć, że na skutek dokonania zrzeczenia dłużnik ostatecznie ograniczył koszty swojej działalności związane z utrzymywaniem przedmiotowych obiektów. Wobec tego strona powodowa nie wykazała, że na skutek dokonania zaskarżonych czynności doszło do jej pokrzywdzenia.

Ponieważ powódka nie wykazała, że doszło do jej pokrzywdzenia, nie aktualizowała się kolejna przesłanka uznania czynności za bezskuteczną, tj. istnienia pod stronie dłużnika świadomości pokrzywdzenia wierzycieli na skutek zrzeczenia się przez niego użytkowania wieczystego dwóch nieruchomości. Niemniej Sądu Okręgowy stwierdził, że w razie uznania, iż w sprawie doszło do takiego pokrzywdzenia, to w świetle ustalonych okoliczności należałoby przyjąć, że dłużnik posiadał taką świadomość.

Ponadto Sąd ten uznał, że zrzeczenie się praw użytkowania wieczystego przez dłużnika w świetle treści art. 528 k.c. niewątpliwie miało charakter nieodpłatny, co wyłącza ewentualny wymóg posiadania przez osobę trzecią wiedzy lub możliwości jej powzięcia odnośnie do działania przez dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Poza tym zgodnie z art. 531 § 2 k.c. w wypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. Rozporządzenia dokonane na rzecz pozwanej w związku z zaskarżonymi czynnościami prawnymi dłużnika miały charakter nieodpłatny. Odnośnie do nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...) nieodpłatny charakter rozporządzenia wynika wprost z treści decyzji Wojewody (...) z dnia 5 listopada 2008 r. Również w odniesieniu do nieruchomości objętej księgą wieczystą o nr (...) rozporządzenie to w istocie nie miało charakteru odpłatnego. Z umowy sprzedaży z dnia 18 grudnia 2009 r. wynika, że jej strony przyjmowały, że pozwana w dacie zawarcia umowy była użytkownikiem wieczystym nieruchomości, a Skarb Państwa sprzedał jej nieruchomość przy uwzględnieniu 90 % bonifikaty obliczanej od różnicy między wartością prawa własności nieruchomości a wartością prawa użytkowania wieczystego (sprzedaż nastąpiła z odliczeniem wartości użytkowania wieczystego od ceny nieruchomości).

W konkluzji Sąd Okręgowy uznał, że nawet gdyby przyjąć, że w sprawie dopuszczalne było zaskarżenie zrzeczenia się przez dłużnika użytkowania wieczystego i praw związanych w drodze skargi pauliańskiej, to nie zostałyby spełnione wszystkie przesłanki pozwalające uznać te czynności prawne za bezskuteczne. W związku z tym Sąd ten oddalił powództwo na mocy art. 527 k.c. a contrario oraz orzekł o kosztach na mocy art. 108 § 1 i art. 98 k.p.c. zgodnie z regułą odpowiedzialności za wynik postępowania.

Powyższy wyrok został zaskarżony w całości apelacją przez powódkę w oparciu o zarzuty:

1) naruszenia art. 527 k.c. w zw. z art. 179 k.c. i wytycznymi zawartymi w wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 22 grudnia 2011 r. przez nieuprawnione uznanie, że w sprawie nie został spełniony wymóg tożsamości waloru majątkowego, który wyszedł z majątku jej dłużnika i został nabyty przez pozwaną, a tym samym nie został także spełniony wymóg braku możliwości nabycia tego waloru bez uprzedniego zrzeczenia się prawa przez dłużnika z uwagi na to, że wskutek zrzeczenia nastąpiło wygaśnięcie prawa użytkowania wieczystego wraz z wygaśnięciem związanych z nim praw, które nie zostały odtworzone i nabyte przez pozwaną w takim samym kształcie, w jakim przysługiwały dłużnikowi,

2) sprzeczności dokonanego przez Sąd Okręgowy ustalenia, że pozwana uzyskała korzyść majątkową – w pośrednim związku z dokonaniem przez dłużnika zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego – jedynie w odniesieniu do nieruchomości wpisanej do księgi wieczystej (...) i nie uzyskała takiej korzyści w odniesieniu do nieruchomości wpisanej do księgi wieczystej (...), pomimo że z operatu szacunkowego, sporządzonego przez H. Z. w dniu 26 października 2009 r., wynika, iż wartość 1 m ² nieruchomości gruntowej, wpisanej do księgi wieczystej (...), stanowiącej z nieruchomością wpisaną do księgi wieczystej (...) jedną całość funkcjonalną, wynosiła 618 zł oraz z operatem szacunkowym H. G. z dnia 27 sierpnia 2002 r., który w ogóle nie zawierał ustalenia wartości nieruchomości gruntowej wpisanej do księgi wieczystej (...),

3) naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.:

a) przez danie wiary zeznaniom świadka L. P. pomimo ich sprzeczności z treścią aktów notarialnych, z których wynikało, że między dłużnikiem a pozwaną gminą niewątpliwie musiały istnieć uzgodnienia co do treści zrzeczenia się, a także z uwagi na treść umowy pożyczki kwoty 150.000 zł, zawartej przez pozwaną z (...), z której wynikało, że obowiązek zwrotu pożyczki miał powstać w 2006 r.,

b) przez odmowę uznania mocy dowodowej postanowienia Komornika Sądowego z dnia 7 maja 2004 r. sygn. akt IV KM 48/04 o umorzeniu postępowania egzekucyjnego przeciwko (...) z powodu jego bezskuteczności co do wykazania, że wskutek dokonania zaskarżonych czynności doszło do niewypłacalności lub pogłębienia się niewypłacalności dłużnika, a w konsekwencji wykazania, że miał on świadomość pokrzywdzenia wierzycieli na skutek zrzeczenia się przez niego prawa użytkowania wieczystego,

4) naruszenia art. 527 § 2 k.c. przez uznanie, że pogłębienie się niewypłacalności dłużnika nie obejmuje sytuacji, w której dłużnik już przed zaskarżonymi czynnościami był niewypłacalny,

5) sprzeczności dokonanego przez Sąd Okręgowy ustalenia, że stan majątku dłużnika w chwili dokonania zaskarżonych czynności, wyznaczony wartością przedmiotowych nieruchomości, uniemożliwiał zaspokojenie wierzycieli w sposób zapewniający możliwość choćby częściowego zaspokojenia powódki, z treścią zebranego w sprawie materiału, zwłaszcza z treścią wpisów w dziale IV ksiąg wieczystych prowadzonych dla tych nieruchomości co do wpisów hipotek obciążających prawa użytkowania wieczystego oraz własności budynków i budowli wzniesionych na tych gruntach.

Na tych podstawach powódka domagała się zmiany zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie powództwa i zasądzenie od pozwanej na jej rzecz kosztów procesu według norm przepisanych.

Pozwana wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie od powódki na jej rzecz zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na uwzględnienie.

Sąd Apelacyjny oparł się na materiale dowodowym zebranym w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji, ponieważ skarżąca nie podniosła zarzutów dotyczących prawidłowości postępowania dowodowego przed tym Sądem, w szczególności nie zarzucała bezzasadnego oddalenia jakichkolwiek wniosków dowodowych lub ich pominięcia. Nie zgłosiła ona również nowych dowodów lub nowych okoliczności faktycznych, z zastrzeżeniem ich dopuszczalności na tym etapie stosownie do treści art. 381 k.p.c.

Ponadto po dokonaniu zgodnie z art. 382 k.p.c. samodzielnej analizy i oceny całości zebranego w sprawie materiału dowodowego Sąd Apelacyjny uznał, że może aprobować ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji i przyjąć je za własne w zakresie istotnym dla rozstrzygnięcia. Ustalenia te są zgodne z treścią zebranego materiału dowodowego, a jego ocena nie budzi istotnych wątpliwości. Zarzuty apelacyjne powódki nie zdołały skutecznie podważyć prawidłowości tych ustaleń. Podkreślić należy, że decydujące znaczenie dla oceny apelacji mają obecnie zagadnienia materialnoprawne, natomiast zarzuty apelacyjne dotyczące naruszenia prawa procesowego oraz sprzeczności ustaleń faktycznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego, wbrew twierdzeniom skarżącej, nie odnosiły się do okoliczności mających istotny wpływ na treść zaskarżonego rozstrzygnięcia.

Powyższe stanowisko wynika z tego, że zdaniem orzekającego obecnie składu Sądu Apelacyjnego Sąd pierwszej instancji wyprowadził z dokonanych przez siebie ustaleń faktycznych błędne wnioski, co spowodowało wadliwą ocenę prawną zasadności żądania powódki. Podstawowe znaczenie w sprawie mają bowiem dwie kwestie.

Po pierwsze, oceny spełnienia przesłanek skargi pauliańskiej należy dokonać z punktu widzenia wierzyciela poszukującego ochrony przed defraudacyjnymi czynnościami prawnymi dłużnika. Wobec tego rozważyć należy przede wszystkim to, czy wskutek takich czynności nastąpiło wyjście z majątku dłużnika składników, z których wierzyciel mógłby zaspokoić swoją wierzytelność, a nie to, czy skutkiem tych czynności było zwiększenie się stanu majątkowego osoby trzeciej. Celem skargi pauliańskiej nie jest przecież sankcjonowanie osoby trzeciej za uzyskanie korzyści z majątku dłużnika, lecz umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia ze składnika majątkowego nabytego przez osobę trzecią tak, jakby nadal znajdował się on majątku dłużnika. Osoba trzecia nie ma obowiązku spełnienia świadczenia za dłużnika ani w ogóle obowiązku czynienia czegokolwiek, lecz ma jedynie obowiązek znoszenia egzekucji (łac. pati ) z należącego do niej składnika majątkowego, tak jakby nadal należał on do dłużnika.

Po wtóre, wziąć trzeba pod uwagę, że pozwana nie jest osobą trzecią, wymienioną w art. 527 k.c., która bezpośrednio uzyskała korzyść majątkową w wyniku dokonanego przez dłużnika powódki zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego, lecz osobą będącą dalszym nabywcą tej korzyści, do której zastosowanie ma art. 531 § 2 k.c. Sąd Okręgowy wprawdzie powołał się na ten przepis, ale nie wyprowadził z niego prawidłowych wniosków.

W świetle poglądów wyrażonych w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 22 grudnia 2011 r., które są zresztą w pełni podzielane przez obecnie orzekający skład Sądu Apelacyjnego, dopuszczalne jest zrzeczenie się użytkowania wieczystego w drodze oświadczenia złożonego w formie aktu notarialnego przez użytkownika wieczystego, a skutkiem takiego zrzeczenia jest wygaśnięcie prawa użytkowania wieczystego wraz ze związanymi z nim prawami odrębnej własności budynków i innych obiektów, przysługującymi użytkownikowi wieczystemu, i to bez konieczności dokonania konstytutywnego wpisu w księdze wieczystej (wykreślenia użytkowania wieczystego i odrębnej własności). Beneficjantem takiego zrzeczenia nie jest jednak gmina, na terenie której położona jest nieruchomość, objęta zrzeczeniem się użytkowania wieczystego, lecz właściciel nieruchomości.

W tej sprawie nie budziło wątpliwości, że tym właścicielem był Skarb Państwa, który oddał przedmiotowe nieruchomości (...) w użytkowanie wieczyste. Taka okoliczność ostatecznie nie była sporna także między stronami, pomimo że początkowo powódka twierdziła, że wskutek dokonania przez (...) zrzeczenia prawa użytkowania wieczystego prawa te zostały nabyte bezpośrednio przez pozwaną. Nie ma również znaczenia fakt, że w odniesieniu do nieruchomości wpisanej do księgi wieczystej (...) pozwana była błędnie uważana za użytkownika wieczystego, w związku z czym Skarb Państwa zawarł z nią w dniu 18 grudnia 2009 r. umowę sprzedaży prawa własności nieruchomości, uwzględniając w cenie wartość prawa użytkowania wieczystego. Wadliwa ocena skutków zrzeczenia nie mogła bowiem spowodować zmiany tych skutków na korzyść pozwanej, gdyż nie były one uzależnione od woli stron, lecz wynikały z przepisów prawa materialnego o charakterze bezwzględnie obowiązującym.

Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 22 grudnia 2011 r. wyjaśnił również, że skutkiem zrzeczenia się użytkowania wieczystego było uzyskanie korzyści majątkowej przez właściciela nieruchomości z majątku dłużnika powódki przez zwolnienie przysługującego mu prawa własności z obciążenia w postaci użytkowania wieczystego, a także uzyskanie na zasadzie superficies solo cedit własności obiektów, znajdujących się na nieruchomości, które uprzednio stanowiły odrębne nieruchomości, stanowiące własność użytkownika wieczystego, a po zrzeczeniu się użytkowania wieczystego stały się częściami składowymi nieruchomości gruntowej, stanowiącej własność Skarbu Państwa. Uzyskanie korzyści przez Skarb Państwa polegało więc zarówno na zwolnieniu stanowiącej jego własność nieruchomości z obciążenia w postaci użytkowania wieczystego, jak i na nabyciu własności obiektów, które stanowiły odrębną własność użytkownika wieczystego, a następnie stały się własnością właściciela gruntu jako jego części składowych.

Skutki prawne zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego przez (...) w świetle art. 527 k.c. należy zatem oceniać przede wszystkim w relacji między Skarbem Państwa i powódką, a nie w relacji między nią i pozwaną, ponieważ pozwana nie uzyskała – o czym będzie mowa dalej – własności przedmiotowych nieruchomości lub innych praw wskutek tego zrzeczenia, lecz w wyniku innych czynności dokonanych na jej rzecz przez Skarb Państwa.

Rozstrzygnąć zatem należy w pierwszej kolejności, czy żądanie powódki byłoby uzasadnione wobec Skarbu Państwa, a dopiero następnie – w razie pozytywnej odpowiedzi – ocenić, czy żądanie to może być dochodzone także wobec pozwanej jako osoby, która uzyskała przedmiotowe nieruchomości od Skarbu Państwa.

W relacji między powódką i Skarbem Państwa – w świetle dotychczasowych rozważań – nie budzi wątpliwości, że można przyjąć, iż Skarb Państwa uzyskał korzyść majątkową wskutek czynności dłużnika powódki w postaci zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego. Jak bowiem wyjaśniono, w wyniku tych czynności nastąpiło zwolnienie jego nieruchomości z obciążenia prawem użytkowania wieczystego oraz nabycie własności znajdujących się na nieruchomości obiektów, które stanowiły dotychczas odrębne od gruntu nieruchomości, a po zrzeczeniu stały się częściami składowymi gruntu.

Dalej uznać należy, że uzyskanie powyższej korzyści majątkowej przez Skarb Państwa kosztem majątku dłużnika niewątpliwie nastąpiło w sposób bezpłatny, ponieważ ze zrzeczeniem się prawa użytkowania wieczystego w stosunku do obu nieruchomości, o jakie chodzi w sprawie, nie wiązało się uzyskanie przez (...) od Skarbu Państwa jakiegokolwiek ekwiwalentu z tytułu tego zrzeczenia. Ma to istotne znaczenie dla spełnienia przesłanek skargi pauliańskiej, ponieważ w takiej sytuacji zastosowanie znajduje przepis art. 528 k.c., po myśli którego jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. W sprawie nie istniałby więc wynikający z art. 527 § 1 k.c. in fine wymóg posiadania przez osobę trzecią (Skarb Państwa) wiedzy o tym, że dłużnik powódki, dokonując zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego, działał ze świadomością pokrzywdzenia swoich wierzycieli lub że ta osoba trzecia mogła o tym wiedzieć przy zachowaniu należytej staranności.

W stosunku do Skarbu Państwa spełniona byłaby także kolejna przesłanka skargi pauliańskiej, a mianowicie świadomości dłużnika o działaniu z pokrzywdzeniem wierzycieli. Wprawdzie w tym wypadku nie mógłby mieć zastosowania art. 529 k.c., przewidujący domniemanie takiej świadomości po stronie dłużnika, ponieważ przepis ten dotyczy jedynie darowizny, a zrzeczenie się prawa użytkowania wieczystego, pomimo że miało charakter bezpłatny, nie może być utożsamiane z darowizną. Wychodząc jednak ze sformułowanej w art. 527 § 2 k.c. definicji pokrzywdzenia wierzycieli, zgodnie z którą czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przez jej dokonaniem, stwierdzić można, że taka sytuacja nastąpiła wskutek kwestionowanego przez powódkę zrzeczenia się przez (...) prawa użytkowania wieczystego do dwóch nieruchomości.

Decydujące znaczenie ma skutek tych czynności z punktu widzenia wierzyciela, polegający na pozbawieniu go możliwości skierowania egzekucji do tych składników w poszukiwaniu zaspokojenia swojej wierzytelności. Nie jest niezbędne ustalenie, czy taka egzekucja realnie doprowadziłaby do zaspokojenia wierzyciela występującego ze skargą pauliańską. W ramach procesu ze skargi pauliańskiej nie dokonuje się bowiem oceny, czy egzekucja okazałaby się skuteczna. Chodzi jedynie o umożliwienie wierzycielowi skierowania egzekucji do składnika majątkowego, który wyszedł z majątku dłużnika (inaczej: zezwolenie mu na skierowanie egzekucji do takiego składnika). Z tego punktu widzenia do wierzyciela należy więc zarówno decyzja, czy skierować egzekucję do takiego składnika majątkowego, jak i obciąża go ryzyko, czy wszczęta z jego wniosku egzekucja rzeczywiście doprowadzi do zaspokojenia jego wierzytelności. W tej sprawie nie można jednak antycypować takiej oceny, kierując się sytuacją majątkową dłużnika, zwłaszcza wysokością jego zadłużenia wobec innych niż powódka wierzycieli.

Trafny jest zatem zarzut naruszenia art. 527 § 2 k.c. Sąd Okręgowy błędnie uznał, że istnienie bezspornej niewypłacalności (...) co najmniej już od 2003 r., które zostało określone przez ten Sąd jako „bardzo zła sytuacja finansowa dłużnika”, nie pozwala przyjąć, że wskutek dokonanego przez tego dłużnika zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego w grudniu 2005 r. nastąpiło powiększenie stanu jego niewypłacalności. Sąd Okręgowy nie wziął pod uwagę, że w wyniku tych czynności (...) – nie oceniając, jak wyżej wskazano, wyników ewentualnej egzekucji – pozbawił się jedynych składników majątkowych, do których mogła zostać skierowana egzekucja, czy to przez powódkę, czy przez innych wierzycieli. Nie można więc uznać, że powyższe czynności dłużnika nie miały wpływu na zwiększenie stanu jego niewypłacalności. Ponadto błędne jest założenie, że istniejący już w 2003 r., bardzo znaczny, stan niewypłacalności (...), nie mógł ulec jeszcze dalszemu powiększeniu. Wbrew Sądowi pierwszej instancji, skutek taki bowiem nastąpił właśnie w wyniku zrzeczenia się przez tego dłużnika użytkowania wieczystego do nieruchomości, stanowiących wówczas jego jedyne wartościowe składniki majątkowe.

W tym zakresie powódka trafnie kwestionowała także dokonaną przez Sąd pierwszej instancji ocenę znaczenia faktu umorzenia w 2004 r. egzekucji wszczętej z wniosku powódki przeciwko (...). Przeciwnie niż ten Sąd uznać należy, że skoro w tamtym okresie nie było możliwe wyegzekwowanie od tego dłużnika nawet stosunkowo niewielkiej kwoty w wysokości 308 zł, to taka okoliczność świadczy o istniejącej wtedy niewypłacalności dłużnika, która została dodatkowo pogłębiona w wyniku zrzeczenia się przez niego jedynych wartościowych składników majątkowych. Podkreślić ponownie można, że była to czynność bezpłatna, w zamian za którą dłużnik nie uzyskał do swojego majątku żadnego ekwiwalentu.

Pozwala to uznać, że skutkiem dokonania powyższych czynności było pokrzywdzenie wierzycieli dłużnika wskutek zrzeczenia się przez niego przysługującego mu prawa użytkowania obu nieruchomości wraz z prawami związanymi. Biorąc zaś pod uwagę ustalone przez Sąd pierwszej instancji okoliczności dotyczące bardzo złej sytuacji (...) co najmniej od 2003 r., w szczególności ustalenie, że był on zadłużony wobec wielu podmiotów, w tym pracowników i w celu uzyskania środków na zaspokojenie swoich wierzycieli sprzedawał on niektóre nieruchomości, można także uznać, że dłużnik ten w chwili dokonywania tych czynności miał świadomość, że ich skutkiem będzie powiększenie stanu jego niewypłacalności. Nie jest wymagane, aby działał on w celu pokrzywdzenia wierzycieli, lecz wystarczy istnienie po jego stronie choćby ogólnej świadomości o istnieniu zadłużenia i o wpływie tych czynności na brak możliwości jego zaspokojenia.

Pozostaje jeszcze wyjaśnić, że wbrew stanowisku Sądu pierwszej instancji w sprawie można mówić o tożsamości waloru majątkowego, który wyszedł z majątku dłużnika i wszedł do majątku osoby trzeciej oraz o niemożliwości nabycia przez nią tego waloru bez uprzedniego zrzeczenia się przez dłużnika prawa użytkowania wieczystego. Oceny tej kwestii dokonać należy jednak z punktu widzenia Skarbu Państwa, a nie pozwanej, ponieważ to Skarb Państwa był osobą trzecią w rozumieniu art. 527 k.c., która uzyskała korzyść w wyniku czynności prawnych dokonanych przez dłużnika powódki.

Ponadto wykluczyć należy rozumowanie sprowadzające się do tego, że o powyższej tożsamości można byłoby mówić jedynie w razie odtworzenia takiego samego składnika majątkowego po stronie osoby trzeciej, a mianowicie w razie nabycia przez nią prawa użytkowania wieczystego, które wcześniej przysługiwało (...). Zauważyć bowiem trzeba, że w tym wypadku chodzi o czynności prawne dłużnika w postaci zrzeczenia się użytkowania wieczystego. Uwzględniając pogląd o dopuszczalności takiego zrzeczenia oraz o jego skutkach, polegających na wygaśnięciu użytkowania wieczystego oraz na zwolnieniu nieruchomości z obciążenia tym prawem i zmianie odrębnej własności obiektów w ich własność jako części składowych nieruchomości, a także biorąc pod uwagę, że beneficjantem zrzeczenia był Skarb Państwa, który nie mógł przecież ustanowić prawa użytkowania wieczystego na swoją rzecz, oczywiste jest, że wbrew Sądowi pierwszej instancji nie może chodzić o tożsamość walorów majątkowych, rozumianych jako identyczność praw podmiotowych, ale o tożsamość przedmiotów (rzeczy), choćby były objęte różnymi prawami podmiotowymi (uprzednio prawem użytkowania wieczystego, a obecnie prawem własności).

W przeciwnym razie zrzeczenie się użytkowania wieczystego co do zasady nigdy nie mogłoby zostać skutecznie zaskarżone w drodze powództwa pauliańskiego, ponieważ wyżej opisane skutki takiego zrzeczenia (zwłaszcza wygaśnięcie użytkowania wieczystego) w każdym wypadku uniemożliwiałyby przyjęcie tożsamości składników nabytych przez osobę trzecią ze składnikami utraconymi przez dłużnika. Byłoby tak zresztą nawet w razie ustanowienia na rzecz osoby trzeciej użytkowania wieczystego, ponieważ byłoby to już nowe prawo niezależne od prawa przysługującego wcześniej dłużnikowi. Powódka trafnie podnosiła zatem, że stanowisko Sądu pierwszej instancji w istocie podważa wytyczne Sądu odwoławczego, ponieważ w takim wypadku w ogóle zbędne byłoby polecenie rozważenia tożsamości walorów majątkowych, a powództwo powinno zostać oddalone już przez poprzedni skład Sądu Apelacyjnego.

Jedynym logicznym rozwiązaniem jest zatem dopatrywanie się tożsamości przedmiotów, choćby były one objęte różnymi prawami podmiotowymi. W takim ujęciu nie powinno podlegać wątpliwości, że zarówno prawo użytkowania wieczystego przysługujące (...), jak i prawo własności przysługujące Skarbowi Państwa dotyczyło tych samych nieruchomości. Odnosi się to również do obiektów, które stanowiły przedmiot odrębnej własności przysługującej użytkownikowi wieczystemu, a następnie stały się przedmiotem własności, jako części składowe nieruchomości, przysługującej właścicielowi gruntu.

Pozwala to jednocześnie stwierdzić, że spełniony jest również wymóg istnienia związku między nabyciem tych walorów przez właściciela gruntu a zrzeczeniem się użytkowania wieczystego. Nie można bowiem mieć wątpliwości, że bez tego zrzeczenia nie byłoby możliwe ani zwolnienie własności nieruchomości z obciążenia prawem użytkowania wieczystego, ani wygaśnięcie odrębnej własności obiektów i nabycie ich własności przez właściciela gruntu.

Konkludując, w stosunku do Skarbu Państwa, jako osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 k.c., spełnione byłyby wszystkie przesłanki uznania obu kwestionowanych czynności prawnych za bezskuteczne względem powódki. Dotyczy to uzyskania korzyści majątkowej przez osobę trzecią w wyniku czynności dłużnika, pokrzywdzenia wierzycieli wskutek tej czynności z powodu powiększenia stanu niewypłacalności dłużnika, świadomości dłużnika o działaniu z pokrzywdzeniem wierzycieli, a z uwagi na bezpłatny charakter czynności nie jest wymagane, aby także osoba trzecia (Skarb Państwa) wiedziała lub mogła wiedzieć, że dłużnik działał z taką świadomością.

Wziąć trzeba jednak następnie pod uwagę, że powódka nie dochodzi uznania bezskuteczności czynności w stosunku do Skarbu Państwa, który był beneficjantem zrzeczenia dokonanego przez (...), lecz w stosunku do pozwanej gminy, która nabyła przedmiotowe nieruchomości od Skarbu Państwa.

W tym zakresie wziąć trzeba pod uwagę trafny zarzut naruszenia przez w/w Sąd przepisów art. 527 k.c. w zw. z art. 179 k.c. i wytycznymi zawartymi w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 22 grudnia 2011 r. Jak już wyżej wyjaśniono, wadliwość podejścia Sądu Okręgowego wynikała z dokonania oceny zasadności żądania powódki z perspektywy wpływu zaskarżonych czynności jej dłużnika ( (...)) na obecną sytuację majątkową pozwanej zamiast na obecną sytuację majątkową powódki w kontekście możliwości zaspokojenia jej wierzytelności przeciwko temu dłużnikowi. Sąd ten zbędnie koncentrował się bowiem na tym, czy pozwana uzyskała korzyść majątkową wskutek dokonania zaskarżonych czynności dłużnika powódki, pomijając natomiast konieczność oceny, czy wskutek tych czynności powódka została pozbawiona możliwości zaspokojenia swojego roszczenia ze składników, które wyszły z majątku jej dłużnika. Było to sprzeczne z celem skargi pauliańskiej, która nie stanowi sankcji dla osoby trzeciej za uzyskanie przez nią korzyści majątkowej od dłużnika, lecz służy do udzielenia ochrony wierzycielowi. W związku z tym skutki dokonania czynności przez dłużnika należy oceniać z perspektywy wierzyciela pod kątem pozbawienia go możliwości skierowania egzekucji do składnika majątkowego należącego do dłużnika, który wszedł do majątku osoby trzeciej, a nie z pespektywy osoby trzeciej w kontekście oceny, czy uzyskała ona korzyść majątkową od dłużnika.

Poza tym Sąd Okręgowy błędnie uznał, iż w tej sprawie nie można mówić o tożsamości składników majątkowych, które wyszły z majątku dłużnika powódki ze składnikami majątkowymi, które obecnie wchodzą do majątku pozwanej. Kwestia ta wiązała się z niedostrzeżeniem przez ten Sąd, że pozwana nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 527 k.c., która uzyskała korzyść majątkową od dłużnika w wyniku zaskarżonych czynności prawnych, lecz osobą, która uzyskała tą korzyść w wyniku rozporządzenia nią na jej rzecz przez osobę, o której mowa w art. 527 k.c. Do pozwanej ma więc zastosowanie art. 531 § 2 k.c., zgodnie z którym w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.

Sąd Okręgowy wprawdzie zwrócił uwagę na ten przepis, ale nie wyprowadził z niego żadnych wniosków przy ocenie zasadności żądania powódki. Wziąć trzeba jednak pod uwagę, że Sąd ten trafnie ocenił, iż w wypadku pozwanej można mówić o nieodpłatnym nabyciu składników majątkowych od Skarbu Państwa, będącego osobą trzecią, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego przez (...).

Odnośnie do nieruchomości, wpisanej do księgi wieczystej (...), nabytej na podstawie decyzji Wojewody (...) z dnia 5 listopada 2008 r. (por. wyjaśnienie pełnomocnika pozwanej co do daty decyzji na rozprawie apelacyjnej w dniu 16 października 2013 r. – k. 477), okoliczność taka wynikała wprost i bezpośrednio z treści tej decyzji, na mocy której nastąpiło nieodpłatne przekazanie nieruchomości Skarbu Państwa na rzecz pozwanej gminy na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych.

Natomiast w wypadku nieruchomości wpisanej do księgi wieczystej (...) podstawę jej nabycia przez pozwaną stanowiła wprawdzie formalnie umowa sprzedaży, ale Sąd Okręgowy zasadnie uznał, że w rzeczywistości pozwana nabyła tę nieruchomość nieodpłatnie. Wziąć bowiem trzeba pod uwagę relację między zapłaconą przez nią ceną a wartością nieruchomości. Uwzględnić przy tym trzeba, że wbrew treści tej umowy pozwana nie była użytkownikiem wieczystym nieruchomości, ponieważ skutek taki nie mógł nastąpić na mocy dokonanego przez (...) zrzeczenia się użytkowania wieczystego, skoro – jak wyżej wyjaśniono – prowadziło to do wygaśnięcia użytkowania wieczystego, a nie do jego nabycia przez gminę. W związku z tym zauważyć należy, że pozwana za kwotę 612.629,10 zł netto nabyła prawo własności nieruchomości, której wartość (bez odliczenia nieprzysługującego w rzeczywistości pozwanej użytkowania wieczystego) wynosiła 15.854.790 zł. Zapłacona kwota stanowiła więc jedynie niespełna 4 % ustalonej w powyższej umowie wartości nieruchomości. Pomimo posłużenia się słowem sprzedaż umowa ta w rzeczywistości miała mieszany charakter i w zdecydowanej części była bezpłatna, wobec czego na użytek art. 531 § 2 k.c. może zostać uznana za nieodpłatne nabycie przez pozwaną korzyści, którą osoba trzecia (Skarb Państwa) uzyskała uprzednio od dłużnika powódki w okolicznościach objętych dyspozycją art. 527 k.c.

Biorąc zatem pod uwagę, że osoba trzecia (Skarb Państwa), w stosunku do której spełnione były wszystkie przesłanki skargi pauliańskiej, nieodpłatnie rozporządziła uzyskaną od dłużnika powódki korzyścią na rzecz pozwanej gminy, uzasadnione było uwzględnienie powództwa wobec tego podmiotu na podstawie art. 531 § 2 k.c. w zw. z art. 527 k.c.

Kierując się takimi ustaleniami i rozważaniami, Sąd Apelacyjny na mocy art. 386 § 1 k.p.c. dokonał zmiany zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie powództwa w stosunku do pozwanej gminy. Konsekwencją zmiany orzeczenia co do istoty była odpowiednia do ostatecznego wyniku sporu zmiana zaskarżonego wyroku w zakresie orzeczenia o kosztach procesu i nieuiszczonych kosztach sądowych, którymi została w całości obciążona pozwana, jako strona przegrywająca sprawę, stosownie do przepisów art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 109 k.p.c. i art. 98 § 1 i 3 k.p.c. oraz art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych – t. jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 z późn. zm.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 109 k.p.c. i art. 98 § 1 i 3 k.p.c. odpowiednio do wyniku sporu w tej instancji. Ponadto na mocy art. 113 ust. 1 u.k.s.c. obciążono pozwaną opłatą od apelacji, od której uiszczenia powódka była zwolniona. Na mocy art. 350 § 1 i 3 k.p.c. dokonano sprostowania oznaczenia powódki w sentencji zaskarżonego wyroku odpowiednio do treści odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego (k. 10).