Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 26 marca 2014 roku

Sąd Okręgowy w Lublinie II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący Sędzia Sądu Okręgowego Ewa Łuchtaj (spr.)

Sędziowie: Sędzia Sądu Okręgowego Elżbieta Żak

Sędzia Sądu Okręgowego Anna Podolska – Kojtych

Protokolant Sekretarz sądowy Emilia Trąbka

po rozpoznaniu w dniu 26 marca 2014 roku w Lublinie

na rozprawie

sprawy z wniosku M. K.

z udziałem I. L., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2), A. K.

o stwierdzenie nabycia spadku

na skutek apelacji uczestnika T. S. od postanowienia Sądu Rejonowego w Łukowie z dnia 12 września 2013 roku, sygn. akt I Ns 463/13

postanawia:

uchylić zaskarżone postanowienie w punktach II i IV i w tym zakresie sprawę przekazać Sądowi Rejonowemu w Łukowie do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt II Ca 984/13

UZASADNIENIE

We wniosku z dnia 14 czerwca 2013 roku M. K. domagała się stwierdzenia, że:

1/ spadek po E. S. zmarłym dnia 27 kwietnia 1987 roku w W., ostatnio stale zamieszkałym w W., nabyli z mocy ustawy: żona S. S. (2) w ¼ części oraz dzieci: I. L., R. S., M. K., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1) i W. S. (2) po 1/12 części każde z nich,

2/ spadek po S. S. (2) zmarłej dnia 24 maja 1987 roku w L., ostatnio stale zamieszkałej w W., nabyły z mocy ustawy dzieci: I. L., R. S., M. K., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1) i W. S. (2) po 1/9 części każde z nich.

W odniesieniu do gospodarstw rolnych, wchodzących w skład spadków po każdym z wymienionych spadkodawców, M. K. wniosła o stwierdzenie, że dziedziczą te gospodarstwa spadkobiercy ustawowi stosownie do ustaleń poczynionych w tym zakresie podczas rozprawy.

Postanowieniem z dnia 12 września 2013 roku Sąd Rejonowy w Łukowie stwierdził, że:

- spadek po E. S., synu F. i M., zmarłym dnia 27 kwietnia 1987 roku w W., ostatnio stale zamieszkałym w W., gmina K., na podstawie ustawy nabyli: żona S. S. (2), córka J. i A., w ¼ części; oraz dzieci: M. K. I. L., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2) i R. S. po 3/40 części każde z nich (pkt I), - wchodzące w skład spadku po E. S. gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyli: żona S. S. (2) w ¼ części oraz dzieci M. K., H. O., F. S., W. S. (2) po 3/16 części każdy z nich (pkt II),

- spadek po S. S. (2), z domu F., córce J. i A., zmarłej dnia 24 maja 1987 roku w L., ostatnio stale zamieszkałej w W., gmina K., na podstawie ustawy nabyły dzieci: M. K. I. L., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2) i R. S. po 1/10 części każde z nich (pkt III),

- wchodzące w skład spadku po S. S. (2) gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyły dzieci M. K., H. O., F. S., W. S. (2) po ¼ części każdy z nich (pkt IV).

Za podstawę tego rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy przyjął następujący stan faktyczny.

E. S. zmarł dnia 27 kwietnia 1987 roku w W., gdzie ostatnio stale zamieszkiwał. Zmarły nie zostawił testamentu, nikt spośród spadkobierców ustawowych nie odrzucił po nim spadku, nie zrzekł się dziedziczenia i nie został uznany za niegodnego dziedziczenia. Jako spadkobierców ustawowych pozostawił żonę S. S. (2) oraz dzieci: M. K., I. L., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2), R. S..

S. S. (2) zmarła dnia 24 maja 1987 roku w L., ostatnio stale zamieszkiwała w W.. Zmarła nie zostawiła testamentu, nikt spośród spadkobierców ustawowych nie odrzucił po niej spadku, nie zrzekł się dziedziczenia i nie został uznany za niegodnego dziedziczenia. Jako spadkobierców ustawowych pozostawiła dzieci: M. K., I. L., H. O., Z. J., W. S. (1), F. S., T. S., S. S. (1), W. S. (2), R. S..

W skład spadku po zmarłych wchodzi gospodarstwo rolne. W dacie śmierci rodziców M. K., H. O., F. S. i W. S. (2) prowadzili własne gospodarstwa rolne. I. L., Z. J., W. S. (1), T. S., S. S. (1) i R. S. nie pracowali w dacie otwarcia spadku w rolnictwie, nie byli małoletni ani trwale niezdolni do pracy, nie mieli ukończonych szkół ani kursów rolniczych. T. S. ukończył jedynie szkołę zawodową – ze specjalnością mechanika maszyn rolniczych.

Powyższy stan faktyczny ustalony został na podstawie skróconych odpisów aktów stanu cywilnego, zgodnych wyjaśnień wnioskodawczyni i uczestników obecnych na rozprawie, zapewnienia złożonego przez M. K., potwierdzonego przez stawających uczestników.

Sąd Rejonowy wskazał na ustawowy porządek dziedziczenia wynikający z art. 931 § 1 i 2 k.c., zgodnie z tym porządkiem orzekł jak w pkt I i III postanowienia.

Następnie odwołując się do treści art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 roku o zmianie ustawy prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. Nr 181, poz. 1287 ) w związku z treścią art. 677 § 2 i 3 k.p.c. obowiązującego w dacie otwarcia spadku po każdym ze spadkodawców, Sąd podniósł, że jego obowiązkiem, w odniesieniu do spadku otwartego przed 14 lutego 2001 roku, jest wymienienie w treści postanowienia spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne oraz ich udziały w tej części spadku.

Sąd zważył, że zgodnie z treścią art 1059-1060 k.c., art. 160 k.c. w wersji obowiązującej w dacie otwarcia spadku po obojgu spadkodawcach, oraz § 3 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich gospodarstw oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1972 roku, nr 31, poz. 215 t. jedn. ze. zm.) dzieci spadkodawcy dziedziczyły z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku alternatywnie: stale pracowały w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej; były małoletnie, pobierały naukę zawodu lub uczęszczały do szkół; były trwale niezdolne do pracy; ukończyły szkołę rolniczą, przysposobienie rolnicze, lub uzyskały tytuł kwalifikacyjny w zawodach rolniczych. Wskazany przepis znajdował także zastosowanie do dziedziczenia przez małżonka. ( art 1059-1060 k.c., art. 160 § 1 pkt 1 i 2 k.c.).

W ocenie Sądu pierwszej instancji bezspornie powyższym warunkom odpowiadali: S. S. (2), która pracowała w spadkowym gospodarstwie rolnym, dzieci: M. K., H. O., F. S., W. S. (2), pracujący stale we własnych gospodarstwach rolnych. Pozostali spadkobiercy ustawowi byli zatrudnieniu poza rolnictwem, nie byli małoletni lub trwale niezdolni do pracy. Nie mieli także kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 160 § 1 pkt 2 kc w związku z § 3 cyt. Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku – nie mając ukończonej szkoły rolniczej, przysposobienia rolniczego, ani uzyskanego tytułu kwalifikacyjnego w zawodach rolniczych. Zdaniem Sądu Rejonowego nie może stanowić dostatecznej kwalifikacji do odziedziczenia gospodarstwa rolnego w przypadku T. S. ukończenie szkoły zawodowej ze specjalnością mechanik maszyn rolniczych. Mimo że niewątpliwie jest to zawód dający kwalifikacje, które mogą być użyteczne także dla prowadzącego gospodarstwo rolne, jednakże nie w pełnym zakresie. Takie przygotowanie zawodowe samo przez się nie daje kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego, które wymaga także nabycia wiedzy i licznych umiejętności praktycznych nie związanych z konstrukcją, sposobem obsługi, konserwacją i remontem maszyn rolniczych. Dotyczy to umiejętności i wiedzy związanych ściśle z uprawą gruntów rolnych, produkcją roślinna i zwierzęcą. Przygotowanie zawodowe uczestnika umożliwia uzyskanie zatrudnienia czy prowadzenie działalności gospodarczej także nie związanej z prowadzeniem jakiegokolwiek gospodarstwa rolnego.

Z tych względów Sąd orzekł, jak w pkt III i IV stwierdzając, że wchodzące w skład spadku po zmarłym E. S. gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyli: żona S. S. (2), córka J. i A., w 1/4 części; oraz dzieci: M. K., H. O., F. S., W. S. (2) po 3/16 części każde z nich; natomiast wchodzące w skład spadku po zmarłej S. S. (2) gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyły dzieci: M. K., H. O., F. S., W. S. (2),- po 1/4 części każde z nich.

W przedmiocie kosztów postępowania Sąd rozstrzygnął na podstawie art. 520 § 1 k.p.c. zarówno wobec braku odmiennych wniosków, jak i podstaw do powzięcia innego rozstrzygnięcia.

Apelację od tego postanowienia wywiódł uczestnik T. S. zaskarżając postanowienie w pkt II oraz IV i zarzucając naruszenie:

1.  art. 1059 k.c. w zw. z art. 160 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadku po E. S. i S. S. (2) w zw. z § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 983 roku Nr 19, poz. 86) poprzez ich błędną wykładnię przejawiającą się w przyjęciu, że ukończenie szkoły zawodowej o specjalności mechanika maszyn rolniczych nie uprawnia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego;

2.  art. 670 k.p.c. w zw. z art. 1059 k.c. w zw. z art. 160 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadku po E. S. i S. S. (2) poprzez zaniechanie wyczerpującego ustalenia uprawnień uczestników postępowania do dziedziczenia gospodarstw rolnych i nie odebranie od uczestnika T. S. wyjaśnień w zakresie jego stałej pracy w gospodarstwie rolnym w momencie otwarcia spadku.

Wskazując na powyższe apelujący domagał się zmiany zaskarżonego postanowienia i stwierdzenie, że:

- wchodzące w skład spadku po E. S. gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyli: żona S. S. (2) w ¼ części oraz dzieci M. K., H. O., F. S., W. S. (2) i T. S. po 3/20 części każde z nich;

- wchodzące w skład spadku po S. S. (2) gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyły dzieci M. K., H. O., F. S., W. S. (2) i T. S. po 1/5 części każdy z nich.

Nadto uczestnik wniósł o dopuszczenie dowodu z jego zeznań na okoliczność posiadania przez niego kwalifikacji do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Domagał się także zasądzenia na jego rzecz kosztów postępowania.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

Apelacja zasługuje na uwzględnienie, gdyż podniesione w niej zarzuty są trafne.

Zasadnie przede wszystkim skarżący zarzucił naruszenie przez Sąd Rejonowy art. 670 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 2 października 2008 roku, poprzez zaniechanie wyczerpującego ustalenia uprawnień uczestników postępowania do dziedziczenia gospodarstw rolnych.

Zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 roku o zmianie ustawy prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. Nr 181, poz. 1287), która weszła w życie z dniem 2 października 2008 roku, do spadku otwartego przed dniem 14 lutego 2001 roku, przepisy art. 670 k.p.c. oraz art. 677 k.p.c. stosuje się w dotychczasowym brzmieniu. Powyższe oznacza, że Sąd Rejonowy zobowiązany był ustalić – stosownie do treści art. 670 § 2 k.p.c. – czy w skład spadku po obojgu spadkodawcach wchodzi gospodarstwo rolne oraz którzy spośród spadkobierców powołanych do spadku odpowiadają warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Dokonując tych ustaleń Sąd winien mieć na względzie unormowania zawarte w art. 1059 k.c. i art. 1060 k.c. w zw. z art. 160 k.c., w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia obu spadków, w zw. z § 3, 7 i 9 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1983 roku Nr 19, poz. 86 t. jedn. ze zm.).

Jak wynika z treści uzasadnienia zaskarżonego postanowienia Sąd Rejonowy podjął czynności zmierzające do ustalenia kręgu spadkobierców E. S. i S. S. (2) uprawnionych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jednakże stwierdzić należy, iż uczynił to nieprawidłowo od strony proceduralnej, a ponadto bardzo pobieżnie i powierzchownie. Sąd pierwszej instancji nie miał również przy tym na uwadze treści art. 1060 k.c. w brzmieniu obowiązującym w dacie śmierci obojga spadkodawców.

Podkreślenia wymaga fakt, iż wniosek M. K. inicjujący postępowanie w niniejszej sprawie nie zawierał dokładnie określonego żądania w zakresie stwierdzenia nabycia spadków w części obejmującej gospodarstwa rolne. Nie wskazywał również jakichkolwiek okoliczności faktycznych istotnych z punktu widzenia ustalenia, którzy ze spadkobierców spełniają warunki do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. W tej sytuacji absolutnie koniecznym było przeprowadzenie szczegółowego i wyczerpującego postępowania dowodowego w wymienionym zakresie. Jako niewystarczające należy uznać oparcie się przez Sąd Rejonowy wyłącznie na wyjaśnieniach wnioskodawczyni i dwojga, spośród dziewięciorga, obecnych na rozprawie uczestników niniejszego postępowania. Zauważyć wypada, że uczestnicy nie zostali wezwani do osobistego stawiennictwa celem przesłuchania, a z uwagi na niekompletność wniosku M. K. w części obejmującej żądanie stwierdzenia dziedziczenia gospodarstwa rolnego, ich nieobecności na rozprawie i milczenia w tej kwestii nie można uznać za przyznanie faktów, o którym mowa w art. 230 k.p.c.

Wyjaśnienia stron procesu, a w postępowaniu nieprocesowym uczestników, nie należą do środków dowodowych, o których mowa w art. 244 – 309 k.p.c. Wyjaśnienia mogą jednak stać się podstawą czynionych przez sąd ustaleń faktycznych, a w konsekwencji także podstawą orzekania, w warunkach określonych w art. 229 – 231 k.p.c. W rozpoznawanej sprawie jednakże żaden z przypadków wskazanych w tych przepisach nie wystąpił. Stąd też obowiązkiem Sądu, który w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku winien działać z urzędu (art. 677 k.p.c.), było co najmniej przeprowadzenie dowodu z zeznań uczestników postępowania celem ustalenia, który ze spadkobierców spełniał warunki do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Co więcej, w sytuacji zaistniałej w niniejszej sprawie, a mianowicie gdy Sąd Rejonowy ustalił, że niektóre spośród dzieci spadkodawców nie odpowiadały tym warunkom, zachodziła bezwzględna konieczność przeprowadzenia dalszego postępowania dowodowego, służącego wyjaśnieniu czy dzieci tych dzieci – wnuki spadkodawców – odpowiadają warunkom do dziedziczenia przez nich gospodarstw rolnych, pozostałych po ich dziadkach, z mocy art. 1060 k.c.

Wymieniony przepis w brzmieniu obowiązującym w dacie otwarcia spadków po E. S. i S. S. (2) (art. 1 pkt 14 ustawy z dnia 26 marca 1082 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, Dz. U. Nr 11 poz. 81 ze zm.) stanowił, że w granicach określonych w art. 931 § 2 wnuki spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1, dziedziczą gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059.

W rozpoznawanej sprawie Sąd pierwszej instancji nie dążył jednak do ustalenia kręgu spadkobierców dziedziczących z ustawy gospodarstwo rolne, w sposób zgodny z treścią wymienionej normy prawnej. Tym samym dopuścił się naruszenia art. 670 k.p.c. w zw. z art. 1060 k.c. a w konsekwencji również do nierozpoznania istoty sprawy.

Jakkolwiek skarżący nie zarzucił naruszenia art. 1060 k.c. w apelacji, jednak nie stoi to na przeszkodzie uwzględnieniu wymienionego naruszenia prawa materialnego przez Sąd drugiej instancji rozpoznający niniejszą sprawę. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwaliło się bowiem stanowisko, zgodnie z którym sąd drugiej instancji w granicach zaskarżenia stosuje prawo materialne niezależnie od zarzutów apelacji (wyrok z dnia 25 sierpnia 2004 roku, I PK 22/03, OSNP 2005/6/80); w postępowaniu apelacyjnym sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę przez dokonanie niezbędnych ocen prawnych, chociażby dotyczące ich zarzuty nie były podniesione w apelacji (wyrok z dnia 21 października 2005 roku, I PK 77/05, OSNP 2006/19-20/293); sąd rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego, w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania (uchwała 7 sędziów-zasada prawna z dnia 31 stycznia 2008 roku, III CZP 49/07, OSNC 2008/6/55).

Odnosząc się natomiast do zarzutu podniesionego w pkt 1 apelacji należy wskazać, że przyjęcie przez Sąd Rejonowy, iż ukończenie szkoły zawodowej o specjalności mechanika maszyn rolniczych nie uprawnia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, nie zostało poprzedzone przeprowadzeniem postępowania dowodowego, mającego na celu ustalenie charakteru i zakresu wykształcenia zdobytego w ten sposób przez uczestnika T. S., a w szczególności wyjaśnienie czy z uwagi na nauczane przedmioty możliwe jest uznanie dyplomu ukończenia tej szkoły zawodowej za dowód stwierdzający kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego w rozumieniu § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 983 roku Nr 19, poz. 86).

Stwierdzone powyżej uchybienia prowadzą do wniosku, iż postanowienie w zaskarżonej części winno zostać uchylone, a sprawa przekazana Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Rejonowy nie rozpoznał bowiem istoty sprawy w części dotyczącej dziedziczenia gospodarstw rolnych po obojgu spadkodawcach. Niezależnie od tego zachodzi również konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości w zakresie istotnym dla ustalenia kręgu spadkobierców dziedziczących z ustawy gospodarstwo rolne.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy przeprowadzi postępowanie dowodowe, które – w przypadku gdy nie zostaną przedstawione przez zainteresowanych inne dowody – polegać będzie przede wszystkim na przesłuchaniu wnioskodawczyni i uczestników w trybie art. 299 k.p.c. na okoliczność posiadania przez każdego z nich kwalifikacji do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. W wypadku, gdy z treści tych dowodów wynikać będzie, że niektóre z dzieci spadkodawców nie odpowiadają wymaganiom do dziedziczenia gospodarstw rolnych, określonym w art. 1059 k.c., Sąd wezwie do udziału w sprawie ich dzieci – wnuki spadkobierców, które przesłucha również w trybie art. 299 k.p.c. celem wyjaśnienia okoliczności, o których mowa w art. 1060 k.c.

Sąd Rejonowy winien także w ramach prowadzonego postepowania dowodowego poddać ocenie dowód z dokumentu w postaci dyplomu ukończenia szkoły, złożonego przez T. S. na k. 91 akt sprawy. Sąd rozważy czy dokument ten stanowi dowód posiadania kwalifikacji teoretycznych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, mając na uwadze wykładnię art. 1059 k.c. prezentowaną w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w tym także w orzeczeniu przywołanym w apelacji uczestnika.

W oparciu o tak przeprowadzone postępowanie dowodowe Sąd ustali krąg spadkobierców uprawnionych na podstawie art. 1059 k.c., względnie art. 1060 k.c., do dziedziczenia gospodarstw rolnych po obojgu spadkodawcach i wyda stosowne orzeczenie.

Z tych wszystkich względów Sad Okręgowy z mocy art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.