Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 kwietnia 2022 r.

Sąd Okręgowy w Olsztynie IX Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 6 kwietnia 2022 r. w Olsztynie na rozprawie

sprawy z powództwa G. K., M. K. i V. K.

przeciwko Skarbowi Państwa - Lasom Państwowym Nadleśnictwu K. i Skarbowi Państwa - Prezydentowi O.

o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym

na skutek apelacji powodów od wyroku Sądu Rejonowego w Olsztynie z dnia 28 września 2021 r., sygn. akt X C 3184/19 oraz zażalenia pozwanego Skarbu Państwa – Prezydenta O. na postanowienie o kosztach procesu zawarte w punkcie II tego wyroku,

uchyla zaskarżony wyrok w całości, znosi postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością poczynając od 13 listopada 2019 r. i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w Olsztynie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Jacek Barczewski

Sygn. akt IX Ca 1391/21, IX Cz 374/21

UZASADNIENIE

Powodowie M. K., G. K. i V. K. wnieśli ostatecznie o:

- uzgodnienie treści księgi wieczystej nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Olsztynie VI Wydział Ksiąg Wieczystych z rzeczywistym stanem prawnym poprzez wykreślenie w dziale II tej księgi prawa własności Skarbu Państwa- Prezydenta O. i dokonanie wpisu prawa własności na rzecz powodów, w udziałach po 1/3, do nieruchomości gruntowej stanowiącej działkę o nr ewidencyjnym 1 i pow. 35,7226 ha,

- uzgodnienie treści księgi wieczystej nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Olsztynie VI Wydział Ksiąg Wieczystych z rzeczywistym stanem prawnym poprzez:

a) polecenie uwidocznienia w dziale I-O powyższej księgi, stosownie do mapy z projektem podziału działki sporządzonej przez biegłego sądowego w zakresie geodezji i kartografii, że:

- działka nr (...) o pow. 7,7584 ha dzieli się na działki nr (...)/(...) o pow. 4,9184 ha oraz nr (...) o pow. 2,84 ha

- działka nr (...) dzieli się na działki nr (...)/(...) oraz (...)

b) polecenie odłączenia z działu I-O tej księgi działki nr (...)/(...)o pow. 2,84 ha oraz działki nr (...)/(...)oraz nakazanie założenia dla tych działek nowej księgi wieczystej i wpisanie w dziale II nowo założonej księgi prawa własności na rzecz powodów w udziałach po 1/3, na podstawie wyroku w niniejszej sprawie,

c) ustanowienie na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości stanowiącej działkę nr (...)/(...)oraz (...) służebności drogowej polegającej na prawie przejścia i przejazdu przez działkę nr (...), objęte księgą wieczystą nr (...).

- uzgodnienie treści księgi wieczystej nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Olsztynie VI Wydział Ksiąg Wieczystych z rzeczywistym stanem prawnym poprzez:

a) polecenie uwidocznienia w dziale I-O powyższej księgi, stosownie do mapy z projektem podziału działki sporządzonej przez biegłego sądowego w zakresie geodezji i kartografii, że działka nr (...) o pow. 47,95 ha dzieli się na działki nr (...)/(...) o pow. 47,85 ha oraz nr (...) o pow. 0,10 ha

b) polecenie odłączenia z działu I-O tej księgi działki nr (...)/(...) o pow. 0,10 ha i nakazanie założenia dla tej działki nowej księgi wieczystej i wpisanie w dziale II nowo założonej księgi prawa własności na rzecz powodów w udziałach po 1/3, na podstawie wyroku w niniejszej sprawie,

c) ustanowienie na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości stanowiącej działkę nr (...)/(...) służebności drogowej polegającej na prawie przejścia i przejazdu przez działkę nr (...)/(...), objęte księgą wieczystą nr (...) (k. 494).

Nadto wnieśli o zasądzenie od pozwanego na ich rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Pozwany Skarb Państwa - Prezydent O. w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powodów na jego rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Pozwany Skarb Państwa - Lasy Państwowe Nadleśnictwo K. w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa w części dotyczącej usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej nr (...) prowadzonej prze Sąd Rejonowy w Olsztynie, VI Wydział Ksiąg Wieczystych, a jej rzeczywistym stanem oraz w części dotyczącej usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Olsztynie, VI Wydział Ksiąg Wieczystych, a jej rzeczywistym stanem.

Wyrokiem z dnia 28 września 2021 r. Sąd Rejonowy w Olsztynie powództwo oddalił, nie obciążył powodów kosztami procesu i wydatkami poniesionymi przez Skarb Państwa.

Sąd ten ustalił, że powodowie oraz ich nieżyjąca już matka E. K., byli współwłaścicielami gospodarstwa rolnego o obszarze 49,52 ha składającego się z sześciu działek oznaczonych na mapach numerami (...) Powodowie wraz z matką E. K. nabyli gospodarstwo rolne w drodze dziedziczenia po zmarłym w dniu 26 maja 1968r. W. K. na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Olsztynie z dnia 27 lipca 1968r., sygn. akt IV Ns 248/68 po ¼ każde z nich.

Matka powodów E. K. zmarła w 2005r. i spadek po niej nabyli powodowie po 1/3 części spadku każde z nich.

Ustalono dalej, że w skład przedmiotowego gospodarstwa wchodziły trzy nieruchomości, tj. nieruchomość położona w R. stanowiąca jezioro o obszarze 34,48 ha, nieruchomość położona w W. o obszarze 10 arów i nieruchomość położona w G. o obszarze 14,94 ha. Powyższe nieruchomości były objęte księgą wieczystą Państwowego Biura Notarialnego w O. KW nr (...).

Powodowie wraz z matką, przed wyjazdem do Niemiec, w dniu 7 października 1971r. przed notariuszem A. W. zrzekli się na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości wchodzących w skład powyższego gospodarstwa. W dniu 5 października 1971r. Wydział (...) i Leśnictwa dla miasta O. i powiatu (...) Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w O. wyraził pisemną zgodę na przekazanie nieruchomości.

Naczelnik Gminy w J. protokołem zdawczo - odbiorczym z dnia 10 maja 1977r. przekazał nieruchomości w zarząd i użytkowanie Nadleśnictwu K. na czas nieokreślony we wsi G. i J. o łącznej pow. 82,14 ha, tj. G. o pow. 51,66 ha ( działki nr (...)), J. o pow. 30,48 ha ( działki: (...)).

W stosunku do działki nr ew. (...) stanowiącej jezioro, na podstawie protokołu zdawczo- odbiorczego z dnia 01 kwietnia 2014r. uprawnienia właścicielskie przejął Skarb Państwa- Prezydent O.. Uprawnienia Skarbu Państwa w stosunku do w/w nieruchomości sprawowała Agencja Nieruchomości Rolnych w O..

Powodowie w listopadzie 2011r. wnieśli do Samorządowego Kolegium Odwoławczego w O. wniosek o stwierdzenie nieważności decyzji Wydziału (...) i Leśnictwa Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w O. z dnia 05 października 1971r. Postanowieniem z dnia 15 marca 2012r. Samorządowe Kolegium Odwoławcze w O. odmówiło wszczęcia postępowania w sprawie stwierdzenia nieważności z uwagi na to, że pismo wymienionego Wydziału nie stanowi decyzji administracyjnej - nie zawiera tzw. minimum administracyjnego.

Powodowie w dniu 6 lipca 2015r. wystąpili do Sądu Rejonowego w Olsztynie z wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej wnosząc o zawezwanie Skarbu Państwa- starosty Powiatu (...) do zawarcia ugody tej treści, że przeciwnik uzna za nieważne zrzeczenie się przez wnioskodawców własności nieruchomości obejmującej gospodarstwo rolne położone w O., oznaczone jako działki nr (...)- o łącznej pow. 49,52 ha, następnie wyda należącą do wnioskodawców nieruchomość, ewentualnie zapłaci na rzecz wnioskodawców kwotę 1.568.219,17 zł tytułem odszkodowania za przejętą w sposób bezprawny nieruchomość.

Działka o nr (...) stanowi część obecnej działki (...). Działka ta według ewidencji gruntów jest własnością Skarbu Państwa – Zarządu - Państwowe Gospodarstwo Lasy Państwowe Nadleśnictwo K.. Dla nieruchomości tej prowadzona jest księga wieczysta nr (...). Na podstawie rejestru gruntów z 1963r. działka nr (...) miała powierzchnię 0,10 ha. Jej właścicielem był W. K.. Dla tej nieruchomości była prowadzona księga wieczysta KW (...). Poza tym właściciel posiadał grunty w jedn. ewidencyjnej R. nr rej.(...)oraz w jedn. ewidencyjnej G. nr rej. (...).

Stara działka (...) ( Jezioro) obrębu R. odpowiada obecnej działce nr (...) obrębu 157 m. O.. Działka nr (...) wg. ewidencji gruntów jest własnością Skarbu Państwa. Jej powierzchnia wynosi 35,7226 ha. Dla nieruchomości tej prowadzona jest księga wieczysta (...). Jako właściciel działki ujawniony jest Skarb Państwa.

Stara działka o nr (...) obrębu G. odpowiada obecnym działkom nr (...) obrębu (...)m. O.. Działki (...) wg. danych ewidencji gruntów są obecnie własnością R. M. i I. M.. Dla nieruchomości tych prowadzona jest księga wieczysta (...).

Działka stara o nr (...) z obrębu R. w wyniku modernizacji ewidencji gruntów przeszła do obrębu 157 m. O., zaś stara działka nr (...) z obrębu G. przeszła do obrębu (...) m. O.. Obecnie na działkę nr (...) składają się działki o nr (...) o pow. 5,1619 ha oraz działka (...) o pow. 0,2950 ha.

Działka stara o nr (...) stanowi część obecnej działki nr (...). Działce (...) odpowiada działka nr (...). Na działkę nr (...) składa się część działki (...), część działki (...) oraz część działki (...).

Według danych ewidencji gruntów działka nr (...) położona w gminie J. obręb G. jest własnością gminy J. i stanowi drogę. Powierzchnia tej działki wynosi 0,2525 ha. Dla nieruchomości tej prowadzona jest księga wieczysta (...).

Działki nr (...) położone w gminie J., obręb G. są działkami leśnymi, dla których prowadzona jest księga wieczysta (...). Działki te według ewidencji gruntów są własnością Skarbu Państwa w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe Nadleśnictwo K.. Powierzchnia działki (...) wynosi 7,7584 ha, zaś działki (...) wynosi 14,1250 ha. Jako użytek w tych działkach widnieje Ls.

Działki nr (...) położone w gminie J. obręb G. według ewidencji gruntów są własnością Gminy J. w wieczystym użytkowaniu Polskiego Związku Łowieckiego w W.. Działka nr (...) ma pow. 0,8865 ha, na którą składają się użytki Bi 0,3449 ha oraz PsVI 0,5416 ha. Działka (...) położona w gminie J. obręb G. ma pow. 3,0541 ha. Jako użytek wykazany jest N o pow. 3,0541 ha. Dla działek (...) prowadzona jest księga wieczysta (...).

W wyniku przeprowadzonych analiz materiałów geodezyjnych i kartograficznych stwierdzono brak ścisłych danych geodezyjnych do ustalenia granic dawnych działek (...), położonych w obrębie G. oraz do działki (...) położonej w obrębie W.. Nie ma możliwości wydzielenia tych działek z działek obecnych, których stanowią część. Działka (...) nie ma dostępu do drogi publicznej. Działki (...) obręb G. przylegają do działki nr (...), która jest drogą gminną, jednak działka ta nie łączy się z drogą publiczną. Oddzielenie części oznaczonych jako (...) na teoretycznych wstępnych projektach podziału działek (...), pozostałe części oznaczone jako (...) będą pozbawione dostępu do obecnej drogi gminnej nr (...).

Do działki nr (...) położonej w obrębie W., gmina J., stanowiącej obecnie część działki (...). Do działki brak jest dostępu do drogi publicznej.

Z uwagi przeprowadzonych analiz materiałów geodezyjnych i kartograficznych stwierdzono brak ścisłych danych geodezyjnych do ustalenia dawnych granic działek (...) położonych w obrębie G. oraz do działki (...) położonej w obrębie W.. Nie ma możliwości sporządzenia projektów podziałów działek obecnych, których stanowią część

Grunty znajdujące się w zarządzie Lasów Państwowych Nadleśnictwa K. były objęte dziesięcioletnimi planami urządzania lasu od 1984r. Od roku 1984 Nadleśnictwo K. wykonuje uprawnienia właścicielskie w stosunku do gruntów objętych działką (...), a od 27 kwietnia 1987r. w stosunku do gruntów dawnej działki (...) (obecnie (...)), prowadząc tam gospodarkę leśną i wykonując niezbędne prace gospodarcze. Wśród wykonywanych działań można wyróżnić zabiegi pielęgnacyjne gleby.

Powyższy stan faktyczny Sąd Rejonowy ustalił w oparciu o załączone do akt sprawy dokumenty, których prawdziwości żadna ze stron nie kwestionowała, a część z tych dokumentów to dokumenty urzędowe. Dał również wiarę zeznaniom przesłuchanych w toku postępowania świadków M. M., E. P. i T. P.. Potwierdzili oni okoliczności zawarte w dokumentach dotyczące sposobu gospodarowania nieruchomościami należącymi wcześniej do powodów, a będących w zarządzie Lasów Państwowych.

Stan faktyczny uznał w zasadzie za bezsporny, a różnice w stanowiskach procesowych wynikały z odmiennej interpretacji faktów oraz odmiennej wykładni przepisów prawa.

Wskazał dalej, że pierwszym faktem istotnym dla przedmiotowej sprawy był brak decyzji administracyjnej stosownego organu prezydium powiatowej rady narodowej. W dniu 5 października 1971r. Wydział (...) i Leśnictwa dla miasta O. i powiatu (...) Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w O. wyraził pisemną zgodę na przekazanie nieruchomości, jednakże jak wynika z postanowienia SKO w O. z dnia 15.03.2021r. pismo to nie stanowi decyzji administracyjnej - nie zawiera tzw. minimum administracyjnego.

Tymczasem zgodnie z art. 179 k.c. w wersji obowiązującej w 1971 r., do zrzeczenia się własności nieruchomości potrzebna była zgoda właściwego organu prezydium powiatowej (miejskiej) rady narodowej. Nie rozwijając ponad potrzebę poglądów doktryny oraz orzecznictwa i ich zmian na przestrzeni lat, nie ulegało zdaniem Sądu I instancji wątpliwości, że od samego początku obowiązywania tego przepisu było bezspornym, iż zgoda taka musiał przyjąć formę co najmniej decyzji administracyjnej.

W tym stanie rzeczy, pomimo zrzeczenia się przez powodów i ich matkę w dniu 7 października 1971r. przed notariuszem A. W. na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości objętej księgą wieczystą Państwowego Biura Notarialnego w O. KW nr (...), nie doszło do skutecznego prawnie przeniesienia własności na rzecz Skarbu Państwa.

W tej sytuacji powodom przysługiwało uprawnienie do wytoczenia na podstawie art. 10 u.k.w.h. powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej ze stanem prawnym.

Pozwani podnieśli jednak zarzut zasiedzenia przedmiotowych nieruchomości. Jakkolwiek powodowie wprost nie przyznali podnoszonego faktu samoistnego posiadania nieruchomości przez Skarb Państwa, to jednak w ocenie Sądu Rejonowego w świetle przeprowadzonych w toku rozprawy dowodów, fakt ten o ile nie jest bezsporny, to nie budzi żadnych wątpliwości. Sąd Rejonowy podkreślił, iż w rezultacie gospodarowania tymi nieruchomościami, w obecnym stanie faktycznym, niemożliwym jest wręcz ustalenie granic niektórych działek powodów znajdujących się w posiadaniu Skarbu Państwa.

W ocenie Sądu I instancji nie ulegało wątpliwości, że objęcie w samoistne posiadanie nastąpiło co najmniej z datą 10 maja 1977 r., kiedy to Naczelnik Gminy w J. protokołem zdawczo - odbiorczym przekazał te nieruchomości w zarząd i użytkowanie Nadleśnictwu K. na czas nieokreślony.

Nie budziło również wątpliwości tego Sądu, iż Skarb Państwa objął posiadanie przedmiotowych nieruchomości w złej wierze. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego, składu 7 sędziów z dnia 6 grudnia 1991 r. - zasadzie prawnej ( III CZP 108/91, OSNCP 1992, nr 4, poz. 48) "osoba, która weszła w posiadanie nieruchomości na podstawie umowy mającej na celu przeniesienie własności, zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego, nie jest samoistnym posiadaczem w dobrej wierze". Jak już wskazano wyżej, nawet gdyby przyjąć, że w świetle unormowań i takiej ich wykładni z 1971 r. wystarczająca była zgoda rady narodowej w formie decyzji, to decyzji takiej w odniesieniu do nieruchomości powodów nie wydano.

Zgodnie z art. 172 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 października 1990 r. posiadacz nieruchomości nie będący jej właścicielem nabywał własność, jeżeli posiadał nieruchomość nieprzerwanie od lat dziesięciu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie), zaś zgodnie z § 2 po upływie lat dwudziestu posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby uzyskał posiadanie w złej wierze. Do czasu zmiany tego przepisu nie upłynęło 20 lat, w związku z czym zastosowanie znajdzie ten przepis w brzmieniu, które weszło w życie 1 października 1990 r., tzn., że do zasiedzenia koniecznym było samoistne posiadanie przez okres 30 lat ( art. 9 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny).

Mając powyższe na uwadze, Skarb Państwa zasiedział przedmiotowe nieruchomości z dniem 10 maja 2007 r.

Powodowie podnieśli zarzut przerwy biegu zasiedzenia, alternatywnie do dnia 4 czerwca 1989 r. bądź od dnia 1 października 1990 r. kiedy uchylony został art. 4 k.c.

Zgodnie z art. 175 k.c. do biegu terminu zasiedzenia stosuje się odpowiednio przepisu o biegu przedawnienia. W związku z tym art. 121 pkt. 4 k.c. powinien być stosowny odpowiednio.

Powodowie twierdzili, że co najmniej do 4 czerwca 1989 r., a więc daty pierwszych wolnych wyborów w Polsce, zachodziła sytuacja siły wyższej, z powodu której powodowie nie mogli swoich roszczeń dotyczących nieruchomości, dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju.

Słusznie zdaniem Sądu I instancji powodowie wskazują na orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazujące, iż można przyjąć istnienie siły wyższej jako przeszkody w dochodzeniu przez właściciela zwrotu nieruchomości bezprawnie przejętej przez państwo po II wojnie światowej, gdy właściciel wykaże, że ze względu na swoja indywidualna sytuację lub przynależność do określonej grupy społecznej, nie mógł obiektywnie rzecz oceniając, liczyć na skuteczność dochodzenia roszczeń w okresie PRL lub przez jakiś oznaczony czas.

Sąd Rejonowy podkreślił jednak, iż powodowie nie wykazali takiej swojej indywidualnej sytuacji, która uniemożliwiałaby dochodzenie swoich roszczeń. Po pierwsze nie wykazali, że po zrzeczeniu się obywatelstwa nie mogli liczyć na uzyskanie zgody na przyjazd do Polski przed 1989 r. Jest to twierdzenie gołosłowne, a liczne wizyty dawnych mieszkańców na tereny jeszcze przed upadkiem PRL zdają się temu wręcz przeczyć. Powodowie nie wykazali również, aby obowiązujący do 1989 r. ustrój i utrwalona praktyka uniemożliwiały dochodzenia ich roszczeń. Podkreślić należy, że od 1980 r. istnieje Naczelny Sąd Administracyjny, przed którym była możliwość wzruszenia decyzji o zgodzie na zrzeczenie się własności nieruchomości, bądź uzyskania potwierdzenia, że pismo z dnia 5 października 1971r. Wydziału (...) i Leśnictwa dla miasta O. i powiatu (...) Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w O. nie stanowiło decyzji. Powodowie nie wykazali również, aby sądy polskie przed 4 czerwca 1989 r., bądź nawet przez 1 października 1990 r. oddalały roszczenia dawnych właścicieli w oparciu o uchylony art. 4 k.c.

Mając powyższe na uwadze, wobec niewykazania szczególnej indywidualnej sytuacji powodów, uniemożliwiającej im dochodzenie swoich roszczeń, termin zasiedzenia upłynął i Skarb Państwa nabył własność nieruchomości wskazanych w pozwie przez zasiedzenie, co najmniej z dniem 10 maja 1977 r. Tym samym treść ksiąg wieczystych obejmujących przedmiotowe nieruchomości jest zgodna ze stanem prawnym, a powództwo oparte o art. 10 u.k.w.h. podlegało oddaleniu.

Mając na uwadze szczególne okoliczności sprawy, jej precedensowy charakter, a także fakt, iż ocena zasadności powództwa była uzależniona od podniesienia przez pozwanych zarzutu zasiedzenia, który we wcześniejszej korespondencji z pełnomocnikiem powodów nie był podnoszony, Sąd I instancji na podstawie art. 102 k.p.c. nie obciążył powodów kosztami procesu i nie obciążył ich wydatkami tymczasowo poniesionymi w sprawie przez Skarb Państwa.

Apelację od punktu I orzeczenia Sądu Rejonowego złożyli powodowie, zarzucając naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., art. 227 w zw. z art. 235 ² § 1 pkt 2 i art. 278 § 1 k.p.c., art. 121 pkt 4 w zw. z art. 175 k.c., art. 172 § 1 i 2 k.c. Wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa oraz zasądzenie od pozwanego kosztów procesu za obie instancje według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację pozwany wniósł o jej oddalenie.

Zażalenie od punktu II wyroku z 28 września 2021 r. złożył pozwany Skarb Państwa – Prezydent Miasta O., zarzucając naruszenie art. 98 k.p.c., art. 99 k.p.c. oraz § 5 pkt 1 w zw. z § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych i wnosząc o zmianę orzeczenia przez zasądzenie od powodów kwoty 5.400 zł kosztów procesu za I instancję oraz kosztów postępowania zażaleniowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację pozwany wniósł o jej oddalenie.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Niezależnie od podniesionych w apelacji i zażaleniu zarzutów, w niniejszej sprawie w toku postępowania przed Sądem I instancji zaistniała nieważność postępowania określona w art. 379 pkt 2 k.p.c., co skutkowało uchyleniem zaskarżonego wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania, ze zniesieniem postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością od daty podjęcia pierwszej czynności odnoszącej się do nieprawidłowo reprezentowanej strony pozwanej (art. 386 § 2 k.p.c.).

Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania (por. uchwała składu 7 sędziów SN z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07).

W przedmiotowej sprawie bezspornym jest, że żądanie powodów dotyczyło usunięcia niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w szeregu ksiąg wieczystych a rzeczywistym stanem prawnym. Zarówno wartość przedmiotu sporu w pozwie, jak i wartość przedmiotu zaskarżenia w apelacji określona została na kwotę 1.574.300 zł (k. 4, 538). Nie była ona podważana przez pozwany Skarb Państwa, nie prowadzono również procedury określonej w art. 25 k.p.c.

Po stronie pozwanej występowały w toku postępowania pierwszoinstancyjnego dwa stationes fiscii Skarbu Państwa, tj. Prezydent Miasta O. oraz Lasy Państwowe Nadleśnictwo K..

Tymczasem zgodnie z art. 7 ust. 2 pkt 2 a ustawy z 15 grudnia 2016 r. o Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity Dz. U. z 2021 r., poz. 2180), zastępstwo Skarbu Państwa wykonywane przez Prokuratorię Generalną jest obowiązkowe do zakończenia sprawy w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, jeżeli wartość przedmiotu sprawy przekracza kwotę 1 000 000 zł.

Z kolei stosownie do art. 67 § 2 k.p.c., za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. W zakresie określonym odrębną ustawą za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej.

Zważywszy na poczynione wyżej ustalenia, skoro niniejsza sprawa dotyczy materii uregulowanej w art. 10 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, zaś wartość przedmiotu sprawy wynosi 1.574.300 zł, w sposób oczywisty Sąd Rejonowy uchybił art. 7 ust. 2 pkt 2 a ustawy z 15 grudnia 2016 r. o Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej.

Jak przyjmuje się w orzecznictwie, udział w sprawie objętej obowiązkowym zastępstwem Prokuratorii Generalnej RP – zakończonej w danej instancji – pełnomocnika ustanowionego przez podmiot reprezentujący Skarb Państwa (przy jednoczesnym braku udziału Prokuratorii Generalnej – w sposób określony w art. 33 ust. 1) ustawy o Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej skutkuje nieważnością postępowania na podstawie art. 379 pkt 2 k.p.c. (por. wyrok SA w Katowicach z 24 listopada 2020 r., I ACa 394/20).

W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2013 r., (IV CSK 403/12) wskazano z kolei, że art. 67 § 2 zdanie drugie k.p.c. został ukształtowany jako wyjątek od ogólnej reguły wyrażonej w zdaniu pierwszym tego przepisu, zgodnie z którą kompetencję do podejmowania czynności procesowych za Skarb Państwa posiada organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. Z tego powodu w wypadkach określonych przez ustawodawcę, zastępstwo procesowe Skarbu Państwa może być wykonywane wyłącznie przez Prokuratorię Generalną, nie zaś przez organy państwowych jednostek organizacyjnych (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 24 marca 2011 r., I CSK 438/10 oraz z dnia 26 lipca 2012 r., II CSK 688/11). Obok językowej treści przepisów, za wnioskiem takim przemawiają także względy celowościowo-funkcjonalne. Powołując Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa i przekazując do jej kompetencji pewne kategorie spraw, ustawodawca dążył bez wątpienia do stworzenia profesjonalnego i scentralizowanego zastępstwa procesowego Skarbu Państwa, w miejsce zastępstwa wykonywanego przez państwowe jednostki organizacyjne. Przyjęcie możliwości wykonywania zastępstwa procesowego alternatywnie przez Prokuratorię Generalną lub państwową jednostkę organizacyjną w oczywisty sposób przeczyłoby zadaniom, jakie spełniać ma ta regulacja.

Podzielając w całości powyższe wywody uznać należało, że występujący dotychczas w niniejszej sprawie pełnomocnicy Skarbu Państwa nie mogli być pełnomocnikami w tym postępowaniu. Z tego względu było ono dotknięte nieważnością na podstawie art. 379 pkt 2 k.p.c., co skutkowało wydaniem wyroku w oparciu o art. 386 § 2 w zw. z art. 108 § 2 k.p.c. Mając na uwadze integralność rozstrzygnięcia merytorycznego i formalnego o kosztach procesu i sądowych, kasacji podlegało całe zaskarżone orzeczenie.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd I instancji zobligowany będzie do zapewnienia prawidłowej reprezentacji pozwanego poprzez zawiadomienie Prokuratorii Generalnej o toczącym się postępowaniu i doręczenie dotychczas złożonych w sprawie pism stron z załącznikami. Co do pozostałego postępowania dowodowego przeprowadzonego w warunkach nieważności, decyzja o jego powtórzeniu bądź sanowaniu powinna być podjęta po odebraniu stanowisk stron. Dalej Sąd Rejonowy powinien wyjaśnić poprzez ustną opinię biegłego z zakresu geodezji z jakich konkretnie przyczyn nie jest możliwe sporządzenie projektu podziału działek (...), albowiem w tym zakresie stanowisko biegłego nie zostało dostatecznie umotywowane, mimo zastrzeżeń powodów zawartych w piśmie z k. 471-476.

SSO Jacek Barczewski