Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 listopada 2021 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu, I Wydział Cywilny i Własności Intelektualnej w składzie:

Przewodniczący:	Sędzia Bogdan Wysocki

po rozpoznaniu w dniu 10 listopada 2021 r. w P.

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa L. S. i D. S.

przeciwko B. W. (1) i T. C.

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli

na skutek apelacji pozwanych

od wyroku Sądu Okręgowego w P.

z dnia 13 maja 2021 r., sygn. akt (...)

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od pozwanych solidarnie na rzecz powódek kwotę 8.100 zł (osiem tysięcy sto złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

Bogdan Wysocki

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 11 sierpnia 2020 r., skierowanym przeciwko pozwanym B. W. (1) i T. C., powódki L. S. i jej małoletnia córka D. S., w imieniu której działa matka wniosły o: zobowiązanie pozwanych do złożenia oświadczenia woli w wykonaniu zobowiązania zawartego w treści aktów notarialnych rep. (...) nr (...) i (...) sporządzonych w Kancelarii Notarialnej w P. przed W. S. zastępcą notariusza M. W. tj. ustanowienia na rzecz powódek ograniczonego prawa rzeczowego, polegającego na nieodpłatnym, ustanowionym na czas nieokreślony prawie użytkowania nieruchomości, objętych księgami wieczystymi prowadzonymi przez Sąd Rejonowy P. – Stare Miasto w P. V Wydział Ksiąg Wieczystych pod oznaczeniem (...), (...) oraz (...); zasądzenie od pozwanych na rzecz powódek zwrotu kosztów postępowania.

W odpowiedzi na pozew z dnia 3 marca 2021 r. pozwani wnieśli o oddalenie powództwa w całości; zasądzenie od powódek na rzecz pozwanych kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 13 maja 20121 r. Sąd Okręgowy w P. zobowiązał pozwanych do złożenia oświadczenia woli następującej treści: „jako współwłaściciele nieruchomości położonych w S. przy ul. (...), a mianowicie: nieruchomości o powierzchni 0,1811 HA zapisanej w księdze wieczystej (...), nieruchomości o powierzchni 0,1462 HA zapisanej w księdze wieczystej (...), oraz nieruchomości o powierzchni 0,1721 HA zapisanej w księdze wieczystej (...), ustanawiamy na rzecz powódek ograniczone prawa rzeczowe, polegające na nieodpłatnym, ustanowionym na czas nieokreślony prawie użytkowania każdej z tych nieruchomości” (pkt 1); kosztami postępowania obciążył w całości pozwanych i z tego tytułu: a) zasądził od pozwanych na rzecz powódki L. S. kwotę 7.217 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego i opłaty skarbowej od pełnomocnictwa; b) zasądził od pozwanych na rzecz powódki D. S. kwotę 7.200 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego; c) nakazał ściągnąć od pozwanych na rzecz Skarbu Państwa ( Sądu Okręgowego w P.) kwotę 33.932 zł tytułem nieopłaconych kosztów sądowych (pkt 2).

Podstawą orzeczenia były następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne Sądu I instancji.

W dniu 4 stycznia 2016 r. pozwany B. W. (1) złożył w formie aktu notarialnego oświadczenie, zgodnie z którym zobowiązał się do dnia 31 grudnia 2018 r. ustanowić na przysługującym mu:

-

prawie własności nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1462 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego w P.,

-

prawie własności nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1811 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego w P.,

-

prawie własności nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1721 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego w P.,

na rzecz powódki L. S. nieodpłatne i na czas nieokreślony prawo użytkowania. L. S. oświadczyła, że powyższe zobowiązanie przyjmuje. B. W. (1) oświadczył, że wyraża zgodę na wpis w ww. księgach wieczystych roszczenia o ustanowienie wyżej opisanego użytkowania.

Tego samego dnia pozwany B. W. (1) złożył w formie aktu notarialnego oświadczenie, zgodnie z którym zobowiązał się do dnia 31 grudnia 2018 r. ustanowić na przysługującym mu:

-

prawie własności nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1462 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego w P.,

-

prawie własności nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1811 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego w P.,

-

prawie własności nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1721 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego w P.,

na rzecz powódki D. S. nieodpłatne i na czas nieokreślony prawo użytkowania. L. S. działając w imieniu i na rzecz małoletniej córki D. S. oświadczyła, że powyższe zobowiązanie w imieniu małoletniej przyjmuje. B. W. (1) oświadczył, że wyraża zgodę na wpis w ww. księgach wieczystych roszczenia o ustanowienie wyżej opisanego użytkowania.

Roszczenia powódek o ustanowienie prawa użytkowania zostały wpisane do działu III ksiąg wieczystych ww. nieruchomości.

Nieruchomość gruntowa, która obejmuje działki ewidencyjne o nr (...) o łącznej powierzchni 0,4994 ha, położona jest w S. przy ul. (...) i zabudowana jest budynkiem mieszkalnym jednorodzinnym.

L. S. jako przedstawiciel ustawowy małoletniej córki D. S. w dniu 27 lipca 2018 r. złożyła w Sądzie Rejonowym P.– Grunwald i Jeżyce w P. (sygn. akt (...), obecnie (...)) wniosek o zezwolenie przez sąd opiekuńczy na rozporządzenie majątkowe na rzecz i w imieniu małoletniej D. S. poprzez dokonanie czynności prawnej polegającej na przyjęciu w drodze umowy z właścicielem nieruchomości gruntowej zabudowanej położonej w S. przy ul. (...), objętej księgami wieczystymi prowadzonymi przez Sąd Rejonowy P. – Stare Miasto w P. V Wydział Ksiąg Wieczystych pod oznaczeniem (...), (...) oraz (...), ograniczonego prawa rzeczowego nieodpłatnego użytkowania przedmiotowej nieruchomości na czas nieokreślony.

28 grudnia 2018 r. powódka L. S. działając w imieniu własnym złożyła w tutejszym Sądzie pozew o wykonanie przez B. W. (1) jego zobowiązania co do ustanowienia w stosunku do niej nieodpłatnego i na czas nieokreślony użytkowania nieruchomości. Sprawę zarejestrowano pod sygn. akt (...). 31 grudnia 2018 r. L. S. jako przedstawiciel ustawowy małoletniej Córki D. S. rozszerzyła żądanie, domagając się złożenia oświadczenia woli przez pozwanego także na rzecz D. S.. W odpowiedzi na pozew z dnia 10 września 2019 r. B. W. (1) uznał za niezasadne podejmowanie przez L. S. czynności zmierzających do zobowiązania pozwanego do złożenia oświadczenia woli co do ustanowienia prawa użytkowania, a to z uwagi na fakt, że B. W. (1) i L. S. prowadzą rozmowy co do alternatywnego sposobu wzajemnego rozliczenia się. B. W. (1) powołał się na sporządzony w dniu 26 marca 2019 r. list intencyjny, wskazując, że zgodnie z jego treścią zamierza on sprzedać nieruchomości w S. na rzecz T. C., który jednak chciałby zakupić nieruchomości w stanie wolnym od obciążeń i praw obligacyjnych na rzecz osób trzecich, w tym powódek.

W liście intencyjnym, spisanym pomiędzy B. W. (1), T. C. i L. S., działającą w imieniu własnym oraz w imieniu małoletniej córki D. S., wyrażono oświadczenia o następującej treści:

-

B. W. (1) i T. C. porozumieli się co do zawarcia umowy sprzedaży przedmiotowych nieruchomości, stanowiących działki gruntu numer (...), dla których Sąd Rejonowy P. – Stare Miasto w P. V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgi wieczyste o numerach (...),

-

w przypadku dokonania zapłaty łącznie na rzecz L. i D. S. przez T. C. przy zawieraniu przedwstępnej umowy nabycia nieruchomości od B. W. (1) kwoty 350.000 zł, L. S. zrzeknie się w imieniu własnym oraz – po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego – w imieniu jej małoletniej córki D. S. przysługujących im roszczeń co do ustanowienia prawa użytkowania, wynikających z oświadczeń złożonych przez B. W. (1) i wyrazi zgodę na wykreślenie z ksiąg wieczystych przedmiotowych nieruchomości tychże roszczeń,

-

B. W. (1) i T. C. zobowiązali się, że zostanie przez nich zawarta przedwstępna umowa sprzedaży przedmiotowych nieruchomości, na mocy której T. C. na poczet ich ceny zapłaci kwotę 350.000 zł do depozytu, która to kwota następnie po spełnieniu warunków zostanie wypłacona L. S..

Z uwagi na poczynione w liście intencyjnym ustalenia, w toczącej się przed Sądem Rejonowym P. – Grunwald i Jeżyce w P. sprawie o zezwolenie na dokonanie czynności na rzecz małoletniej D. S. na rozprawie w dniu 27 marca 2019 r. pełnomocnik L. S. zmienił żądanie wniosku w ten sposób, że oświadczył, że na tym etapie cofa wniosek o zezwolenie na ustanowienie na rzecz małoletniej córki nieodpłatnego i na czas nieokreślony prawa użytkowania nieruchomości, natomiast wnosi o wyrażenie zgody na zrzeczenie się roszczenia o ustanowienie użytkowania lub prawa użytkowania za zapłatę na rzecz małoletniej D. S. oraz L. S. kwoty 350.000 zł, przy czym małoletniej przypadnie z tej kwoty połowa, a z kwoty tej zakupione i urządzone zostanie mieszkanie, którego współwłaścicielami miałyby zostać L. i D. S. w udziałach 1/2.

W międzyczasie w dniu 11 kwietnia 2019 r. pozwany T. C. nabył od pozwanego B. W. (1) udziały 2/6 w:

-

prawie własności nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1462 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego P. – Stare Miasto w P.,

-

prawie własności nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1811 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego P. – Stare Miasto w P.,

-

prawie własności nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1721 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego P. – Stare Miasto w P..

W dniu 5 listopada 2019 r. w sprawie z powództwa L. S. i małoletniej D. S. przeciwko B. W. (1) o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, z uwagi na fakt, że między stronami toczyły się rozmowy, mające na celu polubowne załatwienie sprawy i prawdopodobne zawarcie ugody w formie aktu notarialnego, Sąd na zgodny wniosek stron zawiesił postępowanie w sprawie.

W sprawie z wniosku L. S. o zezwolenie sądu opiekuńczego na dokonanie czynności na rzecz małoletniej D. S. na podstawie operatu szacunkowego biegłego rzeczoznawcy majątkowego ustalano, że wartość roszczenia o ustanowienie prawa użytkowania na rzecz D. S. opiewa na kwotę 345.696,41 zł. Na rozprawie w dniu 16 grudnia 2019 r. pełnomocnik L. S. zmodyfikował wniosek, wnosząc o wyrażenie zgody na zrzeczenie się przez małoletnią roszczenia o ustanowienie użytkowania lub prawa użytkowania za zapłatę na rzecz małoletniej D. S. kwoty 300.000 zł i zezwolenie na umieszczeniu tej kwoty na lokacie założonej na imię i nazwisko małoletniej.

Postanowieniem częściowym z dnia 10 stycznia 2020 r., sygn. akt (...), Sąd Rejonowy P. – Grunwald i Jeżyce w P. zezwolił L. S. na dokonanie czynności prawnej przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem jej małoletniej córki D. S., polegającej na złożeniu w imieniu i na rzecz małoletniej oświadczeń o odpłatnym zrzeczeniu się przysługujących małoletniej roszczeń o ustanowienie nieodpłatnego i na czas nieokreślony prawa użytkowania na prawie własności:

-

nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1462 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego w P.,

-

nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1811 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego w P.,

-

nieruchomości położonej w S., stanowiącej działkę gruntu numer (...) o obszarze 0,1721 ha, zapisanej w księdze wieczystej KW nr (...) Sądu Rejonowego w P.,

za zapłatę na rzecz małoletniej kwoty nie niższej niż łącznie 300.000 zł oraz zezwolił wnioskodawczyni na podjęcie czynności niezbędnych do wykreślenia roszczeń o ustanowienie na rzecz małoletniej nieodpłatnego i na czas nieokreślony prawa użytkowania z ksiąg wieczystych prowadzonych dla ww. nieruchomości z zastrzeżeniem, że czynności tej można dokonać w terminie 2 lat od uprawomocnienia się postanowienia. Ponadto L. S. zobowiązano do złożenia dokumentów na potwierdzenie dokonanej czynności w sądzie oraz niezwłocznego umieszczenie kwoty uzyskanej z czynności na lokacie bankowej założonej na imię i nazwisko małoletniej z zastrzeżeniem, że wypłata środków z lokaty może nastąpić jedynie na podstawie zezwolenia sądu opiekuńczego. Postanowienie stało się prawomocne z dniem 18 stycznia 2020 r.

Postanowieniem z dnia 3 lipca 2020 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu XVIII Wydział Cywilny na podstawie art. 9 ust. 5 pkt 2 ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2019 r., poz. 1469) umorzył postępowanie w sprawie z powództwa L. i D. S. przeciwko B. W. (1) o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, sygn. akt (...), z uwagi na upływ czasu zawieszenia przy uwzględnieniu nowelizacji w zakresie okresów zawieszenia postępowania.

Sytuacja materialna powódek jest zła i zmieniła się na jeszcze gorsze w porównaniu z oświadczeniem majątkowym, które powódka L. S. złożyła na początku postępowania na potrzeby wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych. Wobec L. S. i jej córki wyrokiem z dnia Sądu Rejonowego P. – Grunwald i Jeżyce w P. z dnia 26 listopada 2019 r., sygn. akt (...), orzeczono eksmisję bez uprawnienia do otrzymania lokalu socjalnego. Apelacja od wyroku nie doprowadziła do zmiany rozstrzygnięcia. Wobec powódek wszczęto postępowanie egzekucyjne i wezwano je do dobrowolnego wydania lokalu.

W ocenie Sądu Okręgowego powództwo zasługiwało na uwzględnienie.

Podstawę prawną roszczeń powódek stanowił art. 64 k.c. w zw. z art. 390 § 2 k.c. Przeprowadzone postępowanie dowodowe wykazało, że pozwany B. W. (1) w aktach notarialnych z dnia 4 stycznia 2016 r. zobowiązał się w terminie do dnia 31 grudnia 2018 r. ustanowić na przysługującym mu prawie własności nieruchomości nieodpłatne i na czas nieokreślony prawo użytkowania na rzecz powódek, a powódka L. S. oświadczyła, że powyższe zobowiązanie w imieniu własnym oraz w imieniu małoletniej córki przyjmuje. Powyższe oświadczenia uznać należy za umowę przedwstępną ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego - użytkowania. Stosownie bowiem do art. 389 § 1 k.c. w umowie przedwstępnej strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości umowy przyrzeczonej o określonej przez strony treści. Pozwany B. W. (1) nie zawarł umowy przyrzeczonej i nie ustanowił na rzecz powódek prawa użytkowania nieruchomości. W przypadku uchylania się którejkolwiek ze stron umowy przedwstępnej od zawarcia umowy przyrzeczonej, drugiej strony przysługują środki prawne wskazane w art. 390 k.c. Uchylenie się od zawarcia umowy definitywnej stanowi niewykonanie zobowiązania z umowy przedwstępnej, stąd w grę wchodzi przede wszystkim obowiązek naprawienia wyrządzonej takim zachowaniem szkody (art. 390 § 1 k.c.). Jednakże, gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom, co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej w drodze sądowej (art. 390 § 2 k.c.). Z uwagi na powyższe powódkom przysługiwało prawo wytoczenia powództwa o zobowiązanie pozwanego B. W. (1) do złożenia oświadczenia woli zgodnego z treścią oświadczeń złożonych przez niego w aktach notarialnych z dnia 4 stycznia 2016 r. Legitymacja bierna pozwanego T. C. w niniejszym procesie wynika zaś z faktu, że od 11 kwietnia 2019 r. jest on w udziałach 2/6 współwłaścicielem nieruchomości, która obciążona jest roszczeniem powódek o ustanowienie prawa użytkowania. Powódki mogły więc dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej od pozwanego ad. 1 i pozwanego ad. 2. Co znamienne, powyższe okoliczności nigdy nie były przez którąkolwiek ze stron kwestionowane.

Strona pozwana wnosząc o oddalenie powództwa podnosiła zarzut przedawnienia roszczenia dochodzonego pozwem. Zarzut ten powinien być rozpoznany i omówiony w pierwszej kolejności, bowiem zgodnie z art. 117 § 2 k.c. po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Zasadnicze znaczenie dla oceny podniesionego przez pozwanych zarzutu przedawnienia ma jednak znaczenie przepis art. 390 § 3 zd. 1 k.c. Zgodnie z jego treścią, roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Przy uwzględnieniu powyższej regulacji roszczenie dochodzone pozwem uległoby przedawnieniu z dniem 31 grudnia 2019 r. Niniejszy pozew został zaś nadany w placówce pocztowej w dniu 11 sierpnia 2020 r. (data stempla pocztowego na kopercie), a zatem po upływie terminu przedawnienia. W takiej sytuacji roszczenie dochodzone pozwem uznać należałoby za przedawnione. Poprzedni pozew, z uwagi na umorzenie zawieszonego postępowania, nie wywołał żadnych skutków, które ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa, m.in. skutków w postaci przerwania biegu przedawnienia.

W ocenie Sądu jednak rację ma strona powodowa, wskazując, że podniesiony przez pozwanych zarzut przedawnienia pozostaje w sprzeczności z art. 5 k.c., zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego - takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Panuje pełna zgoda co do tego, że art. 5 k.c. może mieć także zastosowanie do zarzutu przedawnienia (uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 29.11.1996 r., (...)) i to nawet pomimo istotnej funkcji, jaką pełni przedawnienie w porządku prawnym, tj. funkcji stabilizującej stosunki społeczne. Podnosi się, że funkcja ta nie przedstawia się jako nadrzędna i musi w pewnych sytuacjach ustąpić przed inną wartością, jaką jest prawo strony do uzyskania orzeczenia zgodnego z poczuciem sprawiedliwości. Stąd też wskazuje się, że zastosowanie art. 5 k.c. w odniesieniu do zarzutu przedawnienia wymaga rozważenia, na tle całokształtu okoliczności sprawy, interesów i postaw obu stron roszczenia, tj. zarówno uprawnionego, jak i zobowiązanego. Przy czym nie wyklucza się tu nawet uznania zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa także wtedy, gdy przyczyny opóźnienia w dochodzeniu roszczenia leżą również, a nawet wyłącznie po stronie uprawnionego, jeśli przemawiają za tym inne okoliczności sprawy, jak np. charakter uszczerbku leżącego u podstaw przedawnionego roszczenia lub szczególna sytuacja uprawnionego, zwłaszcza w zestawieniu z sytuacją zobowiązanego, czy wreszcie sama postawa zobowiązanego (por. wyrok SN z dnia 27 listopada 2013 r., (...), Lex nr 1422124, wyrok SN z dnia 25 lutego 2010 r., (...), OSNC 2010 r., Nr 11, poz. 147).

Powódki, na których z mocy art. 6 k.c. spoczywał obowiązek wykazania okoliczności przemawiających za zastosowaniem art. 5 k.c. do oceny podniesionego przez pozwanych zarzutu przedawnienia, obowiązkowi temu sprostały. Domagając się uznania w sprawie zarzutu przedawnienia za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, pełnomocnik powódek jako okoliczność mającą uzasadnić odmowę uwzględnienia powyższego zarzutu wskazywał przede wszystkim na sprzeczne z tymi zasadami postępowanie pozwanych. Istotnie, jak wskazuje się w literaturze prawniczej, aby uznać podniesienie zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa, trzeba ocenić zachowanie dłużnika pod kątem naruszenia zasad współżycia społecznego. Do tego natomiast nie wystarczy sama tylko negatywna ocena skutków upływu terminu przedawnienia dla wierzyciela (gdyż te skutki ustawodawca generalnie zaaprobował, wprowadzając instytucję przedawnienia), ale niezbędne jest także uznanie zachowania dłużnika za moralnie naganne. Chodzi przede wszystkim o przypadki nadużycia zaufania – gdy dłużnik wcześniej wywołał swoim postępowaniem u wierzyciela uzasadnione oczekiwanie spełnienia świadczenia. Jak wskazuje judykatura, podstaw do uznania zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa można dopatrywać się w sytuacji, w której dłużnik swoim postępowaniem (np. przez podejmowanie pertraktacji lub innych działań) wywołał przekonanie wierzyciela, że dobrowolnie spełni swoje świadczenie, jednak ostatecznie tego nie uczynił, tymczasem zaś doszło do przedawnienia roszczenia. Chodzi tu zatem o „uśpienie czujności wierzyciela”, a zatem stan, w którym dłużnik uzyskałby korzyść majątkową w wyniku swego niewłaściwego postępowania. Podniesienie przez dłużnika w takiej sytuacji zarzutu przedawnienia musi być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, gdyby bowiem zarzut ten okazał się skuteczny, dłużnik uzyskałby korzyść majątkową w istocie w wyniku swego niewłaściwego postępowania.

W realiach niniejszego postępowania takie zachowanie po stronie pozwanej miało miejsce. Pozwani od samego początku na żadnym etapie pertraktacji stron oraz postępowań sądowych nie kwestionowali roszczenia powódek. Strony od dłuższego czasu próbowały jedynie wypracować satysfakcjonujące obie strony rozwiązanie, rozważały bowiem początkowo ustanowienie prawa użytkowania zgodnie z treścią złożonych oświadczeń, a następnie, alternatywnie, zrzeczenie się przez powódki roszczeń z tego tytułu za odpowiednią rekompensatą pieniężną, co potwierdza przede wszystkim treść zawartego w marcu 2019 r. listu intencyjnego. Powódka w terminie zainicjowała postępowanie sądowe o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w zakresie ustanowienia na rzecz jej oraz jej córki prawa użytkowania nieruchomości pozwem złożonym w tutejszym Sądzie w dniu 6 grudnia 2018 r. i zarejestrowanym pod sygn. akt (...). Postępowanie to zostało jednak zawieszone postanowieniem z dnia 5 listopada 2019 r. na zgodny wniosek stron, które zmierzały do zawarcia ugody i wzajemnego rozliczenia się. Pozwani swoim postępowaniem wywołali u powódek uzasadnione przekonanie, że mają zamiar spełnić dobrowolnie swoje świadczenie, względnie świadczenie zastępcze. Tymczasem postępowanie z powództwa L. i D. S. przeciwko B. W. (1) jako wówczas jedynemu właścicielowi stanowiących tło sporu nieruchomości zostało umorzone postanowieniem z dnia 3 lipca 2020 r., a to z uwagi na art. 9 ust. 5 pkt 2 ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, który skrócił w niniejszej sprawie okres zawieszenia z roku do sześciu miesięcy. Faktem jest, że powódki nie złożyły wniosku o podjęcie postępowania, Sąd nie traci jednak z pola widzenia, że wprowadzony ww. przepis przejściowy znacznie skracał znane stronie powodowej na moment zawieszenie postępowania termin, po którym postępowanie mogło być umorzone. Przepis ten dotykał więc osoby, które na chwilę zawieszenia postępowania uzyskiwały informację, że na złożenie wniosku o podjęcie postępowania, a tym samym w niniejszej sprawie na negocjacje z drugą stroną, mają rok od zawieszenia postępowania. Nie ma wątpliwości, że L. S. mogła być przeświadczona, że ma znacznie więcej czasu na złożenie ewentualnego wniosku o podjęcie zawieszonego postępowania. O ile radcowie prawni i adwokaci powinni śledzić zmiany przepisów i odpowiednio reagować, to jednak nawet ewentualne uchybienia w działaniu pełnomocnika są sankcjonowane jedynie w wypadkach przewidzianych w ustawie, np. w postaci zwrotu pozwu niespełniającego warunków formalnych wniesionego przez profesjonalnego pełnomocnika. W żadnym razie nie determinują natomiast możliwości zastosowania bądź też nie przez sąd określonej instytucji prawa materialnego, w tym przypadku nieuwzględnienia podniesionego przez stronę przeciwną zarzutu przedawnienia roszczenia z uwagi na jego sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Warto przy tym podkreślić, że powódka działając w imieniu własnym oraz imieniu małoletniej córki była cały czas aktywna, uczestnicząc w charakterze strony lub wnioskodawcy w różnych postępowaniach przed sądami oraz uczestnicząc w negocjacjach z drugą stroną. Choć jej działania nie wpływały na bieg terminu przedawnienia, niemniej jednak determinowały ocenę zachowań powódki w kontekście art. 5 k.c. Dodatkowym argumentem przemawiającym za zastosowaniem w sprawie w odniesieniu do zarzutu przedawnienia art. 5 k.c. jest rozważenie, na tle całokształtu okoliczności sprawy, interesów obu stron roszczenia. Uznanie zarzutu przedawnienia za nadużycie prawa jest możliwe, gdy przemawia za tym charakter uszczerbku leżącego u podstaw przedawnionego roszczenia. Wymaga zauważenia, że dobrem, które chroni powódka występując w niniejszej sprawie ze swoim roszczeniem, jest zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych swoich i małoletniej córki. Sytuacja finansowa powódek jest bardzo zła. Nadto wobec powódek orzeczona została prawomocnym wyrokiem eksmisja z zajmowanego obecnie lokalu. W konsekwencji Sąd podzielił wniosek powódek, że w niniejszej sprawie istniały przesłanki do uznania zarzutu przedawnienia za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Sprzeczne z poczuciem sprawiedliwości byłaby, przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy, odmowa ochrony roszczenia powódek.

Przechodząc dalej ustosunkować należało się do drugiego podniesionego przez pozwanych zarzutu, mianowicie twierdzeń, że pozwany B. W. (1) nie miał prawnej możliwości, aby skutecznie zobowiązać się do ustanowienia prawa użytkowania na rzecz powódki D. S. z uwagi na fakt, że czynność ta przekracza zakres zwykłego zarządu majątkiem małoletniej, a L. S. jako przedstawicielka ustawowa małoletniej D. S. nie posiadała zezwolenia sądu opiekuńczego na dokonanie tej konkretnej czynności.

W istocie, zgodnie z art. 101 § 3 k.r.o. rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. W przepisie tym chodzi o to, czy dana czynność wywiera poważniejszy efekt gospodarczy. Istotne znaczenie ma natomiast okoliczność, czy nabycie określonego poważniejszego składnika przez dziecko jest odpłatne czy darmowe. Nabycie odpłatne takiego składnika stanowi zawsze – zgodnie z utrwalonym poglądem – czynność przekraczającą zwykły zarząd, natomiast co do nabycia nieodpłatnego, Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu z dnia 30 kwietnia 1977 r. ((...), OSN 1978, Nr 2, poz. 19) uznał, że rodzice mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego przewidzianego w art. 101 § 3 k.r.o. nabywać dla małoletniego dziecka nieruchomości na podstawie umowy darowizny w stanie wolnym od zobowiązań wobec darczyńcy lub osób trzecich. W treści uchwały Sąd wyjaśnił, że przy wykładni przewidzianego w art. 101 § 3 k.r.o. pojęcia „czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka” należy mieć na uwadze, że u podłoża tego przepisu leży dobro dziecka i ochrona jego interesów majątkowych, dlatego np. nabycie na rzecz dziecka nieruchomości stanowi w zasadzie czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu, czynność taka z reguły wymaga poważnych środków finansowych i ocena, czy należący do dziecka majątek ma być obrócony na ten cel, wymaga oceny tej czynności przez sąd opiekuńczy z punktu widzenia celowości gospodarczej i dobra dziecka. Sąd Najwyższy rozważał jednak szczególną sytuację, gdy nabycie nieruchomości nastąpić miało na rzecz małoletniego pod tytułem darmym w stanie wolnym od zobowiązań wobec darczyńcy lub osób trzecich, to znaczy w sytuacji, gdy wskutek umowy darowizny następuje na rzecz dziecka przysporzenie majątkowe nie pociągające za sobą po stronie obdarowanego żadnych zobowiązań cywilnoprawnych wobec darczyńcy lub osób trzecich. Ta szczególna sytuacja ma istotne znaczenie, a ocena, czy czynność prawna dokonywana przez rodziców w imieniu dziecka może z natury rzeczy godzić w dobro dziecka i jego interes majątkowy, powinna uwzględniać swoistość konkretnej czynności prawnej. Należy mieć zwłaszcza na uwadze, czy zgodnie z zasadami doświadczenia życiowego konkretna czynność prawna w przeciętnych i typowych sytuacjach życiowych naraża dobro dziecka i jego interes majątkowy czy też - przeciwnie – z reguły leży w jego interesie. Zasady doświadczenia życiowego wskazują, że bezpłatne przysporzenie majątkowe na rzecz dziecka zazwyczaj zgodne jest z jego dobrem. Nie powinna przy tym mieć istotnego znaczenia okoliczność, czy przedmiotem bezpłatnego przysporzenia jest np. większa suma pieniężna, wartościowa rzecz ruchoma czy też nieruchomość. Dodatkowy argument, przemawiający za stanowiskiem, że w sytuacji przedstawionej w pytaniu prawnym chodzi o czynność zwykłego zarządu majątkiem dziecka, wynika zdaniem Sądu Najwyższego z art. 17 kodeksu cywilnego. Stosownie do tego przepisu "z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego". Osoba więc ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego dokonywać czynności prawnych, które po jej stronie nie są ani rozporządzeniem, ani zobowiązaniem (argumentum a contrario). Jest przy tym z tego punktu widzenia rzeczą obojętną, co jest przedmiotem takiej czynności prawnej i jaka jest jego wartość. Nie bez znaczenia dla rozważanego zagadnienia jest przepis art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o., w myśl którego w drodze wyjątku od odmiennej reguły rodzice mogą reprezentować dziecko przy czynnościach prawnych między dzieckiem a nimi, gdy czynność ta polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka. Przepis ten wskazuje bowiem na odmienne traktowanie sytuacji, gdy czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz małoletniego. Ustawodawca i w tym wypadku, wychodząc z założenia, że bezpłatne przysporzenie z reguły nie nasuwa obawy powstania sprzeczności interesów kontrahentów, odstępuje od zasady wyłączenia przedstawicielstwa ustawowego rodziców przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem.

Przenosząc powyższe na grunt niniejszej sprawy uznać należało, że ustanowienie na rzecz małoletniej D. S. ograniczonego prawa rzeczowego tj. użytkowania nieruchomości nieodpłatnie i na czas nieokreślony nie jest czynnością wymagającą zgody sądu opiekuńczego. Pojęcie zwykłego zarządu i czynności przekraczającej zwykły zarząd nie może być wykładane bez uwzględnienia przepisu art. 17 k.c. Przepis ten bowiem wskazuje również na to, że ustawodawca uznał, że przysporzenie majątkowe z reguły leży w interesie osoby, na rzecz której jest dokonywane, tak dalece, że osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnej może działać samodzielnie, bez potrzeby uzyskiwania zgody przedstawiciela ustawowego. U podłoża uregulowań mających na celu ochronę majątkowych interesów małoletniego leży bowiem generalne założenie, że interesy te nie są zagrożone, a więc tym samym nie są potrzebne szczególne gwarancje, gdy czynności prawne mają wyłącznie na celu przysporzenie małoletniemu bezpłatnych korzyści. Nie byłoby zatem zrozumiałe, dlaczego ustawodawca, dając wyraz takiemu stanowisku w innych przepisach, miałby mieć inne intencje, gdy idzie o przepis art. 101 § 3 k.r.o. Należy nadto mieć na uwadze, że w sprawie w imieniu dziecka działa rodzic, co do którego brak jest podstaw do przyjęcia, aby działał nierozsądnie czy wbrew interesom swego dziecka. Przeciwnie, w sprawie faktem jest, że potrzeby mieszkaniowe małoletniej są niezabezpieczone, a dążenie do ustanowienia prawa użytkowania na rzecz małoletniej D. S. ma na celu właśnie zabezpieczenie jej bytu.

Mając powyższe na uwadze, na podstawie wyżej powołanych przepisów prawa, Sąd orzekł jak w punkcie I sentencji wyroku.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 § 1 i § 3 k.p.c., obciążając nimi pozwanych jako stronę przegrywającą proces.

Apelację od wyroku złożyli pozwani, zaskarżyli go w całości. Pozwani zarzucali rozstrzygnięciu:

-

naruszenie przepisów prawa procesowego, mające istotny wpływ na rozstrzygnięcie, tj. art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów i w konsekwencji błędne przyjęcie, że powódki wykazały, że w sprawie zaszły okoliczności przemawiające za zastosowaniem art. 5 k.c. do oceny podniesionego przez pozwanych zarzutu przedawnienia, podczas gdy okoliczności takie nie zostały przez powódki wykazane na żadnym etapie postępowania,

-

naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 5 k.c. w zw. z art. 390 § 3 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie i w konsekwencji nieuwzględnienie podniesionego przez pozwanych zarzutu przedawnienia roszczenia z powodu uznania go za pozostający w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, podczas gdy w niniejszej sprawie nie zaistniały żadne podstawy do przyjęcia, że podniesiony przez pozwanych zarzut przedawnienia pozostawał w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego,

-

błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia i w konsekwencji sprzeczne z materiałem dowodowym ustalenie, że z uwagi na fakt, że między stronami toczyły się rozmowy mające na celu polubowne załatwienie sprawy i prawdopodobne zawarcie ugody w formie aktu notarialnego, Sąd na zgodny wniosek stron zawiesił postępowanie toczące się przed Sądem Okręgowym w Poznaniu, XVIII Wydział Cywilny, sygn. akt: (...) (w przedmiocie zobowiązania do złożenia oświadczenia woli), podczas gdy na etapie zawieszenia ww. postępowania strony nie prowadziły żadnych negocjacji.

Wskazując na powyższy zarzuty pozwani wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości; zasądzenie od powódek na rzecz pozwanych kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego przed Sądem I i II instancji, według norm przepisanych.

Powódki wniosły o oddalenie apelacji oraz o zasądzenie od pozwanych na ich rzecz zwrotu kosztów postępowania odwoławczego w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja okazała się bezzasadna, a zaskarżony wyrok w ostatecznym rezultacie należy uznać za prawidłowy, mimo jego częściowo błędnego uzasadnienia.

Ustalenia faktyczne sądu I instancji nie budzą wątpliwości i dlatego Sąd Apelacyjny przyjmuje je w pełni za podstawę własnego rozstrzygnięcia.

Zostały one poczynione w oparciu o wszechstronne rozważenie całego zebranego materiału dowodowego, którego ocena, przeprowadzona w pisemnym uzasadnieniu orzeczenia, jest pełna, zgodna z zasadami logiki i doświadczenia życiowego.

Ustalenia te nie zostały skutecznie podważone w apelacji, w ramach podniesionych tam zarzutów o charakterze procesowym (pkt. 1 i 3 zarzutów środka zaskarżenia).

I tak, jeżeli chodzi o zarzut zawarty w punkcie 1). zarzutów apelacji, to, mimo powołania się w nim na naruszenie art. 233 § 1 kpc, w rzeczywistości stanowi on wyłącznie próbę zakwestionowania poprawności przeprowadzonego przez sąd I instancji procesu subsumcji ustalonego stanu faktycznego pod przepis art. 5 kc, a więc dotyczy stosowania przez ten sąd prawa materialnego.

Z kolei, jeżeli chodzi o zarzut błędu w ustaleniach faktycznych, zawarty w punkcie 3). zarzutów apelacyjnych, to w pierwszej kolejności należy stwierdzić, że Sąd Okręgowy nie ustalił expressis verbis, że także po zawieszeniu postępowania w sprawie (...) strony prowadziły negocjacje dotyczące polubownego, pozasądowego zakończenia sporu.

Niemniej powódki treścią dokumentów dołączonych do odpowiedzi na apelację wykazały, że takie negocjacje były rzeczywiście prowadzone.

Dowody te nie mogą być przy tym uznane za spóźnione, gdyż sprawa przedmiotowych negocjacji nie była sporna w postępowaniu przed sądem I instancji.

Przechodząc do kwestii związanych z wykładnią i stosowaniem przepisów prawa materialnego w pierwszej kolejności należy stwierdzić, że, gdyby hipotetycznie przyjąć, za sądem I instancji, że między stronami doszło do zawarcia umów przedwstępnych i że roszczenia powódek uległy przedawnieniu na podstawie art. 390 § 3 kc, to w pełni należałoby podzielić stanowisko tego sądu, zgodnie z którym podniesienie przez pozwanych zarzutu przedawnienia stanowiłoby nadużycie prawa w rozumieniu przepisu art. 5 kc.

Rozbudowana argumentacja w tym przedmiocie, przedstawiona w pisemnych motywach wyroku, zasługuje na pełną akceptację, co zwalnia z konieczności ponownego jej przytaczania dla potrzeb niniejszego uzasadnienia.

Rzecz jednak w tym, że w realiach sprawy nie było podstaw do przyjęcia, iż w dniu 4 stycznia 2016 r. między stronami doszło do zawarcia umów przedwstępnych w rozumieniu przepisu art. 389 kc.

Z istoty konstrukcji umowy przedwstępnej wynika, że jej przedmiotem może być zobowiązanie wyłącznie do zawarcia umowy przyrzeczonej o charakterze zobowiązującym lub zobowiązująco – rozporządzającym.

Natomiast przedmiotem takiej umowy nie może być zobowiązanie do zawarcia umowy o charakterze wyłącznie rozporządzającym (tj. przeniesienia własności).

W takim bowiem przypadku doszłoby do zatarcia różnic między umową przedwstępną a umową zobowiązującą do zawarcia umowy o charakterze rozporządzającym, o jakiej mowa w przepisach art. 156 kc i art. 158 kc (zob. bliżej np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1968 r. w sprawie (...), OSNCP, z. 1 z 1969 r., poz. 5 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 5 czerwca 1997 r. w sprawie (...), OSNC, z. 12 z 1997 r., poz. 199 oraz z dnia 20 lipca 2020 r. w sprawie (...), LEX nr 3080390).

W związku z tym należy zauważyć, że umowy zawarte w dniu 4 stycznia 2016 r. między powódkami a pozwanym B. W. (1) zawierają wyłącznie zobowiązanie właściciela nieruchomości do podjęcia w określonym terminie czynności o charakterze rozporządzającym, czyli ustanowienia na rzecz powódek ograniczonego prawa rzeczowego (art. 245 kc w zw. z art. 156 kc i art. 158 kc).

Ubocznie można zauważyć, że, co prawda, sąd I instancji nie poczynił ustaleń co do causae ustanowienia na rzecz powódek ograniczonych praw rzeczowych na nieruchomości, niemniej niewątpliwe wynika ona z treści poprzednio zawartych umów z udziałem stron (w umowach dołączonych do pozwu znajdują się odwołania do poprzednio zawartych aktów notarialnych).

Z przyczyn, o których była wyżej mowa umowy te nie mogą być uznane za umowy przedwstępne, a jedynie za umowy zobowiązujące do podjęcia czynności o charakterze rozporządzającym, do których znajdują zastosowanie ogólne terminy przedawniania się roszczeń majątkowych, o jakich mowa w przepisie art. 118 kc (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 1979 r. w sprawie (...), OSNCP, z. 1-2 z 1980 r., poz. 20).

Z kolei nie może budzić wątpliwości, że powództwo w rozpoznawanej sprawie zostało wytoczone przed upływem terminów przedawnienia z art. 118 kc.

W apelacji nie podważa się już legitymacji do wystąpienia przez powódkę L. S. do występowania z roszczeniem także w imieniu małoletniej córki, mimo braku zgody sądu opiekuńczego.

Wystarczy zatem w tym miejscu w pełni zaakceptować argumentację co do tego zagadnienia przedstawioną przez Sąd Okręgowy w pisemnym uzasadnieniu wyroku.

Oczywiste jest, że wystąpienie przez rodzica w imieniu małoletniego dziecka z roszczeniami o charakterze zachowawczym, nie skutkującymi przy tym niebezpieczeństwem powstania po stronie małoletniego obciążeń majątkowych, nie może być uznane za sprawę przekraczającą zakres zwykłego zarządu w rozumieniu przepisu art. 101 § 3 k. r. i op.

Z tych przyczyn na podstawie art. 385 kpc oraz powołanych wyżej przepisów prawa materialnego Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie 1. sentencji wyroku.

O należnych stronie powodowej kosztach zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym orzeczono w punkcie 2. wyroku na podstawie przepisów art. 98 § 1 i 3 kpc oraz art. 99 kpc w zw. z art. 391 kpc, przy uwzględnieniu treści § 10 ust. 1 pkt 2) w zw. z § 2 pkt. 7) Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. 2018.265.).

Bogdan Wysocki

Niniejsze pismo nie wymaga podpisu własnoręcznego na podstawie § 21 ust. 4 zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 czerwca 2019 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej jako właściwie zatwierdzone w sądowym systemie teleinformatycznym

Starszy sekretarz sądowy

Sylwia Stefańska