Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 26 lutego 2014 roku wydanym w sprawie o sygn. akt III Ns 1902/13 Sąd Rejonowy dla Łodzi - Śródmieścia w Łodzi stwierdził, iż spadek po J. G. z domu W., córce J. i Z., zmarłej w dniu 28 października 2013 roku w Ł., ostatnio stale zamieszkałej w Ł., na podstawie testamentu notarialnego z dnia 22 kwietnia 2013 roku sporządzonego przed emerytowanym notariuszem G. S. zastępującą notariusza A. K. w Jej Kancelarii Notarialnej w Ł., zarejestrowanego w repertorium A nr 1185/2013, otwartego i ogłoszonego przez w/w Sąd w dniu 14 stycznia 2014 roku nabyła w całości urodzona w dniu (...) córka A. S. z domu G. (córka W. R. i J.).

(postanowienie k. 11 i uzasadnienie k. 29-30)

Apelację od w/w orzeczenia wywiódł W. S., zaskarżając je w całości i zarzucając:

1.  nieważność postępowania, polegającą na pozbawieniu uczestnika postępowania możności obrony swych praw, przez przeprowadzenie postępowania, w sytuacji , gdy uczestnikowi postępowania nie został doręczony odpis wniosku o stwierdzenie nabycia spadku wraz z obligatoryjnymi pouczeniami, a o treści tego wniosku i przysługujących im uprawnieniach procesowych uczestnik postępowania nie został poinformowany przez Sąd pierwszej instancji na żadnym etapie postępowania, lecz dopiero po wydaniu w sprawie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku;

2.  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść wydanego orzeczenia, a mianowicie art. 206 § 1 i 2 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie polegające na przeprowadzeniu postępowania pomimo niedoręczenia przez Sąd pierwszej instancji przed pierwszym a zarazem jedynym w sprawie terminem posiedzenia odpisu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku wraz z obligatoryjnymi pouczeniami uczestnika postępowania o możliwości podjęcia przez niego określonych czynności procesowych, a w konsekwencji uniemożliwienie mu aktywnego udziału w postępowaniu;

3.  naruszenie przepisów prawa materialnego, które miało wpływ na treść wydanego orzeczenia, a mianowicie art. 945 § 1 pkt 1 k.c. poprzez jego niezastosowanie i wydanie w sprawie przez Sąd pierwszej instancji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, w oparciu o testament nieważny, bowiem sporządzony w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli przez spadkodawczynię J. G., z uwagi na jej stan zdrowia w chwili sporządzania testamentu.

W następstwie tak sformułowanych zarzutów skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu dla Łodzi - Śródmieścia w Łodzi.

(apelacja k. 18-26)

W odpowiedzi na apelację wnioskodawczyni wniosła o jej oddalenie w całości i zasądzenie od uczestnika postępowania na swoją rzecz kosztów postępowania drugoinstancyjnego - w tym kosztów zastępstwa adwokackiego - według norm prawem przepisanych.

(odpowiedź na apelację k. 37-39v.)

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja powoda okazała się zasadna i jako taka skutkowała uchyleniem zaskarżonego postanowienia i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu dla Łodzi - Śródmieścia w Łodzi.

Na wstępie dalszych rozważań stwierdzić należy, iż z uwagi na sposób procedowania przez Sąd pierwszej instancji oraz zasadność jednego z zarzutów apelacyjnych (o czym szerzej poniżej) na obecnym etapie postępowania nie jest możliwym poczynienie przez Sąd Odwoławczy własnych ustaleń faktycznych, istotnych z punktu widzenia merytorycznego rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy.

Wobec sposobu sformułowania dwóch pierwszych zarzutów apelacyjnych - sprowadzających się w swej istocie do wskazania tego samego uchybienia o charakterze procesowym, a różniących się jedynie skutkiem wywoływanym w toku postępowania odwoławczego - zasadnym jest w ocenie Sądu Okręgowego ich łączne rozpoznanie. Oznacza to, iż w pierwszej kolejności rozstrzygnąć, czy Sąd meriti dopuścił się naruszenia art. 206 § 1 i § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Dopiero odpowiedź twierdząca na tak postawione pytanie implikuje konieczność rozważenia, czy uchybienie to na gruncie przedmiotowej sprawy skutkowało nieważnością postępowania - a jeśli nie, to czy miało ono istotny wpływ na treść zaskarżonego postanowienia.

Zgodnie z art. 206 § 1 zd. 2 k.p.c., jednocześnie z wyznaczeniem pierwszej rozprawy Przewodniczący zarządza doręczenie pozwu i stosownie do potrzeby wyznacza sędziego sprawozdawcę. Natomiast § 2 powołanego przepisu przewiduje, że równocześnie z doręczeniem pozwu i wezwania na pierwszą rozprawę poucza się pozwanego o:

1) czynnościach procesowych, które może lub powinien podjąć, jeśli nie uznaje żądania pozwu w całości lub w części, w szczególności o możliwości lub obowiązku wniesienia odpowiedzi na pozew, w tym o obowiązujących w tym zakresie wymaganiach co do terminu i formy, lub przedstawienia swoich wniosków, twierdzeń i dowodów na rozprawie;

2) skutkach niepodjęcia takich czynności, w szczególności o możliwości wydania przez sąd wyroku zaocznego i warunkach jego wykonalności oraz obciążenia pozwanego kosztami postępowania;

3) możliwości ustanowienia przez pozwanego pełnomocnika procesowego i braku obowiązkowego zastępstwa przez adwokata lub radcę prawnego.

Zacytowany przepis - na mocy art. 13 § 2 k.p.c. - znajduje odpowiednie zastosowanie w toku postępowania nieprocesowego, do którego zalicza się między innymi postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku. Co oczywiste, celem przedstawionej regulacji jest zapoznanie osoby nieinicjującej postępowania sądowego z pismem wszczynającym takie postępowanie oraz uświadomienie jej o negatywnych konsekwencjach, do których może doprowadzić jej bezczynność, oraz wskazanie czynności (w tym ich formę i termin), których może albo powinna dokonać, aby uniknąć tychże konsekwencji. Jak słusznie podnosi się w literaturze, pouczenie o którym mowa w art. 206 § 2 jest obligatoryjne. Jego zaniechanie lub nieprawidłowość oznaczają nie tylko to, że orzeczenie, które zostanie wydane w sprawie, nie uzyska zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego, lecz także to, że będziemy mieć do czynienia z naruszeniem przepisów procesowych, które w skrajnych wypadkach może być potraktowane nawet jako pozbawienie strony możliwości obrony swoich praw (art. 379 pkt. 5) Niezależnie bowiem od motywów, które spowodowały wprowadzenie obowiązku omawianego pouczenia (tj. wejście w życie rozporządzenia (WE) nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych) regulacja art. 206 § 2 ma ogólny charakter i nie ma żadnych podstaw, aby skutki jej naruszenia ograniczać do sfery europejskiego tytułu egzekucyjnego. Przeciwnie, zastosowanie w tym względzie mają ogólne przepisy kodeksu ( Komentarz do art. 206 kodeksu postępowania cywilnego pod red. Andrzeja Jakubeckiego, opubl. Lex).

Na gruncie przedmiotowej sprawy bezspornym jest, iż przed terminem rozprawy w dniu 26 lutego 2014 roku Sąd pierwszej instancji nie doręczył W. S. zarówno odpisu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku po J. G. złożonego przez A. S. w dniu 18 listopada 2013 roku, jak i pouczenia o którym mowa w art. 206 § 2 k.p.c. Doręczenie to nastąpiło dopiero w dniu 5 marca 2014 roku, a więc 7 dni po wydaniu postanowienia kończącego postępowanie w pierwszej instancji. W świetle powyższych rozważań, takie postępowanie Sądu meriti ocenione musi zostać jako nieprawidłowe.

Jednocześnie stwierdzić należy, iż wskazane uchybienie miało istotny wpływ na treść zaskarżonego postanowienia, gdyż - jak słusznie podnosi apelujący - W. S. wskutek niepouczenia go o przysługujących mu uprawnieniach procesowych nie skorzystał z nich, w szczególności nie podniósł zarzutu nieważności testamentu oraz nie zgłosił stosownych wniosków dowodowych. Konstatacji tej nie zmienia fakt, iż uczestnik brał udział w rozprawie w dniu 26 lutego 2014 roku oraz został na niej zapoznany z treścią przedmiotowego testamentu notarialnego. Istotą unormowania z art. 206 § 1 i § 2 k.p.c. jest bowiem umożliwienie stronie postępowania podjęcia realnej obrony swych praw i wyrażenie własnego stanowiska w sposób przemyślany - w szczególności jeśli dotyczy to tak ważnej decyzji życiowej, jak kwestia spadkobrania. Tymczasem W. S. nie miał możliwości odpowiedniego przygotowania się do rozprawy - co więcej również w jej trakcie nie został przez Sąd pouczony o uprawnieniach, o których mowa w art. 206 § 2 k.p.c. W tym kontekście warto podkreślić szczególny charakter postępowania o stwierdzenie nabycie spadku, w którym na pierwszy plan wysuwa się ogólny interes wyrażający się w prawidłowym ustaleniu kręgu spadkobierców, zsuwając na plan dalszy interes prawny poszczególnych uczestników. Oznacza to poszerzony zakres działania przez Sąd z urzędu, w tym także szczególne czuwanie nad właściwym przebiegiem postępowania w celu uniknięcia tego rodzaju uchybień, jak to będące przedmiotem rozpoznania w niniejszej sprawie.

Rozważania w zakresie stwierdzenia ewentualnej nieważności postępowania z art. 379 pkt. 5 k.p.c. rozpocząć należy od poczynienia uwagi o charakterze wstępnym. Jak podnosi się w literaturze i orzecznictwie, analizując, czy doszło do pozbawienia strony możności działania, trzeba w pierwszej kolejności rozważyć, czy nastąpiło naruszenie przepisów procesowych, następnie ustalić, czy uchybienie to wpłynęło na możność strony do działania w postępowaniu, w końcu zaś ocenić, czy pomimo zaistnienia tych okoliczności strona mogła bronić swych praw w procesie. Dopiero w razie kumulatywnego spełnienia wszystkich tych przesłanek można przyjąć, że strona została pozbawiona możności działania (zob. Komentarz do art. 379 kodeksu postępowania cywilnego pod red. Tadeusza Wiśniewskiego, opubl. Lex). Jak wynika z wcześniejszych rozważań, na gruncie przedmiotowej sprawy spełnione niewątpliwie zostały dwa pierwsze z wymienionych warunków zastosowania art. 379 pkt. 5 k.p.c. Jednakże W. S. mógł bronić swoich praw przed wydaniem postanowienia kończącego postępowanie w pierwszej instancji. Uczestnik stawił się bowiem na rozprawie w dniu 26 lutego 2014 roku i zaprezentował na niej swoje stanowisko, przyłączając się do wniosku A. S.. O ile okoliczność ta nie miała znaczenia dla stwierdzenia istotnego wpływu uchybienia Sądu pierwszej instancji na treść orzeczenia, o tyle jej wystąpienie niweczy zdaniem Sądu Odwoławczego możliwość powoływania się przez W. S. na - interpretowaną ściśle z uwagi na swój wyjątkowy charakter - przyczynę nieważności postępowania z powodu pozbawienia możności obrony swych praw.

Natomiast ostatni z zarzutów apelacyjnych - naruszenia prawa materialnego, tj. art. 945 § 1 pkt. 1 k.c. poprzez jego niezastosowanie uznać należy za przedwczesny. Na obecnym etapie postępowania - wobec braku przeprowadzenia dowodów zawnioskowanych przez wnioskodawczynię i uczestnika (w szczególności dowodu z opinii biegłego psychiatry i neurologa) - brak jest podstaw do stwierdzenia, czy przedmiotowy testament notarialny jest nieważny z uwagi na sporządzenie go przez spadkodawczynię w stanie zdrowia wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Co oczywiste, dokonanie właściwej oceny jurydycznej w tym zakresie nie może opierać się jedynie na twierdzeniach zawartych w uzasadnieniu apelacji i stanie się możliwe dopiero po przeprowadzeniu całego postępowania dowodowego.

Orzekając o uchyleniu zaskarżonego postanowienia i przekazaniu Sądowi Rejonowemu sprawy do ponownego rozpoznania, Sąd Okręgowy miał na uwadze, iż ewentualne wydanie orzeczenia reformatoryjnego w niniejszej sprawie pozbawiałoby uczestników możliwości jego zaskarżenia - co w konsekwencji naruszałoby konstytucyjną zasadę dwuinstancyjności postępowania (art. 176 ust. 1 Konstytucji RP). Zauważyć należy, iż wydanie zaskarżonego postanowienia nastąpiło de facto bez przeprowadzenia jakiegokolwiek postępowania dowodowego i ograniczyło się do dopuszczenia dowodów z dokumentów (akty stanu cywilnego i testament notarialny) oraz odebrania od wnioskodawczyni zapewnienia spadkowego - co jest "standardem" w każdej sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Tymczasem ustalenie prawidłowego kręgu spadkobierców po J. G. oraz tytułu ich dziedziczenia wiąże się z koniecznością przeprowadzenia wielu czynności dowodowych - w tym uzyskania dokumentacji medycznej zmarłej, przesłuchania kilku świadków, a także dopuszczenia dowodu z opinii biegłego z zakresu psychiatrii i biegłego z zakresu neurologii (ewentualnie opinii uzupełniających) - co z pewnością wykracza poza ramy uzupełniającego postępowania dowodowego przed Sądem Odwoławczym. W tym świetle uznać należy, iż wydanie orzeczenia reformatoryjnego wymagałoby przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 4 in fine).

W toku ponownego rozpoznania sprawy Sąd I instancji przeprowadzi postępowanie dowodowe bacząc, by nie dopuścić się naruszeń uprawnień procesowych uczestników - w szczególności zaś:

- zwróci się do (...) Zespołu (...) w Ł. Szpitala im. (...) celem udostępnienia dokumentacji medycznej spadkodawczyni i udzielenie informacji na temat jej stanu zdrowia, okresu od jakiego leczyła się w tej placówce oraz postanowionej diagnozy, a następnie dopuści dowód z tych dokumentów na okoliczność wskazaną w punkcie IV.1. apelacji;

- dopuści dowód z przesłuchania świadków S. R., A. R. i M. R. na okoliczność wskazaną w punkcie IV.3. apelacji oraz świadków E. S., M. S., T. K. i Z. W. na okoliczności wskazane w punkcie 4a. odpowiedzi na apelację;

- dopuści dowód z przesłuchania wnioskodawczyni i uczestnika postępowania na okoliczności wskazane w punkcie IV.4. apelacji oraz punkcie 4.b odpowiedzi na apelację;

- dopuści dowód z opinii biegłego z zakresu psychiatrii i biegłego z zakresu neurologii na okoliczność wskazaną w punkcie IV.2. apelacji.

W zależności od wyników postępowania dowodowego, Sąd pierwszej instancji uwzględni również inne wnioski dowodowe niezgłoszone dotychczas przez uczestników - jeśli uzna, iż ich przeprowadzenie ma znaczenie dla poczynienia istotnych ustaleń faktycznych. Mając na uwadze szczególny charakter postępowania nieprocesowego konieczne może okazać się również dopuszczenie określonych dowodów z urzędu. Następnie Sąd Rejonowy dokona oceny wiarygodności zebranego w sprawie materiału dowodowego (zwłaszcza opinii biegłego) oraz oceny jurydycznej, ustalając właściwy krąg spadkobierców oraz ich tytuł dziedziczenia (z ustawy lub z testamentu) - co w konsekwencji pozwoli na wydanie w niniejszej sprawie prawidłowego orzeczenia.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Odwoławczy na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu dla Łodzi - Śródmieścia w Łodzi do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego (art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).