Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 19 grudnia 2000 r.
II UKN 155/00
Przy ustaleniu prawa do emerytury uwzględnia się okresy pracy w go-
spodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia, świadczonej przed dniem 1
stycznia 1983 r. w wymiarze przekraczającym połowę pełnego wymiaru czasu
pracy, także w czasie wakacji szkolnych (art. 10 ust. 3 w związku z art. 6 ust. 2
lit. a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).
Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 8 grudnia 2000 r. sprawy z wniosku
Luby S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w B. o zalicze-
nie okresu pracy w gospodarstwie rolnym i emeryturę, na skutek kasacji organu ren-
towego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 stycznia 2000 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w B. odmówił Lubie S. przyznania
emerytury na podstawie art. 29 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.),
uznając za udowodnione 29 lat, 2 miesiące i 9 dni okresów ubezpieczenia. Nie
uwzględnił okresu od dnia 15 kwietnia 1960 r. do dnia 30 listopada 1963 r., przyjąw-
szy, że równolegle z uczęszczaniem do Technikum Ekonomicznego w B. nie mogła
pracować w gospodarstwie rolnym rodziców codziennie, co najmniej w wymiarze
połowy powszechnie obowiązującego czasu pracy. Według ustaleń Sądu pierwszej
instancji, opartych na zeznaniach przesłuchanych w sprawie świadków, stale i w wy-
miarze ponad 4 godzin dziennie ubezpieczona pracowała natomiast w tym gospo-
darstwie w czasie wakacji, czyli w okresach od dnia 25 czerwca do dnia 30 sierpnia
2
w latach 1960-63. Okres ten uzupełnił staż ubezpieczenia do wymaganych 30 lat,
przeto Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 29 października 1999 r. zmienił zaskarżoną
decyzję i przyznał Lubie S. emeryturę. Wyrokiem z dnia 12 stycznia 2000 r. Sąd
Apelacyjny w Białymstoku oddalił apelację Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych, przyjąwszy, w oparciu o ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, że wyko-
nywanie pracy w gospodarstwie rolnym w wymiarze co najmniej połowy normy czasu
pracy pozwala na uznanie jej za okres składkowy.
W kasacji Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wniósł o zmianę wyroku
Sądu Apelacyjnego, zarzucając naruszenie art. 10 ust. 1 pkt 3 w związku z art. 29 pkt
1 ustawy o emeryturach i rentach przez przyjęcie, że pomoc w gospodarstwie rolnym
w czasie wakacji podlega zaliczeniu jako okres zatrudnienia wymagany do upraw-
nień emerytalnych. Na uzasadnienie niewłaściwego zastosowania wskazanych prze-
pisów skarżący przytoczył pogląd Sądu Najwyższego zawarty w wyroku z dnia 13
stycznia 1998 r., II UKN 433/97 (OSNAPiUS 1998 nr 22, poz. 668). Zdaniem skarżą-
cego, pogląd ten zachowuje swe znaczenie w obecnym stanie prawnym i Sąd Ape-
lacyjny powinien był kierować się nim przy stosowaniu wskazanych w kasacji prze-
pisów prawa materialnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd drugiej instancji ustalił, że ubezpieczona wykonywała pracę w letnich
miesiącach wakacyjnych w wymiarze czasu nie mniejszym niż 4 godziny dziennie.
Ustalenie to nie zostało w kasacji zakwestionowane, co powoduje, że Sąd Najwyższy
jest nim związany (art. 39315
KPC in fine w brzmieniu sprzed dnia 1 lipca 2000 r.). W
konsekwencji spór sprowadza się do możliwości uwzględnienia okresu wykonywania
tej pracy przed dniem 1 stycznia 1983 r. jako okresu składkowego określonego w art.
10 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych.
W wyroku z dnia 13 stycznia 1998 r., II UKN 433/97, Sąd Najwyższy wpraw-
dzie wypowiedział jasno pogląd o niezaliczalności pracy w gospodarstwie rolnym
rodziców wykonywanej podczas wakacji przez dziecko uczęszczające do szkoły, a
skarżący organ rentowy, powołując się na ten pogląd w kasacji, twierdził, że zacho-
wał on aktualność na gruncie przepisu obowiązującego od dnia 1 stycznia 1999 r., to
jednak Sąd Najwyższy w składzie orzekającym uznał pomocniczość tego orzeczenia
3
w rozstrzygnięciu niniejszego sporu za wątpliwą. Dostrzegł bowiem, że Sąd
Najwyższy nie przytoczył na uzasadnienie jego tezy argumentów prawnych, a z do-
konanych w sprawie ustaleń faktycznych nie wynikało, jaki był charakter pracy
świadczonej podczas wakacji przez uczące się dziecko rolnika. Tymczasem na tle
stosowania przepisów obowiązujących przed dniem 1 stycznia 1999 r. odnośnie do
kryteriów przypisywanych pracy w gospodarstwie jako okresowi uwzględnianemu w
stażu ubezpieczenia pracowniczego właśnie charakterowi tej pracy przypisywano
znaczenie decydujące.
Możliwość uwzględniania okresów pracy w gospodarstwie rolnym powstała od
dnia 1 stycznia 1983 r. tylko w odniesieniu do okresu wymaganego do przyznania
świadczeń z ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 268). Dotyczyła pracy do-
mownika w gospodarstwie rolnym przekazanym następcy lub Skarbowi Państwa. Od
dnia 1 stycznia 1990 r. przepisowi art. 17 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków indywidualnych nadana została treść (por. jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 24,
poz. 133 ze zm.), według której okres pracy w każdym gospodarstwie rolnym, przy-
padający przed 1 lipca 1977 r., lecz po ukończeniu 16 lat, stał się zaliczalny do
okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w nim, wymaganych do uzy-
skania prawa do rolniczej emerytury lub renty inwalidzkiej oraz do okresu zatrudnie-
nia wymaganego do emerytury lub renty w myśl przepisów o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin.
W związku z wprowadzeniem - przepisem art. 93 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7,
poz. 25) od dnia 1 stycznia 1991 r. do ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrze-
niu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) - przepisu
art. 131
, zaliczalność pracy w gospodarstwie rolnym dotyczyła okresów sprzed obję-
cia rolników ubezpieczeniem społecznym. Po dniu 15 listopada 1991 r., gdy materię
tę uregulował art. 5 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i
rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr
104, poz. 450 ze. zm.), zaliczeniu uległy także okresy pracy w gospodarstwie rolnym
po ukończeniu 16 roku życia, przypadające przed dniem 1 stycznia 1983 r.
Na tle art. 5 ustawy o rewaloryzacji zaznaczył się podział okresów uwzględ-
nianych jak okresy składkowe (już tylko przy ustalaniu prawa do świadczeń zależ-
nych od stażu ubezpieczenia) na okresy objęte ubezpieczeniem społecznym rolni-
4
ków, wymienione w punkcie 1 tego artykułu, oraz okresy, których przed tym dniem
ubezpieczenie nie obejmowało. W punkcie 2 tego przepisu chodziło o okres prowa-
dzenia gospodarstwa rolnego, czyli bycia rolnikiem przed 1 lipca 1977 r., a w punkcie
3 o okres pracy w gospodarstwie rolnym wynikający przed dniem 1 stycznia 1983 r. z
innego statusu niż status rolnika.
Ponieważ od dnia 1 stycznia 1983 r. w ustawie o ubezpieczeniu społecznym
rolników indywidualnych wprowadzone zostało ubezpieczenie społeczne domowni-
ków rolnika, czyli osób bliskich rolnikowi, pracujących w jego gospodarstwie i dla któ-
rych praca ta stanowiła główne źródło utrzymania, w orzecznictwie zarysował się po-
gląd o możliwości i zasadności łącznego zastosowania kryteriów przyjętych w art. 2
ust. 2 ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent oraz w przepisie art. 6 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Pogląd ten opierał się na
przyjęciu, że przepisy te, zwłaszcza gdy chodzi o domowników rolnika, wyraźnie do
siebie nawiązują i na założeniu, że zastosowanie w ramach systemu prawa ubez-
pieczeniowego analogii iuris nie może być uznane za naruszenie prawa materialnego
(por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1997 r., II UKN 96/96,
OSNAPiUS 1997 nr 23, poz. 473). Równolegle prezentowany był też pogląd
przeciwny (w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II UKN 230/98,
OSNAPiUS 1999 nr 20, poz. 657), według którego kryteria wymagane dla objęcia
ubezpieczeniem społecznym rolników mogą być stosowane dopiero po ich wprowa-
dzeniu, a więc wyłącznie do ubezpieczenia istniejącego po dniu 1 stycznia 1983 r.
Po tych uwagach należy stwierdzić, że treść przepisu art. 10 ust.1 pkt 3
ustawy o emeryturach i rentach nie odbiega zasadniczo od poprzedniego unormo-
wania; jest kontynuacją regulacji art. 5 ustawy o rewaloryzacji, z odpowiednikiem w
art. 20 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników, toteż nierozstrzygnięta wątpliwość co do charakteru pracy w gospodarstwie
rolnym uwzględnianej w stażu ubezpieczenia pracowniczego wymaga zadecy-
dowania na gruncie systemu ubezpieczeń społecznych obowiązującego od dnia 1
stycznia 1999 r. - czy chodzi o wymagania stawiane okresom składkowym lub okre-
som, w których nie istniał obowiązek opłacania składek (por. art. 6 i 7 ustawy o eme-
ryturach i rentach), uwzględnianych ramach systemu pracowniczego ubezpieczenia
społecznego, czy o wymagania wiążące się z ubezpieczeniem domowników rolnika
w systemie ubezpieczenia społecznego rolników, ewentualnie z obydwu tych syste-
mów łącznie.
5
W rozważeniu tego problemu zasadnicze znaczenie należy przypisać odręb-
ności systemów ubezpieczenia społecznego na podstawie ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze
zm.) i ubezpieczenia społecznego rolników, które zostały oparte na odmiennych za-
sadach podlegania ubezpieczeniu, finansowania i udzielania świadczeń. W związku
z tym przepisy zawarte w tych ustawach, normujące możliwość wzajemnego
uwzględniania okresów ubezpieczenia, należy uznać za przepisy szczególne (co
ujawnia się w art. 20 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz w art.
10 ust. 3 oraz art. 56 ustawy o emeryturach i rentach), które wymagają ścisłego in-
terpretowania i ostrożnego stosowania. Prostą wobec tego konsekwencją jest przyję-
cie, że okres pracy w gospodarstwie rolnym według ustawy o emeryturach i rentach,
mimo że nie jest okresem pracy sensu stricto, a przez podkreślenie, że chodzi o
pracę po 16 roku życia, nawiązuje do okresu pracy w gospodarstwie rolnym wykony-
wanej przez domowników rolnika, czyli osoby mu bliskie, nie może być uważany za
przewidziany w art. 6 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników okres
ubezpieczenia społecznego domownika, zwłaszcza że sporne okresy pracy w gos-
podarstwie rolnym przed dniem 1 stycznia 1983 r. nie były okresami podlegania
ubezpieczeniu społecznemu i nie była za nie opłacana składka na ubezpieczenie.
Przeciwko takiemu pojmowaniu okresu pracy w gospodarstwie rolnym prze-
mawia także to, że przepis art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach nie jest
wyraźnie adresowany do osób objętych ubezpieczeniem społecznym z tytułu pracy w
gospodarstwie rolnym (domowników) ani do osób zatrudnionych w gospodarstwie
rolnym na podstawie umowy o pracę (pracowników); reguluje kwestie stażu emery-
talnego wymaganego od innych ubezpieczonych niż rolnicy, w którym okres pracy w
gospodarstwie rolnym jest okresem zaliczanym wprost, niezależnie od uregulowań z
ustawy o ubezpieczeniu społecznym, i traktowanym jak okres składkowy (por. art. 10
ust. 1 ustawy). Implikuje to stwierdzenie niedopuszczalności stosowania (przez ana-
logię) wobec osoby, o której mowa w art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i ren-
tach, kryteriów objęcia ubezpieczeniem domowników rolnika na podstawie art. 6 ust.
2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. W szcze-
gólności chodzi o warunek pozostawania we wspólnocie gospodarczej z rolnikiem i
stałości wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym. Na tym etapie rozważań należy
przyjąć, że żadnego znaczenia dla uwzględnienia okresu pracy w gospodarstwie
6
rolnym nie ma zamieszkiwanie w gospodarstwie rolnym ani wykonywanie pracy stałe
czy tylko sezonowe, np. w czasie wakacji.
Wyłączenie przesłanek ubezpieczenia rolniczego pociąga za sobą jednak ko-
nieczność zajęcia, na gruncie systemu ubezpieczenia społecznego obowiązującego
od dnia 1 stycznia 1999 r., stanowiska wobec zagadnienia, czy pracy w gospodar-
stwie rolnym, o której mowa w art. 10 ust.1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach,
stawiane są jakiekolwiek inne warunki. Rodzi się tu niejasność wynikająca z tego, że
powołany przepis - zresztą tak, jak poprzednie - nie wyznacza rozmiaru świadczonej
pracy, podczas gdy art. 6 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach do uwzględnie-
nia okresów pracy przed dniem 15 listopada 1991 r. wymaga, aby praca wykonywa-
na była w wymiarze co najmniej połowy pełnego wymiaru czasu pracy. Wątpliwość ta
została usunięta licznymi orzeczeniami Sądu Najwyższego zapadłymi w poprzednim
stanie prawnym, w których jako przesłankę zaliczenia okresu pracy w gospodarstwie
rolnym po ukończeniu 16 roku życia, a przed objęciem ubezpieczeniem społecznym,
przyjmowano ten właśnie wymiar pracy - przekraczający 4 godziny dziennie (por. np.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1997 r., II UKN 96/96 OSNAPiUS 1997 nr
23, poz. 473; z dnia 7 listopada 1997 r., II UKN 318/97, OSNAPiUS 1998 nr 16, poz.
491; z dnia 13 listopada 1998 r., II UKN 299/98, OSNAPiUS 1999 nr 24, poz. 799; z
dnia 9 listopada 1999 r., II UKN 190/99, OSNAPiUS 2001 nr 4, poz. 122, czy wyrok z
dnia 10 maja 2000, II UKN 535/99, nie publikowany).
W konsekwencji, przedstawiony stan prawny i poglądy Sądu Najwyższego
zawarte w orzeczeniach, które zachowały aktualność co do oceny zaliczalności pracy
w gospodarstwie rolnym do stażu emerytalnego, prowadząc do konkluzji, że jeżeli
praca w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia, świadczona była przed
dniem 1 stycznia 1983 r. w wymiarze przekraczającym połowę pełnego wymiaru
czasu pracy, to przy ustalaniu prawa do emerytury uwzględnia się ten okres także,
gdy przypadał w czasie wakacji szkolnych (art. 10 ust. 3 w związku z art. 6 ust. 2 lit. a
ustawy o emeryturach i rentach). Odnosząc to stwierdzenie do ustaleń Sądu Apela-
cyjnego co do rozmiaru czasu pracy ubezpieczonej w gospodarstwie rolnym rodzi-
ców w okresie wakacji przypadających w latach 1960-63 od 25 czerwca do 30 sierp-
nia, należy - choćby praca ta stanowiła tylko udział (pomoc) w wykonywaniu typo-
wych obowiązków domowych zwyczajowo wymaganych od dziecka będącego człon-
kiem rolniczej wspólnoty rodzinnej - zaaprobować stanowisko, że spełniała kryteria
wystarczające do uwzględnienia jej okresu w pracowniczym stażu emerytalnym.
7
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy nie znalazł usprawiedliwionych
podstaw kasacji i oddalił ją na podstawie art. 39312
KPC w brzmieniu obowiązującym
przed dniem 1 lipca 2000 r.
========================================