Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 7 sierpnia 2002 r.
III PZP 15/02
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera (spra-
wozdawca), Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczy-
szyn, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 sierpnia 2002 r. sprawy z powództwa
Marka Ż. przeciwko Urzędowi Gminy M. o odszkodowanie, na skutek zagadnienia
prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Świdnicy z dnia 16 maja 2002 r. [...]
Czy w sprawie toczącej się na skutek odwołania od wypowiedzenia umowy o
pracę niezależnie od wyboru żądania podstawą prawną ustalenia wysokości stawki
minimalnej, będącej podstawą ustalenia wysokości zwrotu kosztów zastępstwa pro-
cesowego jest przepis § 14 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z
dnia 12. XII. 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynno-
ści radców prawnych? oraz w przypadku odpowiedzi przeczącej:
czy w sprawie toczącej się na skutek odwołania od wypowiedzenia umowy o
pracę, w której pierwotne żądanie uznania wypowiedzenia umowy o pracę za bez-
skuteczne zostało w toku procesu zmienione na żądanie odszkodowania, podstawą
prawną odnośnie wysokości kosztów zastępstwa procesowego jest przepis § 14 ust.
1 pkt 1 czy też pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12. XII. 1997 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych
?
p o d j ą ł uchwałę:
W sprawie toczącej się na skutek odwołania od wypowiedzenia umowy o
pracę należy przyjmować jednakową podstawę do zasądzania kosztów zastęp-
stwa prawnego, niezależnie od wyboru żądania.
2
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozpoznania zagadnienie prawne
budzące poważne wątpliwości powstało w następującym stanie sprawy. Sąd Okrę-
gowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Świdnicy, rozpoznając zażalenie
powoda na orzeczenie o kosztach procesu zawarte w postanowieniu Sądu Rejono-
wego-Sądu Pracy w Świdnicy o umorzeniu postępowania w związku z cofnięciem
pozwu i zrzeczeniem się roszczenia, powziął wątpliwości dotyczące wykładni § 14
ust. 1 pkt 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w
sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych
(Dz.U. Nr 154, poz. 1013 ze zm., powoływanego w dalszym ciągu jako „rozporzą-
dzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców
prawnych” albo jako „rozporządzenie w sprawie opłat”) i postanowił - na podstawie
art. 390 § 1 KPC w związku z art. 397 § 2 KPC - przedstawić Sądowi Najwyższemu
do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne ujęte w sentencji uchwały.
Wątpliwości Sądu Okręgowego powstały przy rozpatrywaniu zażalenia na
orzeczenie o kosztach procesu w następującym stanie faktycznym. Powód domagał
się uznania wypowiedzenia mu umowy o pracę za bezskuteczne. Działający w imie-
niu strony pozwanej pełnomocnik - radca prawny, wnosząc o oddalenie powództwa,
zażądał również zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w kwocie 200 zł. W kolej-
nym piśmie procesowym powód zmienił żądanie w ten sposób, że wniósł o zasądze-
nie na jego rzecz odszkodowania w kwocie 7.567,68 zł za nieuzasadnione rozwiąza-
nie z nim umowy o pracę za wypowiedzeniem. Pełnomocnik strony pozwanej w pi-
śmie procesowym wniósł o oddalenie zmienionego żądania. W kolejnym piśmie pro-
cesowym, złożonym na trzy dni przed wyznaczonym terminem rozprawy, powód cof-
nął pozew i zrzekł się roszczenia. Wbrew treści art. 203 § 3 KPC przewodniczący nie
odwołał rozprawy (uchybienie to nie miało jednak żadnego znaczenia), na której peł-
nomocnik strony pozwanej zgłosił wniosek o przyznanie kosztów zastępstwa proce-
sowego w kwocie 2.000 zł. Umarzając postępowanie, Sąd pierwszej instancji zasą-
dził od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 2.000 zł tytułem zwrotu kosztów pro-
cesu. W zażaleniu powód wniósł o obniżenie tychże kosztów do kwoty 200 złotych,
podnosząc przede wszystkim, że pierwotnym żądaniem było uznanie wypowiedzenia
umowy o pracę za bezskuteczne, a zatem - zgodnie z § 5 ust. 2 rozporządzenia Mi-
nistra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czyn-
3
ności radców prawnych - nowe żądanie mogłoby stanowić podstawę obliczenia
przedmiotowej opłaty dopiero od następnej instancji. W sporządzonym po wniesieniu
zażalenia uzasadnieniu postanowienia Sąd pierwszej instancji przyznał, iż przeoczył
przepis § 5 ust. 2 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz
opłat za czynności radców prawnych.
Rozpoznając zażalenie Sąd Okręgowy zauważył w pierwszej kolejności, iż re-
prezentowany przez powoda (ale również, co wynika z uzasadnienia zaskarżonego
postanowienia, przez Sąd Rejonowy) pogląd o naruszeniu § 5 ust. 2 rozporządzenia
w sprawie opłat jest chybiony, albowiem przepis ten nie mógł mieć zastosowania w
niniejszej sprawie. Jak wynika z jego treści, znajduje on zastosowanie tylko w przy-
padku zmiany w a r t o ś c i stanowiącej podstawę obliczania opłat. Przepis ustępu 2
paragrafu 5 rozporządzenia w sprawie opłat nie odnosi się zatem do całości ustępu 1
tego paragrafu. Ma on zastosowanie tylko w przypadku, gdy podstawą ustalenia
stawki minimalnej wynagrodzenia była w a r t o ś ć przedmiotu sprawy. Tymczasem
ustęp 1 zawiera również wskazówkę, że rozporządzenie w sprawie opłat może usta-
lać stawki minimalne w oderwaniu od wartości przedmiotu sprawy. Tak też przewi-
dziano w przypadku ustalenia stawki minimalnej w sprawach wymienionych w § 14
ust. 1 pkt 1 rozporządzenia w sprawie opłat, w tym w sprawie o uznanie wypowie-
dzenia umowy o pracę za bezskuteczne. Zgodnie z art. 45 § 1 Kodeksu pracy, wybór
żądania (o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne albo o odszkodowanie) należy
do powoda. Wyboru tego może on dokonywać wielokrotnie. Zmiana żądania odbywa
się bowiem ciągle w jednym i tym samym postępowaniu, wywołanym odwołaniem się
pracownika od otrzymanego wypowiedzenia. Powstaje w związku z tym pytanie, czy
taka zmiana żądania uzasadnia przyznanie pełnomocnikowi procesowemu taryfo-
wych kosztów według stawki minimalnej określonej w § 14 ust. 1 pkt 2 rozporządze-
nia w sprawie opłat, czy też pełnomocnik powinien otrzymać wynagrodzenie ustalone
według stawki określonej w § 14 ust. 1 pkt 1 tego rozporządzenia. Od wyboru żąda-
nia dokonanego przez pracownika nie zależy ani rodzaj sprawy (zawsze jest to od-
wołanie od wypowiedzenia umowy o pracę), ani też jej zawiłość, wybór żądania nie
ma też wpływu na wymagany od pełnomocnika nakład pracy. Jeżeli więc wybór żą-
dania, zgodnie z § 4 ust. 1 rozporządzenia w sprawie opłat, nie powinien mieć
wpływu na ustalenie wysokości opłaty, to dlaczego miałby mieć wpływ na ustalenie
stawki minimalnej (zwłaszcza, gdy zmiana żądania miałaby miejsce dopiero tuż
przed zamknięciem rozprawy).
4
Rozważenia wymaga również kwestia, czy dla żądanych przez stronę kosztów
zastępstwa procesowego istotne jest roszczenie zgłoszone w chwili udzielania peł-
nomocnictwa, czy też roszczenie ostateczne. W tym pierwszym przypadku mogłoby
dojść do sytuacji, w której dla występujących w tym samym procesie pełnomocników
właściwe byłyby inne stawki minimalne wynagrodzenia. Drugi przypadek mógłby
spowodować naruszenie art. 98 KPC (np. strona pozwana w procesie o odszkodo-
wanie za nieuzasadnione wypowiedzenie poniosła koszty adwokackie według stawek
minimalnych z § 14 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia w sprawie opłat, powód przed za-
mknięciem rozprawy zmienił żądanie na przywrócenie do pracy, proces powód prze-
grał, a pozwany musiałby się zadowolić zwrotem kosztów według stawki minimalnej z
§ 14 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia w sprawie opłat; w krańcowych przypadkach, przy
wysokim wynagrodzeniu za pracę i wysokim odszkodowaniu, mogłoby to być o kilka-
dziesiąt razy mniej niż rzeczywiste koszty zastępstwa procesowego).
W ocenie Sądu Okręgowego w Świdnicy, wszelkie powyższe wątpliwości mo-
głaby usunąć taka interpretacja przepisów rozporządzenia w sprawie opłat za czyn-
ności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych, zgodnie z którą od-
szkodowanie, o którym mowa w § 14 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia, nie obejmuje od-
szkodowania alternatywnego przewidzianego dla spraw o uznanie wypowiedzenia
umowy o pracę za bezskuteczne i o przywrócenie do pracy. W tego rodzaju spra-
wach, niezależnie od wyboru żądania, zawsze podstawą ustalenia stawki minimalnej
powinien być przepis § 14 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia w sprawie opłat. Za taką inter-
pretacją przemawia przede wszystkim powołany wcześniej § 4 ust. 1 rozporządzenia
w sprawie opłat. Dokonany przez powoda wybór żądania nie ma w tym przypadku
żadnego znaczenia dla stopnia zawiłości sprawy i nakładu pracy pełnomocnika.
Każda inna interpretacja byłaby irracjonalna i dawała sprowadzić się do absurdu (je-
żeli np. dwóch pracowników zwolniono za to samo przewinienie i reprezentuje ich w
procesie ten sam pełnomocnik, to nie może być tak, że żądając przywrócenia do
pracy jednego z nich może domagać się maksymalnie 200 złotych kosztów zastęp-
stwa procesowego, a żądając odszkodowania dla drugiego może domagać się nawet
i paru tysięcy złotych zwrotu kosztów).
Uczestniczący w rozprawie przed Sądem Najwyższym prokurator Prokuratury
Krajowej wniósł o udzielenie odpowiedzi negatywnej (przeczącej) na pytanie pierw-
sze, a na pytanie drugie odpowiedzi, zgodnie z którą w sprawie toczącej się na sku-
tek odwołania od wypowiedzenia umowy o pracę, w której pierwotne żądanie uzna-
5
nia wypowiedzenia za bezskuteczne zostało w toku procesu zmienione na żądanie
odszkodowania, podstawą prawną zasądzenia kosztów zastępstwa procesowego
jest przepis § 14 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12
grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności
radców prawnych, ale dopiero od następnej instancji, stosownie do § 5 ust. 2 tego
rozporządzenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I.
Przedstawione przez Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Świdnicy zagadnienie prawne dotyczy wykładni przepisów rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie
oraz opłat za czynności radców prawnych, w szczególności przepisów § 14 ust. 1 pkt
1 i 2 w związku z § 4 i § 5. Już po przedstawieniu Sądowi Najwyższemu do rozstrzy-
gnięcia zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości nastąpiła istotna
zmiana stanu prawnego. Mianowicie, wyrokiem z dnia 29 maja 2002 r., P 1/01 Try-
bunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospo-
litej Polskiej powyższego rozporządzenia, ponieważ upoważnienia ustawowe, na
podstawie których zostało ono wydane (art. 16 ust. 2 i ust. 3 ustawy z dnia 26 maja
1982 r. - Prawo o adwokaturze, Dz.U. Nr 16, poz. 124 ze zm., oraz art. 225
ust. 2 i
ust. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, Dz.U. Nr 19, poz. 145 ze
zm.) są niezgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji, ze względu na to, że nie określają wy-
tycznych dotyczących treści aktu. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny orzekł o
utracie mocy obowiązującej rozporządzenia z dniem 31 maja 2003 r. Sentencja wy-
roku Trybunału Konstytucyjnego została ogłoszona 19 czerwca 2002 r. (Dz.U. Nr 78,
poz. 717).
Zmiana stanu prawnego wynikająca z wyroku Trybunału Konstytucyjnego
musi mieć wpływ na sposób udzielenia odpowiedzi na pytanie postawione przez Sąd
Okręgowy w Świdnicy. Trudno bowiem podejmować uchwałę dotyczącą wykładni
przepisów, co do których istnieje już stanowcza wypowiedź Trybunału Konstytucyj-
nego o ich niezgodności z Konstytucją, a zatem wiadomo, że są one niekonstytucyj-
ne (niezależnie od tego, jaki pogląd się przyjmie w odniesieniu do kwestii skuteczno-
ści w czasie orzeczeń Trybunału). Wykładnia niekonstytucyjnych przepisów rozpo-
6
rządzenia wykonawczego może być uznana za pozbawioną jakichkolwiek racji. Mimo
pewnych wątpliwości, Sąd Najwyższy uznał za celowe udzielenie odpowiedzi na
przedstawione pytanie ze względu na jego ogólniejsze znaczenie. Należy założyć, że
w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 maja 2002 r. będzie mu-
siało dojść do nowelizacji przepisów ustawy - Prawo o adwokaturze oraz ustawy o
radcach prawnych, a następnie do wydania przez Ministra Sprawiedliwości nowego
rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwokatów i radców prawnych. Odpo-
wiedź na pytania Sądu Okręgowego w Świdnicy może stanowić pewną inspirację dla
prawodawcy do prawidłowego skonstruowania przepisów o wynagrodzeniu pełno-
mocników w sprawach z zakresu prawa pracy, a w każdym razie może być pomocna
dla przyszłych prac legislacyjnych.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się - choć nie jest to pogląd
powszechny - że sąd powinien odmówić stosowania przepisu, który jest niezgodny z
Konstytucją, zwłaszcza w sytuacji, gdy dysponuje wyrokiem Trybunału Konstytucyj-
nego stwierdzającym ową niezgodność (art. 190 ust. 1 Konstytucji). Jeżeli nawet po-
gląd ten może być uznany za kontrowersyjny w odniesieniu do przepisów ustawo-
wych, to nie powinno budzić wątpliwości, że w stosunku do przepisów aktów niższe-
go rzędu (aktów wykonawczych) sąd ma kompetencję do odmowy ich zastosowania
w sytuacji ich niezgodności z ustawą lub Konstytucją. Oznacza to, że sąd powinien
odmówić stosowania przepisu rozporządzenia, który jest niezgodny z Konstytucją.
W uchwale z dnia 23 stycznia 2001 r., III ZP 30/00 (OSNAPiUS 2001 nr 23,
poz. 685), Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy rozporządzenia uznane wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego za niezgodne z Konstytucją nie mają zastosowania do
stanów faktycznych sprzed dnia wejścia w życie tego wyroku. W uzasadnieniu
uchwały argumentowano, że kompetencje sądów do badania w konkretnej sprawie
zgodności określonego przepisu z aktem wyższego rzędu oraz do przyjęcia jego nie-
konstytucyjności nie były kwestionowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego już
przed wejściem w życie Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 r. W wyroku z dnia 14
maja 1996 r., III ARN 93/95 (OSNAPiUS 1996 nr 23, poz. 352), Sąd Najwyższy wy-
raził pogląd, że sądy powszechne mają kompetencję do samodzielnego i autoryta-
tywnego stwierdzenia niekonstytucyjności ustawy w związku z podejmowaniem roz-
strzygnięcia w konkretnej sprawie. Z kolei w uchwale z dnia 20 września 1988 r., III
AZP 14/87 (OSNCP 1989 z. 3, poz. 39), Sąd Najwyższy uznał, że sądy są nie tylko
uprawnione do samodzielnej oceny, czy akt niższego rzędu niż ustawa jest zgodny z
7
ustawą i Konstytucją, ale w razie stwierdzenia niezgodności - do odmowy jego zasto-
sowania w konkretnej sprawie. Tak rozumiane uprawnienia sądów nie naruszają
uprawnień Trybunału Konstytucyjnego, istniejących poza konkretną sprawą, w zakre-
sie orzekania o zgodności z Konstytucją aktów niższej rangi. Ponadto w wyroku z
dnia 7 kwietnia 1998 r., I PKN 98/98 (OSNAPiUS 2000 nr 1, poz. 6), Sąd Najwyższy
podkreślił, wskazując na różnice zachodzące między orzekaniem przez Trybunał
Konstytucyjny i przez sądy, że o ile Trybunał rozstrzyga w formie orzeczenia o zgod-
ności przepisu z Konstytucją wraz ze skutkami tego orzeczenia przewidzianymi w
Konstytucji, o tyle sąd powszechny nie orzeka o tym samym, lecz uznawszy, że
przepis jest niekonstytucyjny - nie stosuje go. Wobec tego nie ma niebezpieczeństwa
naruszenia konstytucyjnie utrwalonego podziału kompetencji między sądami a Try-
bunałem Konstytucyjnym. Należy więc stwierdzić, że sąd jest związany orzeczeniem
Trybunału Konstytucyjnego w takim zakresie, w jakim organ ten badał określone
przepisy z punktu widzenia ich zgodności z Konstytucją i orzekał o tym. Nie wyklucza
to wszakże możliwości badania przez sąd zgodności tych samych przepisów z inny-
mi przepisami Konstytucji ani też badania zgodności z Konstytucją przepisów, które
w ogóle nie były przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego. W razie zaś uzna-
nia, że określony przepis jest niezgodny z Konstytucją, sąd ma dwie równoprawne
możliwości. Może bowiem - stosownie do art. 193 Konstytucji - przedstawić Trybu-
nałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Kon-
stytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą (jeżeli od odpo-
wiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed tym są-
dem), albo też może odmówić zastosowania przepisów, które uznał za niekonstytu-
cyjne.
W postanowieniu z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00 (OSNAPiUS 2001 nr
10, poz. 331), Sąd Najwyższy przyjął, iż akt normatywny uznany przez Trybunał
Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub
ustawą nie powinien być stosowany przez sąd do stanów faktycznych sprzed ogło-
szenia orzeczenia Trybunału. W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Najwyższy
argumentował, że nawet przy przyjęciu, iż akt normatywny traci moc obowiązującą
jedynie na przyszłość - a więc (a contrario) jego moc obowiązująca rozciąga się na
stany faktyczne powstałe przed ogłoszeniem orzeczenia Trybunału - z uwagi na za-
warte w tym orzeczeniu autorytatywne (wiążące) stwierdzenie, że akt ten pozostaje
w sprzeczności z aktem prawnym wyższego rzędu, nie powinien on być przez sąd
8
stosowany do określonego stanu faktycznego. Innymi słowy, z uwagi na regulację
art. 190 ust. 1 i 3 Konstytucji określony akt normatywny musi być uznany za mający
moc obowiązującą, ale nie powinien być przez sąd stosowany w konkretnej sprawie
ze względu na to, iż Trybunał Konstytucyjny w sposób autorytatywny stwierdził, że
pozostaje on w sprzeczności z aktem normatywnym wyższej rangi, a sprzeczność ta
z reguły istnieje od samego początku (od wydania danego aktu normatywnego). Do
momentu ogłoszenia orzeczenia Trybunału (przy uwzględnieniu przypadków ustale-
nia innego terminu utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego przez sam Trybu-
nał) dany akt normatywny (jego przepis lub przepisy) obowiązuje, ale nie może być w
konkretnych sprawach przez sąd stosowany (w szczególności jeżeli sąd rozstrzyga
sprawę, w której chodzi o roszczenia powstałe przed utratą mocy obowiązującej aktu
normatywnego, z którego są one wywodzone, albo które na jego postawie są za-
przeczane). Stanowisko to pozwala między innymi na rozwiązanie problemów poja-
wiających się w związku z konstytucyjną regułą, w myśl której orzeczenie Trybunału
o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub ustawą aktu normatyw-
nego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, sta-
nowi podstawę wznowienia postępowania. Po wznowieniu bowiem postępowania
sąd stwierdzając, iż orzeczenie wydane zostało na podstawie obowiązującego aktu
prawnego, jednocześnie ma przesłankę do innego rozstrzygnięcia sprawy, uznając,
że choć akt ten obowiązywał, to jednak nie powinien był zostać w sprawie zastoso-
wany (co okazało się dopiero po wydaniu orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny).
Przytoczone wyżej orzeczenia wskazują na to, że stanowisko Sądu Najwyż-
szego zakładające brak możliwości zastosowania aktu normatywnego, co do którego
Trybunał Konstytucyjny stwierdził jego niekonstytucyjność, należy uznać za utrwalo-
ne.
Przyjęcie stanowiska, że sąd może odmówić zastosowania przepisów rozpo-
rządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za
czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych ze względu na
stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny jego niezgodności z Konstytucją, rodzi
natychmiast pytanie o to, według jakich zasad (z zastosowaniem jakich reguł) powin-
no się ustalać wysokość wynagrodzenia należnego pełnomocnikowi będącemu ad-
wokatem lub radcą prawnym przy zasądzaniu zwrotu kosztów procesu. Nie ulega
bowiem wątpliwości, że strona reprezentowana w postępowaniu cywilnym przez ad-
wokata lub radcę prawnego ma roszczenie o zwrot kosztów procesu (art. 109 KPC.),
9
a do niebędnych kosztów procesu zalicza się również wynagrodzenie pełnomocnika
(art. 98 § 3 KPC i art. 99 KPC). Odpowiedzi na to pytanie nie dostarczają bezpośred-
nio ani przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, który odsyła w tej kwestii do
“stawek opłat określonych w odrębnych przepisach” (art. 98 § 3 KPC) albo do
“wysokości należnej według przepisów o wynagrodzeniu adwokata” (art. 99 KPC),
ani przepisy ustaw korporacyjnych (w tym zwłaszcza uznane za niezgodne z Kon-
stytucją art. 16 ustawy - Prawo o adwokaturze oraz art. 225
ustawy o radcach praw-
nych). Istnieje zatem - po stwierdzeniu niekonstytucyjności rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat - pewna luka w prawie,
którą powinno się wypełnić przez odwołanie do wzorca ustawowego. Takiego wzorca
w postępowaniu cywilnym jednak nie ma, ponieważ przepisy rangi ustawowej nie
określają stawek wynagrodzenia adwokatów i radców prawnych, określając jedynie
pewne podstawowe kryteria - bardzo ogólnej natury - co do tego, jaka powinna być
odpowiednio określona przez prawo i prawidłowo ustalona przez sąd, przy orzekaniu
o rozliczeniu kosztów procesu między stronami, wysokość owego wynagrodzenia.
Można jednak tego wzorca poszukiwać w przepisach regulujących inne po-
stępowania - poza postępowaniem cywilnym.
Według art. 24 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytu-
cyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.), Trybunał może określić wysokość kosztów
reprezentowania wnoszącego skargę konstytucyjną przez adwokata lub radcę praw-
nego w zależności od charakteru sprawy i wkładu pełnomocnika w przyczynienie się
do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia. Również art. 55 ust. 3 ustawy z dnia 11 maja
1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym (Dz.U. Nr 74, poz. 368 ze zm.) prze-
widuje, że Sąd może określić wysokość kosztów zastępstwa uczestnika postępowa-
nia reprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego w zależności od charak-
teru sprawy i wkładu pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzy-
gnięcia. Do wzorca ustawowego wynikającego z przytoczonych przepisów należy się
odwołać.
Nie ulega wątpliwości, że wysokość wynagrodzenia powinna być uzasadniona
rodzajem i stopniem zawiłości sprawy oraz wymaganym (niezbędnym) nakładem
pracy adwokata lub radcy prawnego. Z tego punktu widzenia norma zawarta w § 4
ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie
opłat - chociaż Trybunał Konstytucyjny stwierdził jego niezgodność z Konstytucją -
może stanowić pewną wytyczną.
10
W okresie przejściowym - do czasu wydania nowego rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokatów i radców prawnych - sądy
muszą orzekać o zwrocie kosztów procesu, w tym o zwrocie kosztów zastępstwa
procesowego obejmujących między innymi wynagrodzenie adwokata lub radcy
prawnego. Poszukiwanie pewnego wzorca (punktu odniesienia) skończyć się może
na posiłkowym stosowaniu stawek wynagrodzenia określonych w rozporządzeniu
Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych, ponieważ nie ma żadnych
innych “stawek określonych w odrębnych przepisach” ani “przepisów o wynagrodze-
niu adwokata” określających wysokość należnego wynagrodzenia pełnomocnika pro-
cesowego będącego adwokatem lub radcą prawnym w postępowaniu cywilnym.
II.
W związku z zaistniałą sytuacją - po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
29 maja 2002 r., P 1/01 - Sąd Najwyższy ma jednak pewną swobodę przy udzielaniu
odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne. Przepisy rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie
oraz opłat za czynności radców prawnych nie muszą (a nawet nie powinny) być sto-
sowane, jednakże można posłużyć się nimi posiłkowo przy próbie określenia, w jakiej
wysokości powinno być przyznane pełnomocnikowi będącemu adwokatem lub radcą
prawnym wynagrodzenie za czynności podjęte w konkretnej sprawie. Stwierdzenie
niezgodności z Konstytucją powyższego rozporządzenia stwarza sytuację, w której
sąd nie musi stosować jego przepisów wprost, może zastosować je odpowiednio, po
dokonaniu ich wykładni. Wykładnia ta może być - w odniesieniu do aktu prawnego
stosowanego jedynie posiłkowo - bardziej swobodna niż w stosunku do aktu prawne-
go, którego konstytucyjności nie zakwestionowano, co nie oznacza jednak dowolno-
ści przy określaniu wysokości wynagrodzenia pełnomocnika. Swoboda przy dokony-
waniu interpretacji przepisów rozporządzenia w sprawie opłat nie powinna przekra-
czać przyjętych reguł wykładni, pozwalając jedynie na oderwanie się od dosłownego
brzmienia przepisów w stronę wykładni funkcjonalnej, celowościowej i systemowej.
Zacząć należy od przypomnienia brzmienia wchodzących w grę przepisów.
Przepis § 14 ust. 1 rozporządzenia w sprawie opłat przewidywał, że stawka minimal-
na opłat za czynności adwokata lub radcy prawnego wynosi w sprawach z zakresu
prawa pracy: 1) o nawiązanie umowy o pracę, o uznanie wypowiedzenia umowy o
pracę za bezskuteczne, o przywrócenie do pracy lub o ustalenie sposobu ustania
11
stosunku pracy - 50 złotych, 2) o wynagrodzenie za pracę lub odszkodowanie inne
niż z tytułu wypadku przy pracy - 75 % stawki obliczonej na podstawie § 7 od warto-
ści wynagrodzenia lub odszkodowania będącego przedmiotem sprawy. Z kolei § 7
rozporządzenia w sprawie opłat określał stawkę minimalną w zależności od wartości
przedmiotu sprawy.
Gramatyczna (językowa) wykładnia zacytowanego przepisu § 14 ust. 1 pkt 1 i
2 rozporządzenia w sprawie opłat prowadzi do wniosku, że traktuje on zdecydowanie
odrębnie i odmiennie sytuację, w której pracownik dochodzi uznania wypowiedzenia
umowy o pracę za bezskuteczne lub przywrócenia do pracy (pkt 1), i sytuację, w któ-
rej domaga się zasądzenia na jego rzecz odszkodowania za niezgodne z prawem lub
nieuzasadnione wypowiedzenie mu umowy o pracę lub rozwiązanie umowy bez wy-
powiedzenia (pkt 2). Dosłowne brzmienie § 14 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia w sprawie
opłat nie daje podstaw do wyłączenia z kategorii spraw “o odszkodowanie” tych
spraw, w których pracownik występuje z roszczeniem o odszkodowanie z art. 45 § 1
KP albo z art. 56 § 1 KP, zamiast z roszczeniem o uznanie wypowiedzenia za bez-
skuteczne lub o przywrócenie do pracy. Oznacza to, że wykładnia językowa § 14 ust.
1 rozporządzenia w sprawie opłat powinna prowadzić do udzielenia odpowiedzi prze-
czącej na pierwsze z pytań Sądu Okręgowego w Świdnicy.
Jednocześnie podkreślenia wymaga, że zdaniem Sądu Najwyższego to roz-
wiązanie legislacyjnie było wadliwe. Przepisy § 14 ust. 1 pkt 1 i 2 rozporządzenia w
sprawie opłat zostały zdecydowanie wadliwie skonstruowane w odniesieniu do oma-
wianych roszczeń. Analiza przepisów rozporządzenia w sprawie opłat dotyczących
stawek minimalnych w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń spo-
łecznych prowadzi do wniosku, że w większości przypadków w sprawach o prawa
majątkowe wysokość wynagrodzenia pełnomocnika była odniesiona do wartości
przedmiotu sprawy. W pewnych kategoriach spraw - na ogół niemajątkowych albo
takich, w których nie można ustalić wartości przedmiotu sprawy - stawki minimalne
zostały ustalone w stałej wysokości. Zastosowanie stałej stawki minimalnej w odnie-
sieniu do spraw o uznanie wypowiedzenia umowy o pracę za bezskuteczne lub o
przywrócenie do pracy było o tyle nieusprawiedliwone - w kontekście odmiennego
sposobu określenia podstaw ustalenia wynagrodzenia w sprawie o odszkodowanie -
o ile sprawy te są również sprawami o prawa majątkowe, a wartość ich przedmiotu
daje się bez trudu ustalić (art. 23¹ KPC).
12
Roszczenie o uznanie wypowiedzenia umowy o pracę za bezskuteczne (a po
rozwiązaniu umowy o pracę - o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach,
art. 45 § 1 KP) lub o przywrócenie do pracy w razie rozwiązania umowy o pracę bez
wypowiedzenia (art. 56 § 1 KP) oraz roszczenie o odszkodowanie (art. 45 § 1 KP i
art. 56 § 1 KP) są nie tylko alternatywne, ale także ekwiwalentne, oczywiście sobie
odpowiadające, inaczej mówiąc - roszczenie o odszkodowanie jest substytutem
roszczenia o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne lub o przywrócenie do pracy.
W taki sposób traktuje je prawo materialne (Kodeks pracy), pozwalając nie tylko pra-
cownikowi na dokonanie swobodnego wyboru między nimi, ale także sądowi na
orzeczenie o żądaniu ekwiwalentnym w stosunku do wybranego przez pracownika
nawet wbrew jego woli i zgłoszonemu oraz popieranemu przez niego roszczeniu (art.
45 § 2 KP i art. 56 § 2 KP oraz art. 264 § 1 i 2 KP). Podobnie traktuje te roszczenia
prawo procesowe (art. 477¹ § 2 KPC). Przy rozpoznawaniu i rozstrzyganiu sprawy o
uznanie wypowiedzenia umowy o pracę za bezskuteczne (o przywrócenie do pracy)
lub o odszkodowanie, podstawy prawne roszczeń są takie same (zastosowanie znaj-
dują te same przepisy Kodeksu pracy), przesłanki materialnoprawne są identyczne
(rozwiązanie umowy o pracę jest niezgodne z prawem lub nieuzasadnione), ustale-
nia wymagają te same okoliczności faktyczne, a wysokość odszkodowania (odpo-
wiednio zryczałtowana - art. 47¹ KP i art. 58 KP) nie jest istotą takiego procesu i na
ogół nie jest przedmiotem sporu. Również formuła odwołania od wypowiedzenia (art.
44 KP i art. 264 § 1 KP) sprawia, że odwołanie dotyczy w takim samym stopniu
uznania wypowiedzenia za bezskuteczne, jak i odszkodowania. Jest to zatem ten
sam rodzaj sprawy, sprowadzający się w istocie do tego samego, niezależnie od
zgłoszonego przez pracownika żądania. Z tej przyczyny wynagrodzenie pełnomocni-
ka powinno być ustalane według tych samych zasad (na tej samej podstawie) - albo
w obu przypadkach jako pochodna stawki minimalnej odniesionej do wartości
przedmiotu sprawy, albo w obu przypadkach jako pochodna zryczałtowanej stałej
kwoty stawki minimalnej.
Jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie
roszczeń, a roszczenie to okaże się nieuzasadnione, sąd pracy może z urzędu
uwzględnić inne roszczenie alternatywne. Ta możliwość działania przez sąd pracy z
urzędu, wbrew woli pracownika, jest podstawowym argumentem przemawiającym za
tym, aby przy zasądzaniu zwrotu kosztów zastępstwa prawnego w sprawie toczącej
się na skutek odwołania pracownika od wypowiedzenia umowy o pracę wynagrodze-
13
nie profesjonalnego pełnomocnika było określane według tych samych zasad (na tej
samej podstawie) niezależnie od wyboru żądania przysługującego pracownikowi i
niezależnie od tego, które z przysługujących alternatywnie roszczeń uwzględni sąd
pracy. Inaczej mówiąc, stawka minimalna opłat za czynności adwokata lub radcy
prawnego powinna być taka sama zarówno w sprawie o uznanie wypowiedzenia za
bezskuteczne (o przywrócenie do pracy), jak i w sprawie o odszkodowanie z tytułu
nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę przez
pracodawcę albo z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania przez pracodawcę
umowy o pracę bez wypowiedzenia. W każdej z tych spraw rodzaj i stopień zawiłości
sprawy oraz wymagany i niezbędny nakład pracy pełnomocnika jest taki sam, nie-
zależnie od wybranego przez pracownika lub uwzględnionego przez sąd pracy z
urzędu alternatywnego roszczenia.
Rozporządzenie w sprawie opłat, co prawda, nadal obowiązuje - ponieważ
Trybunał Konstytucyjny odroczył w czasie utratę jego mocy obowiązującej - ale ze
względu na jego niezgodność z Konstytucją nie należy przywiązywać decydującego
znaczenia do jego dosłownej treści. Przy interpretacji jego przepisów powinno się
zastosować w pierwszej kolejności wykładnię funkcjonalną, a ta podpowiada, że za-
równo trudność (stopień zawiłości) sprawy, jak i niezbędny (celowy) nakład pracy
pełnomocnika są w obydwu opisywanych sytuacjach takie same, co uzasadnia przy-
jęcie takiej samej podstawy ustalenia wysokości wynagrodzenia przy zasądzaniu
zwrotu kosztów procesu.
Nie uzasadnia zróżnicowania sposobu ustalenia stawki minimalnej w odnie-
sieniu do alternatywnych roszczeń: o uznanie za bezskuteczne wypowiedzenia
umowy o pracę (o przywrócenie do pracy) i o odszkodowanie z tytułu niezgodnego z
prawem (lub nieuzasadnionego) rozwiązania umowy o pracę - czyli w sprawach wy-
mienionych w § 14 ust. 1 pkt 1 i 2 rozporządzenia - również wartość majątkowa rosz-
czeń. Sprawy o uznanie wypowiedzenia umowy o pracę za bezskuteczne lub o przy-
wrócenie do pracy (§ 14 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia) są sprawami o prawa majątko-
we, w których wartość przedmiotu sporu (wartość przedmiotu zaskarżenia) ustala się
według reguł określonych w art. 23¹ KPC, co najczęściej oznacza (a przy umowach o
pracę na czas nieokreślony jest zasadą) dwunastokrotność miesięcznego wynagro-
dzenia (ściślej - sumę wynagrodzenia za okres jednego roku). Tymczasem odszko-
dowanie (§ 14 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia), o którym stanowią art. 47¹ KP oraz art.
58 KP, przysługuje w wysokości wynagrodzenia za okres od dwóch tygodni do trzech
14
miesięcy. W uchwale z dnia 6 grudnia 2001 r., III ZP 28/01, OSNAPiUS 2002 nr 15,
poz. 350, Sąd Najwyższy stwierdził, że w sprawie o zasądzenie odszkodowania z
tytułu bezprawnego rozwiązania bez wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na
czas nie określony - na podstawie art. 52 KP - wartość przedmiotu sporu stanowi
podana kwota pieniężna (art. 19 § 1 KPC), a nie suma wynagrodzenia za pracę za
okres jednego roku (art. 23¹ KPC). Oznacza to, że wartość przedmiotu sprawy w
przypadku roszczenia o uznanie wypowiedzenia umowy o pracę za bezskuteczne lub
o przywrócenie do pracy - ustalona według reguł art. 23¹ KPC - może być 4-krotnie,
6-krotnie, 12-krotnie, a nawet 26-krotnie większa od wartości przedmiotu sprawy w
przypadku roszczenia o odszkodowanie (skoro wartość ustalona na podstawie art.
23¹ KPC może stanowić sumę wynagrodzenia za okres jednego roku, a wartość od-
niesiona do odszkodowania może odpowiadać wynagrodzeniu tylko za dwa tygo-
dnie). Również z tego punktu widzenia nic nie usprawiedliwia zróżnicowania stawki
minimalnej wynagrodzenia w zależności od tego, czy sprawa dotyczy uznania wypo-
wiedzenia umowy o pracę za bezskuteczne lub przywrócenia do pracy (§ 14 ust. 1
pkt 1 rozporządzenia), czy też odszkodowania (§ 14 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia).
Paradoksalnie - nawet w sprawie, w której wartość przedmiotu sporu może być istot-
nie wyższa (pkt 1), stawka minimalna wynagrodzenia pełnomocnika może być niższa
(50 złotych) od stawki minimalnej wynagrodzenia (75 % stawki obliczonej od wartości
odszkodowania będącego przedmiotem sprawy) w sprawie, w której wartość przed-
miotu sporu jest niższa (pkt 2).
Sprawę o uznanie wypowiedzenia o pracę za bezskuteczne lub o przywróce-
nie do pracy oraz sprawę o odszkodowanie za nieuzasadnione lub niezgodne z pra-
wem rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem należy, w aspekcie wynagro-
dzenia pełnomocnika procesowego, traktować jednakowo. Sprawy te są co do istoty
takie same, wybór jednego z alternatywnych roszczeń należy do pracownika i bywa
przypadkowy, może również zmieniać się w toku postępowania.
Odrębną kwestią jest sposób zastosowania § 5 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie
oraz opłat za czynności radców prawnych w przypadku przekształceń przedmioto-
wych żądania w sprawie toczącej się na skutek odwołania od wypowiedzenia umowy
o pracę. Przepis ten stanowił, że stawki minimalne ustala się od wartości przedmiotu
sprawy, chyba że przepisy rozporządzenia stanowią inaczej (§ 5 ust. 1), a w razie
zmiany w toku postępowania wartości stanowiącej podstawę obliczenia opłat, bierze
15
się pod uwagę wartość zmienioną poczynając od następnej instancji (§ 5 ust. 2). Ten
ostatni przepis jest przy tym niezrozumiały, ponieważ nie wiadomo, co oznacza
“zmiana w toku postępowania wartości stanowiącej podstawę obliczenia opłat”, w
szczególności, czy w sprawie cywilnej rozpoznawanej w trybie procesowym chodzi o
przekształcenie przedmiotowe powództwa (art. 193 KPC), czy o jakieś inne sytuacje,
w których następuje zmiana wartości przedmiotu sprawy niezależnie od woli strony
mającej wpływ na zakres rozpoznania sprawy przez sąd (w tym sytuacje, gdy sąd
pracy orzeka z urzędu o innym roszczeniu alternatywnym niż wybrane przez powoda
będącego pracownikiem).
Z dosłownego brzmienia przepisu § 5 ust. 2 rozporządzenia wynika, że prze-
kształcenie powództwa wpływające na zmianę wynagrodzenia pełnomocnika (po-
przez zmianę podstawy obliczenia opłat - przejście z jednej stawki minimalnej na
inną stawkę minimalną) dotyczyć mogło tylko sytuacji, w której zmiana polegała na
podwyższeniu albo obniżeniu wartości przedmiotu sprawy stanowiącej podstawę ob-
liczenia opłat. W takiej sytuacji zmienioną wartość przedmiotu sprawy brało się pod
uwagę poczynając od następnej instancji. Tymczasem jest to tylko jedno z możliwych
do wyobrażenia przekształceń przedmiotowych powództwa. Przepisy rozporządzenia
pomijały taką sytuację, z jaką Sądy miały do czynienia w rozpoznawanej sprawie -
gdy powód zmienił żądanie w taki sposób, że nie można było mówić o zmianie
“wartości stanowiącej podstawę obliczenia opłat”, ponieważ pierwotne żądanie (o
uznanie wypowiedzenia umowy o pracę za bezskuteczne) wyznaczało stawkę mini-
malną opłat za czynności adwokata w stałej wysokości (50 zł - § 14 ust. 1 pkt 1 roz-
porządzenia), w oderwaniu od wartości przedmiotu sprawy.
Przepis § 5 rozporządzenia w sprawie opłat został również wadliwie skonstru-
owany. Powinien uwzględniać różne możliwe warianty przekształceń przedmioto-
wych powództwa w toku postępowania, a nie tylko zmianę dotyczącą wartości
przedmiotu sprawy stanowiącej podstawę obliczenia opłat.
Możliwa do przyjęcia jest jednak taka funkcjonalna wykładnia § 5 ust. 2 rozpo-
rządzenia, zgodnie z którą przepis ten dotyczył każdej zmiany żądania, nie tylko po-
legającej na zmianie w toku postępowania wartości przedmiotu sprawy stanowiącej
podstawę obliczenia opłat. Przy takim założeniu zmiana roszczenia powodowała
zmianę podstaw obliczenia opłat poczynając od następnej instancji. W rozpoznawa-
nej sprawie uwzględnienie proponowanej wykładni oznaczałoby, że przepis § 5 ust. 2
rozporządzenia miałby zastosowanie do końca postępowania w pierwszej instancji z
16
taką konsekwencją, że dla ustalenia podstawy obliczenia opłat za czynności pełno-
mocnika decydujące znaczenie miałoby pierwotnie zgłoszone roszczenie o uznanie
wypowiedzenia za bezskuteczne, a wartość żądanego odszkodowania miałaby zna-
czenie dla ustalenia podstawy obliczenia opłat poczynając od następnej (drugiej) in-
stancji.
Przy funkcjonalnej wykładni § 5 ust. 2 rozporządzenia należałoby przyjąć, że
każda zmiana roszczenia prowadzi do zmiany podstaw ustalenia wynagrodzenia peł-
nomocnika poczynając od następnej instancji. Proponowana wykładnia nie powodo-
wałaby komplikacji przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia adwokata podlegające-
go rozliczeniu w ramach zwrotu kosztów procesu w razie kilkukrotnych nawet zmian
żądań powoda w sprawie wszczętej w wyniku odwołania od wypowiedzenia umowy o
pracę.
Zaakceptowanie jej oznaczałoby również, że zarówno wtedy, gdy sam powód
dokonał zmiany żądania (z uznania wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywróce-
nia do pracy na odszkodowanie), jak i wówczas, gdy sąd pracy z urzędu zasądził
odszkodowanie w miejsce uznania wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywróce-
nia do pracy, wynagrodzenie pełnomocników obu stron powinno zostać ustalone we-
dług stawki minimalnej określonej w § 14 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia, skoro w chwili
wszczęcia postępowania aktualne było żądanie powoda, o jakim stanowi ten ostatni
przepis.
Opisana niedoskonałość regulacji wynikającej z rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie
oraz opłat za czynności radców prawnych powoduje trudności interpretacyjne, dlate-
go prawodawca powinien ich uniknąć w przyszłym rozporządzeniu w sprawie opłat
za czynności adwokatów i radców prawnych.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści przyto-
czonej w sentencji.
========================================