Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 8 kwietnia 2004 r.
II UZP 1/04
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniew-
skiego, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 8 kwietnia 2004 r. sprawy z wniosku
Wiery P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w K. o ubez-
pieczenie społeczne, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd
Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 18 grudnia 2003 r. [...]
„Czy podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu sę-
dzia w stanie spoczynku z tytułu umowy zlecenia zawartej z jednym zleceniodawcą
na okres dłuższy niż 14 dni ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Sędzia pobierający uposażenie w stanie spoczynku podlega obowiąz-
kowi ubezpieczenia społecznego z tytułu wykonywania umowy zlecenia zawar-
tej po dniu 14 stycznia 2000 r.
U z a s a d n i e n i e
Stan faktyczny sprawy, na tle rozpoznania której sformułowane zostało zagad-
nienie prawne, był bezsporny. W ramach umowy zlecenia zawartej w dniu 3 lipca
2000 r. Wiera P., sędzia w stanie spoczynku, podjęła się w Miejskim Ośrodku Pomo-
cy Społecznej w S. konsultacji z zakresu prawa rodzinnego w wymiarze 9 godzin ty-
godniowo w okresie od dnia 7 lipca do dnia 31 grudnia 2000 r. Decyzją z dnia 9
stycznia 2001 r. Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w K. potwierdził obowią-
zek odprowadzania składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wykonywanej
umowy, na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.).
2
Wnosząc o zmianę decyzji, ubezpieczona podniosła w odwołaniu, że objęcie
jej ubezpieczeniem z tytułu wykonywania umowy zlecenia może mieć wyłącznie cha-
rakter dobrowolny, przyjęty w art. 9 ust. 5 tej ustawy, albowiem prokuratorzy i sę-
dziowie zostali - zgodnie z w art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych - wyłączeni z tego systemu.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie wyrokiem
z dnia 29 maja 2002 r. odwołanie oddalił, a Sąd Apelacyjny w Gdańsku stwierdził, że
w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, które postanowieniem z dnia 18
grudnia 2003 r. przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Sąd wypowie-
dział się przeciwko objęciu składką przychodów sędziów w stanie spoczynku z tytułu
umów zlecenia, twierdząc, że opłacane składki nie stanowiłyby ekwiwalentu uzyska-
nych w przyszłości świadczeń, a ponadto dostrzegł nierówność traktowania na grun-
cie ubezpieczenia społecznego sędziów i prokuratorów. Porównując bowiem przepis
art. 781
§ 1 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych
(jednolity tekst: Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.), w brzmieniu nadanym ustawą z
dnia 28 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Nr 124, poz. 782), z przepisem art. 6 ust. 1 pkt 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, wy-
wnioskował, że prokuratorzy nie byliby w żadnej sytuacji zobowiązani do opłacania
składek od umów zlecenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie konieczne jest określenie właściwej podstawy spornego obowiąz-
ku składkowego. W przedstawionym pytaniu został on opisany jako „zawarcie umowy
zlecenia z jednym zleceniodawcą na okres dłuższy niż 14 dni”. Taki tytuł ubezpie-
czenia już nie istnieje, a ostatnio przewidziany był w przepisie art. 6 ust. 4 ustawy
systemowej w brzmieniu nadanym z dniem 1 stycznia 1999 r. przepisem art. 172 pkt
2 lit. a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) i - zgodnie z art. 14 ustawy
zmieniającej z dnia 23 grudnia 1999 r. (Dz.U. Nr 110, poz. 1256) - mógł być stoso-
wany jedynie do umów zawartych przed dniem 14 stycznia 2000 r. W stanie faktycz-
nym rozpoznawanego zagadnienia nie znajduje więc zastosowania. Zgodnie z art. 6
ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(zmienionym z dniem 30 grudnia 1999 r. przez art. 1 pkt 3 lit. a ustawy z dnia 23
3
grudnia 1999 r.) obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu podle-
gają osoby fizyczne, które na terenie Rzeczypospolitej Polskiej wykonują pracę na
podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie
usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlece-
nia.
Obowiązek ubezpieczenia z tytułu wykonywania zlecenia stanowi odrębny ty-
tuł ubezpieczenia, który nie pochłania ani nie wyklucza ubezpieczenia pracownicze-
go. Nie pozostaje w żadnym związku z przewidzianym w art. 6 ust. 1 ustawy obo-
wiązkowym ubezpieczeniem z tytułu wykonywania umowy o pracę; uchyla się więc
rozważaniom o podleganiu temu ubezpieczeniu przez sędziów i prokuratorów. Nale-
ży bowiem podnieść, że z mocy ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Nr 124,
poz. 782), nowelizującej ustawę z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów
powszechnych, począwszy od dnia 1 stycznia 1998 r. dokonane zostało zasadnicze
przekształcenie systemu świadczeń udzielanych sędziom na wypadek ryzyk ubez-
pieczeniowych (osiągnięcia wieku, choroby lub utraty sił) i przejęcie ich finansowania
przez budżet państwa w formie uposażenia w stanie spoczynku. Zgodnie z art. 711
§
6 ustawy przejście sędziego w stan spoczynku powoduje utratę prawa do emerytury
lub renty z ubezpieczenia społecznego, a w związku z tym, zgodnie z art. 781
§ 1, od
wynagrodzenia sędziów nie odprowadza się składek na ubezpieczenie społeczne.
Wyłączenie sędziów z systemu powszechnego ubezpieczenia społecznego nie ma
więc charakteru podmiotowego, rozumianego w ten sposób, że sędzia nie podlega
ubezpieczeniu bez względu na rodzaj prowadzonej działalności, a tylko przedmioto-
wy; nie podlega ubezpieczeniu z tytułu wykonywania swej funkcji i w zakresie wypła-
canego mu z tego tytułu uposażenia. W konsekwencji sędzia nie jest wyłączony z
ubezpieczenia z tytułu działalności zarobkowej objętej systemem ubezpieczeń spo-
łecznych wykonywanej poza służbą sędziowską (por. uzasadnienie uchwał Sądu
Najwyższego z dnia 9 listopada 1999 r., III ZP 16/99, OSNAPiUS 2000 nr 7, poz. 283
i z dnia 13 lutego 2001 r., III ZP 38/00, OSNAPiUS 2002 nr 19, poz. 468, OSP 2002
nr 10, poz. 132 z aprobującą glosą K. Kolasińskiego).
Te same argumenty można odnieść do sytuacji sędziego pobierającego upo-
sażenie w stanie spoczynku, gdyż status sędziego w stanie spoczynku nie stanowi
przeszkody do ustalenia obowiązku składkowego z tytułu wykonywania zatrudnienia
lub innej działalności objętej ubezpieczeniem. Co więcej, prowadzący taką działal-
ność nie może powoływać się na art. 9 ust. 4 lub 6 ustawy systemowej, zawierające
4
reguły wyłączające zbieg ubezpieczenia, albowiem w rozumieniu prawa zabezpie-
czenia społecznego sędziowie w stanie spoczynku nie są „osobami mającymi ustalo-
ne prawo do emerytury lub renty”. Przechodzący w stan spoczynku sędzia traci
prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego na rzecz statusu wynikającego z
narzuconej przez art. 180 Konstytucji zmiany jego sytuacji po zakończeniu aktywne-
go pełnienia funkcji. Nie dochodzi zatem - w wypadku równoczesnego pobierania
uposażenia w stanie spoczynku i wykonywania działalności objętej ubezpieczeniem -
do zbiegu tytułów ubezpieczenia. Mocne oparcie dla tego poglądu można znaleźć w
tezie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1999 r., II UKN 126/99
(OSNAPiUS 2000 nr 24, poz. 913).
Oczywiście nasuwa się wniosek wskazujący na nieracjonalność obejmowania
przychodów sędziego z tytułu wykonywania umów zlecenia składką na ubezpiecze-
nie społeczne wobec braku perspektywy realizacji tego ubezpieczenia. Trzeba jed-
nak zważyć, że poruszona przez Sąd Apelacyjny kwestia przestrzegania zasady
równości ubezpieczonych, rozpatrywana przez pryzmat wzajemnej zależności mię-
dzy opłacaniem składek i uzyskiwaniem za nie świadczeń z ubezpieczenia społecz-
nego, nie istniała przed dniem 1 października 2001 r., albowiem przepis art. 711
§ 6
ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych nie stanowił przeszkody do nabycia
prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego z tytułu dodatkowego zatrudnie-
nia sędziego, niezależnie od pobierania uposażenia sędziego w stanie spoczynku
(por. powołaną uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2001 r., III ZP 38/00,
uchwałę z dnia 27 września 2002 r., III UZP 6/02, OSNP 2003 nr 1, poz. 18 oraz wy-
rok z dnia 12 lipca 2001 r., I PKN 530/00, OSNP 2003 nr 11, poz. 264).
Zagadnienie wzajemności składki i świadczeń na gruncie art. 2 i 32 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, rozpatrywał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 4
grudnia 2000 r., K 9/00 (OTK ZU 2000 nr 8, poz. 294). Uwzględniając pogląd Rzecz-
nika Praw Obywatelskich, że obowiązek ubezpieczenia nie powinien dotyczyć sę-
dziów i prokuratorów w stanie spoczynku, gdyż opłacana obowiązkowo składka po-
zostaje bez wpływu na wymiar pobieranego uposażenia, orzekł o zgodności z Kon-
stytucją przepisów art. 9 ust. 4, ust. 4a i ust. 4b ustawy z dnia 13 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Podniósł trafnie między innymi, że niewąt-
pliwie ścisła zależność między opłacaniem składki i jej wysokością oraz okresem
płacenia a prawem do świadczeń i ich wysokością (zasada wzajemności), występu-
jąca w klasycznym ubezpieczeniu społecznym, nie jest w obowiązujących obecnie
5
regulacjach w pełni realizowana. Składka nie została dostosowana do wielkości in-
dywidualnego ryzyka, lecz jest ustalana na przeciętnym poziomie, obejmującym
wszystkich ubezpieczonych; przy ustalaniu prawa do świadczeń lub ich wysokości
uwzględniane są również okresy nieskładkowe, a także nazwane „składkowymi”
okresy nie związane z obowiązkiem opłacania składki. Tak więc stosunek ubezpie-
czeniowy nie jest pełnym stosunkiem zobowiązaniowym i nie ma w nim elementu
synalagmatyczności, charakterystycznej dla zobowiązań wzajemnych w znaczeniu
cywilnoprawnym (por. też orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z 11 lutego 1992 r.,
K 14/91, OTK ZU 1992 cz. II, s. 131, z 23 września 1997 r., K 25/96, OTK ZU 1997
nr 3-4, s. 311 i z dnia 30 maja 2000 r., K 37/98, OTK ZU 2000 nr 4, poz. 112). Zda-
niem Trybunału Konstytucyjnego, te okoliczności usprawiedliwiają nałożenie obo-
wiązku ubezpieczenia nawet w sytuacji, w której dalsze opłacanie składek na ubez-
pieczenie społeczne nie zawsze znajdzie w pełni odzwierciedlenie w zwiększonej
wysokości przysługującego świadczenia. Odnosząc się do zarzutu niesprawiedliwe-
go zróżnicowania sytuacji emerytów i rencistów Trybunał Konstytucyjny rozważył, że
wszystkie osoby mające uprawnienia emerytalne, które podejmują działalność za-
robkową, są w zakresie obowiązku ubezpieczenia społecznego, traktowane jedna-
kowo.
Ze względu na rozważania Sądu Apelacyjnego o nierówności w zakresie obo-
wiązku ubezpieczenia między sędziami i prokuratorami, należy stwierdzić, że sę-
dziowie i prokuratorzy nie podlegają ubezpieczeniu społecznemu w takim samym
zakresie. Zakres ten wyznaczany jest ich prawem do stanu spoczynku, który - w wy-
padku sędziów ma rangę konstytucyjną, a w wypadku prokuratorów - ustawową, stąd
w art. 6 ust. 1 ustawy systemowej z ubezpieczenia z tytułu wykonywania umowy o
pracę wyłączeni zostali tylko prokuratorzy.
Z tych względów, podzielając także przedstawione stanowisko Trybunału
Konstytucyjnego, Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak na wstępie.
========================================