Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 stycznia 2005 r.
II PK 119/04
1. Odstąpienie po ogłoszeniu upadłości spółki pracowniczej przez syn-
dyka od umowy leasingu sprywatyzowanego przedsiębiorstwa państwowego
powoduje zwrot jego majątku Skarbowi Państwa i przejęcie zatrudnionych pra-
cowników przez Ministerstwo Skarbu Państwa, które pełni funkcję pracodawcy
przejściowo do czasu zbycia przedsiębiorstwa innemu inwestorowi, względnie
do momentu rozwiązania stosunków pracy, jeżeli zbywanie przejętego majątku
następuje w częściach, nienadających się do prowadzenia w formie odrębnych
zakładów pracy.
2. Za zobowiązania ze stosunku pracy powstałe przed zwrotnym przeję-
ciem przedsiębiorstwa odpowiadają solidarnie Ministerstwo Skarbu Państwa
oraz syndyk masy upadłości.
Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski (sprawozdawca), Sędziowie SN: Beata
Gudowska, Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 stycznia 2005 r.
sprawy z powództwa Zofii K. przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu Pań-
stwa przy udziale interwenienta ubocznego Syndyka masy upadłości „A.” Spółki z
o.o. w G. o wydanie świadectwa pracy, zapłatę wynagrodzenia i inne należności, na
skutek kasacji interwenienta ubocznego od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie z dnia 22 października 2003 r. [...]
1) o d r z u c i ł kasację w części dotyczącej świadectwa pracy,
2) u c h y l i ł zaskarżony wyrok w pozostałym zakresie i poprzedzający go
wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Gryficach z dnia 28 października 2002 r. [...]
i przekazał sprawę temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania oraz
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
2
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie, po roz-
poznaniu sprawy z powództwa Zofii K. przeciwko Ministrowi Skarbu Państwa, wyro-
kiem z dnia 22 października 2003 r. [...] oddalił apelację powódki oraz interwenienta
ubocznego, od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Gryficach z dnia 28 paź-
dziernika 2002 r. [...], oddalającego jej powództwo, w którym domagała się wydania
świadectwa pracy za okres od dnia 1 lutego 2002 r. do dnia 16 lutego 2002 r., zasą-
dzenia odprawy emerytalnej w kwocie 4.892,42 zł, ekwiwalentu za urlop w wysokości
1.870,86 zł oraz 1.006,72 zł tytułem wynagrodzenia za pracę i 6.383,61 zł jako od-
szkodowania.
W motywach tego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy przejął jako własne ustalenia
faktyczne poczynione w postępowaniu w pierwszej instancji oraz podzielił ich prawną
kwalifikację. Powódka Zofia K. była w Przedsiębiorstwie Handlu Sprzętem Rolniczym
„A.” w G. zatrudniona na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony z dnia 8
stycznia 1991 r., w pełnym wymiarze czasu pracy, na stanowisku głównej księgowej.
Uchwałą [...] rady pracowniczej tegoż Przedsiębiorstwa została ona powołana z
dniem 9 kwietnia 1998 r. na stanowisko jego tymczasowego kierownika na okres do
dnia zakończenia prywatyzacji i przekształcenia przedsiębiorstwa. Z dniem 15 lutego
2000 r., wobec zamiaru przejścia na emeryturę, powódka złożyła pismo rozwiązujące
umowę o pracę za wypowiedzeniem, wnosząc, aby ustanie stosunku pracy nastąpiło
z dniem 30 kwietnia 2000 r. Jeszcze przed ustaniem stosunku pracy wystąpiła z
wnioskiem o wypłatę odprawy emerytalnej. W świadectwie pracy wpisano, że umowa
o pracę została rozwiązana za wypowiedzeniem przez pracownika na podstawie art.
30 § 1 pkt 2 k.p. z związku z art. 36 § 6 k.p.
Z dniem 18 września 1998 r. została zarejestrowana Spółka z o. o. „A.” z sie-
dzibą w G. Do pełnienia funkcji prezesa jej zarządu powołano powódkę, a jej zastęp-
cą był Sławomir P. W dniu 29 lutego 2000 r. doszło do zawarcia umowy o oddanie
mienia Skarbu Państwa do odpłatnego korzystania. W imieniu i na rzecz Skarbu
Państwa występowała Grażyna Z. - pełnomocnik do spraw prywatyzacji przedsię-
biorstwa państwowego pod nazwą Przedsiębiorstwo Handlu Sprzętem Rolniczym
„A.” w G., zaś w imieniu Spółki z o.o. „A.” w G. powódka oraz Sławomir P. W ten
sposób nastąpiła bezpośrednia prywatyzacja przedsiębiorstwa państwowego PHSR
„A.” w G. na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 i art. 52 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o
komercjalizacji i prywatyzacji (aktualnie jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r Nr 171, poz.
1397 ze zm.) i przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 października
3
1997 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania należności za korzystanie z
przedsiębiorstwa, sposobu zabezpieczenia niespłaconej części należności oraz wa-
runków oprocentowania niespłaconej należności (Dz.U. Nr 130, poz. 855). Na pod-
stawie tejże umowy oddający przekazał całe mienie PHSR „A.” w G. w rozumieniu
art. 551
k.c. do odpłatnego korzystania i pobierania pożytków na rzecz Spółki z o.o.
„A.” w G. Umowa została zawarta na czas określony od dnia 29 lutego 2000 r. do
dnia 28 lutego 2010 r. Zgodnie z § 7 umowy na przejmującego przeszły wszelkie zo-
bowiązania, w tym także z umów o pracę zawartych z pracownikami przez to przed-
siębiorstwo. Z kolei według § 8 ust. 2 tej umowy, przejmujący stał się pracodawcą w
rozumieniu art. 3 k.p. Tym samym „A.” Spółka z o.o. wstąpiła w prawa i obowiązki
dotychczasowego pracodawcy.
Przekazanie przedsiębiorstwa PHSR „A.” nastąpiło na podstawie protokołu
zdawczo - odbiorczego z dnia 1 marca 2000 r. Załącznik nr 8 zawierał dane w zakre-
sie rozliczeń międzyokresowych czynnych oraz biernych, dotyczących wynagrodze-
nia z umowy zlecenia oraz umowy o pracę. W rozliczeniu tym wpisano, że powódka
złożyła podanie o rozwiązanie umowy o pracę w dniu 15 lutego 2000 r. i przysługuje
jej do wypłaty łączna kwota 15.279,40 zł z tytułu wynagrodzenia za miesiąc marzec i
kwiecień 2000 r., ekwiwalentu za urlop i odprawy emerytalnej.
Po rozwiązaniu umowy o pracę w PHSR „A.” w G., powódka nadal pełniła
funkcję prezesa Spółki z o. o. „A.”. W dniu 28 kwietnia 2000 r. zwołano Nadzwyczaj-
ne Zgromadzenie Wspólników Spółki z o. o. „A.” w celu podjęcia uchwały w sprawie
określenia warunków umowy o pracę dla powódki. Uchwałą nr 1 ustalono, że powód-
ce przysługiwać będzie wynagrodzenie zasadnicze w wysokości 2.282 zł, dodatek
stażowy w wysokości 20% od podstawy najniższego wynagrodzenia oraz inne skład-
niki przewidziane w przepisach zakładowych. Powódka, pismem z dnia 31 lipca 2000
r. złożyła oświadczenie, że z dniem 10 sierpnia 2000 r. rezygnuje z funkcji prezesa
Spółki „A.”. Jednocześnie złożyła wniosek o rozwiązanie umowy o pracę z dniem 30
września 2000 r. w związku z przejściem na emeryturę. Powódka została odwołana
ze stanowiska prezesa zarządu z dniem 1 października 2000 r., przy czym zarząd
spółki powierzył jej funkcję pełnomocnika zarządu w wymiarze ¾ etatu. Funkcję tę
powódka pełniła do dnia 31 maja 2001 r., w którym umowa o pracę uległa rozwiąza-
niu na mocy porozumienia stron.
Spółka z o. o. „A.” wydała powódce świadectwo pracy, w którym wskazano
między innymi, że przysługują jej należności brutto ze stosunku pracy uznane przez
4
pracodawcę, przejęte z PHSR „A.” i niewypłacone do dnia ustania stosunku pracy z
braku środków finansowych, to jest: ekwiwalent za urlop wypoczynkowy w kwocie
2.841,30 zł i odprawa emerytalna w kwocie 6.040 zł.
Od dnia 1 czerwca 2001 r. powódka nadal pełniła funkcję pełnomocnika za-
rządu, z tą jednak zmianą, że swoje zadania wykonywała w wymiarze połowy etatu.
Z tego tytułu otrzymywała wynagrodzenie zasadnicze w wysokości 1.500 zł. Tymcza-
sem w dniu 28 czerwca 2001 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w S. wy-
dał decyzje ustalającą powódce prawo do emerytury od dnia 1 czerwca 2001 r.
Prawo do wcześniejszej emerytury powódka nabyła wprawdzie już w styczniu 1997
r., jednakże wypłata tego świadczenia została zawieszona wskutek uzyskiwania
przez powódkę dochodu w kwocie przekraczającej 120% przeciętnego wynagrodze-
nia.
Postanowieniem z dnia 2 stycznia 2002 r. Sąd Rejonowy w Szczecinie ogłosił
upadłość Spółki z o. o. „A.” w G. Sąd Rejonowy w Szczecinie postanowieniem z dnia
2 stycznia 2000 r. zezwolił syndykowi masy upadłości na odstąpienie od umowy z
dnia 29 lutego 2000 r. Aktem notarialnym z dnia 14 stycznia 2002 r. syndyk złożył
oświadczenie o odstąpieniu od powyższej umowy. W dniu 31 stycznia 2002 r. doszło
do zwrotnego przejęcia przedsiębiorstwa przez Skarb Państwa. O odstąpieniu od
zawartej umowy syndyk powiadomił również powódkę, informując ją, że nastąpi
przejście zakładu pracy na innego pracodawcę w rozumieniu art. 231
§ 1 k.p. Na-
stępnie wystawił powódce świadectwo pracy za okres od dnia 1 czerwca 2001 r. do
dnia 31 stycznia 2002 r.
Zdaniem Sądu Okręgowego apelacje powódki i interwenienta ubocznego oka-
zały się nieuzasadnione. Na skutek odstąpienia od umowy leasingu doszło jedynie
do przejęcia przez Skarb Państwa przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c. Prze-
kazanie nie obejmowało jednak pracowników. Prawidłowo zatem wskazał Sąd pierw-
szej instancji, że ani przepisy Kodeksu pracy, ani Kodeksu cywilnego w zakresie
umowy leasingu, ani też ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywa-
tyzacji nie przewidują sytuacji, aby Minister Skarbu Państwa przejmował pracowni-
ków spółek handlowych, biorących udział w bezpośredniej prywatyzacji przedsiębior-
stwa państwowego, podczas gdy przy przekazywaniu przedsiębiorstwa państwowe-
go sytuacja taka jest uregulowana w art. 44 tej ustawy. Pozwany Minister Skarbu
Państwa nie jest pracodawcą w rozumieniu art. 3 k.p. Jednostką organizacyjną za-
trudniającą pracowników jest natomiast Ministerstwo Skarbu Państwa, ale ono z kolei
5
nie wykonuje praw i obowiązków wynikających z umów o oddanie przedsiębiorstwa
do odpłatnego korzystania. Oznacza to, że powódka po dniu 31 stycznia 2002 r. po-
zostawała pracownikiem „A.” Spółka z o.o. w upadłości, co sprawia, że jej roszczenie
wobec Ministra Skarbu Państwa należało oddalić.
Kasację od tego wyroku wniósł syndyk występujący w charakterze interwe-
nienta ubocznego, zarzucając naruszenie prawa materialnego, to jest przepisów art.
551
k.c. oraz przepisów art. 231
k.p. w związku z art. 44 ustawy o komercjalizacji i
prywatyzacji na skutek przyjęcia, że oświadczenie syndyka masy upadłości z dnia 14
stycznia 2002 r. o odstąpieniu od umowy o oddanie mienia Skarbu Państwa do od-
płatnego korzystania nie skutkowało przejęciem przez Skarb Państwa wszelkich
składników przedsiębiorstwa, a w szczególności zobowiązań wynikających z zawar-
tych umów o pracę. Dodatkowo wskazał on na naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., wyra-
żające się w błędnej ocenie materiału dowodowego, co miało polegać na nieprzyjęciu
przez Sąd drugiej instancji wstąpienia Skarbu Państwa w prawa i obowiązki z
umowy, jaka łączyła upadłego z powódką.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja podlega uwzględnieniu, mimo że nie wszystkie jej zarzuty okazały się
usprawiedliwione. Już na wstępie należy zwrócić uwagę na zagadnienie procesowe,
związane z interwencją uboczną skarżącego syndyka masy upadłości, który do po-
stępowania wstąpił po stronie powódki, co doprowadziło do niewłaściwego ukształ-
towania pozycji podmiotów występujących w tym procesie. Niewątpliwie skarżący
syndyk ma interes prawny w rozstrzygnięciu sprawy na jego korzyść, to znaczy, aby
roszczenie powódki musiał zaspokoić Skarb Państwa, lecz nie należy zapominać, że
interwenient uboczny nie dochodzi w procesie żadnych praw własnych (poza wypad-
kiem interwencji ubocznej samoistnej - art. 81 k.p.c.). Współdziałając ze stroną, do
której przystąpił, pośrednio broni własnej sytuacji prawnej, na którą może mieć wpływ
wygranie lub przegranie procesu przez tę stronę. Udział interwenienta ubocznego w
procesie uzasadniony jest zatem z reguły istnieniem stosunku prawnego między in-
terwenientem, a stroną, do której przystąpił. Taki stosunek wynika w niniejszej spra-
wie nie tylko, a nawet nie tyle z umowy o pracę, której syndyk zresztą już nie reali-
zował, ile przede wszystkim z wcześniejszego istnienia umowy leasingu mienia byłe-
go przedsiębiorstwa państwowego, od której syndyk odstąpił, choć majątek przejęty
6
z powrotem przez Skarb Państwa był co najmniej „współobciążony” niezaspokojo-
nymi roszczeniami powódki. Oznacza to więc, że w okolicznościach niniejszej
sprawy interwencja uboczna byłaby zasadna co najwyżej po stronie pozwanej, jak na
rozprawie przed Sądem Najwyższym słusznie podniósł pełnomocnik pozwanego
Skarbu Państwa.
Prawidłowe ukształtowanie pozycji podmiotów występujących w przedmioto-
wej sprawie staje się również konieczne ze względów materialnoprawnych. Istota
przedmiotowego sporu sprowadza się bowiem do ustalenia podmiotu odpowiedzial-
nego względem powódki za jej roszczenia ze stosunku pracy. Kwestia ta staje się
szczególnie ważka wobec wątpliwości co do prawnych konsekwencji odstąpienia
skarżącego od umowy leasingu, na podstawie której doszło do przejęcia przez
Spółkę z o. o. „A.” mienia byłego przedsiębiorstwa państwowego PHSR „A.” w G.
Słusznie wskazuje skarżący syndyk - interwenient uboczny, jak również pozwany
Minister Skarbu Państwa, że w obowiązujących przepisach brak wyraźnego uregu-
lowania w płaszczyźnie prawa pracy skutków odstąpienia od takiej umowy. W art. 40
i 47 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji stanowi się jedynie, że z dniem zawarcia
umowy o oddanie mienia Skarbu Państwa przejmujący wstępuje we wszystkie prawa
i obowiązki przejmowanego przedsiębiorstwa, bez względu na prawny charakter
stosunku prawnego, z którego one wynikały. Do stosunków pracy stosuje się zaś
odpowiednio art. 231
k.p. (art. 44 ustawy o komercjalizacji).
Zgodnie z art. 395 § 2 k.c., który miałby tu „odpowiednie” zastosowanie na
podstawie art. 300 k. p., w razie wykonania prawa odstąpienia od umowy jest ona
uważana za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie nie-
zmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za
świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się zaś drugiej stronie odpo-
wiednie wynagrodzenie. Przyjęcie prawnej fikcji traktowania cywilnoprawnej umowy
leasingu jako niezawartej nakazuje powrót do stanu faktycznego i prawnego sprzed
zawarcia umowy, ale z uwzględnieniem podstawowych norm (zasad) prawa pracy.
Jeżeli zatem w momencie bezpośredniej prywatyzacji byłego przedsiębiorstwa pań-
stwowego, Spółka z o.o. „A.” stała się nowym pracodawcą jego pracowników, wstę-
pując w istniejące prawa i obowiązki wynikające ze stosunków pracy, to w przypadku
odstąpienia od tej umowy, należy - przy rozszerzającej interpretacji zakresu zasto-
sowania art. 44 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji - uznać, że dochodzi do
zwrotnego przejścia zakładu pracy w rozumieniu art. 231
k.p., co z kolei uzasadnia
7
wniosek, iż podmiot, który wskutek odstąpienia przejmuje przedsiębiorstwo staje się
również nowym pracodawcą. Znajduje to swoje oparcie w treści art. 551
pkt 5 k.c.,
zgodnie z którym przedsiębiorstwo (a więc również przedsiębiorstwo przejmowane
na powrót) obejmuje zobowiązania i obciążania, związane z jego prowadzeniem.
Skoro w braku wcześniej zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego podmiotem
przejmującym jego majątek jest Minister Skarbu Państwa, który jednak w świetle
konstrukcji pracodawcy ukształtowanej w art. 3 k.p. nie pełni funkcji pracodawcy, to
znaczy, że nowym pracodawcą staje się przejściowo odpowiednia jednostka organi-
zacyjna, to jest Ministerstwo Skarbu Państwa, nawet jeśli najbardziej nawet krótko-
trwałe realizowanie stosunków pracy funkcjonalnie powiązanych z przejmowanym
majątkiem nie należy do statutowych zadań tego urzędu. Wspomniana funkcja pra-
codawcza nie musi być zresztą przez ministerstwo realizowana bezpośrednio, a na
przykład za pośrednictwem odpowiedniego zarządcy, a poza tym wspomniana funk-
cja ma z natury rzeczy przejściowy charakter, to znaczy trwa do czasu znalezienia
nowego inwestora, albo może się nawet ograniczyć do wypowiedzenia stosunków
pracy, jeśli przejęty majątek miałby podlegać zbyciu w częściach nie nadających się
do prowadzenia w postaci odrębnych zakładów pracy.
Odpowiedzialność ministra (ministerstwa) za zobowiązania, powstałe przed
odstąpieniem od umowy leasingu, do których należy zaliczyć również zobowiązania
ze stosunków pracy, nie jest jednak odpowiedzialnością samodzielną. Należy bo-
wiem wziąć pod uwagę, że w przypadku odstąpienia od umowy wskutek złożenia
stosownego oświadczenia przez syndyka upadłego pracodawcy nie dochodzi do
przejścia całego zakładu pracy, lecz jedynie jego części (choćby przeważającej),
gdyż wartość nieprzekazanej części majątku (przedsiębiorstwa) likwidowanej Spółki
powinna bowiem wystarczać co najmniej na pokrycie kosztów związanych z prowa-
dzeniem postępowania upadłościowego. W takich okolicznościach uzasadnione jest
zastosowanie w drodze analogii przepisu art. 231
§ 2 k.p. Przepis ten stanowi bo-
wiem, że za zobowiązania wynikające ze stosunku pracy, powstałe przed przejęciem
części zakładu pracy, dotychczasowy i nowy pracodawca odpowiadają solidarnie.
Podobna sytuacja zachodzi wówczas, gdy majątek będący przedmiotem umowy lea-
singu wraca powrotnie do Skarbu Państwa, lecz na przykład pożytki z tego majątku,
powstałe między innymi dzięki pracy świadczonej przez pracowników weszły w skład
masy upadłości. Taka solidarna odpowiedzialność pozostaje również w zgodzie z
8
cywilnoprawnymi warunkami odstąpienia, albowiem strony z tego tytułu powinny
dokonać stosownych rozliczeń.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
========================================