Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 440/06
POSTANOWIENIE
Dnia 28 lutego 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z wniosku Z. D. i in. ,
przeciwko „E. F.” Spółce z o.o. w W.
przy udziale „A. S.” Spółki z o.o. w T.
o egzekucję z nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 28 lutego 2007 r.,
skargi kasacyjnej dłużnika „E. F.” Spółki z o.o. w W.
od postanowienia Sądu Okręgowego w L.
z dnia 31 maja 2006 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w części oddalającej zażalenie
dłużnika E. F. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (pkt I) i
orzekającej o kosztach (pkt IV) i w tym zakresie przekazuje
sprawę Sądowi Okręgowemu w L. do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 5 października 2005 r. Sąd Rejonowy w G.
przysądził na rzecz nabywcy „A. S.” sp. z o.o. w T.:
- użytkowanie wieczyste działki nr 1 położonej w T., objętej księgą wieczystą
Sądu Rejonowego w G. nr […];
- użytkowanie wieczyste działek nr 69, 72, 73/3, 76, 61/1, 61/2, 63, 65, 67/1
i 67/2 położonych w L. oraz własność budynków trwale z gruntem
związanych znajdujących się na działce nr 61/1 i 65 objętych księgą
wieczystą Sądu Rejonowego w G. nr […];
- użytkowanie wieczyste nieruchomości położonej w L. oraz własność
budynków trwale z gruntem związanych objętych księgą wieczystą Sądu
Rejonowego w G. nr […];
- użytkowanie wieczyste nieruchomości położonej w R. objętej księgą
wieczystą Sądu Rejonowego w G. nr […] za cenę 4 025 542,47 zł, która w
całości została zapłacona gotówką.
W uzasadnieniu wskazał, że postanowienie o przybiciu z dnia 8 października
2004 r. uprawomocniło się i nabywca wykonał warunki licytacyjne, tj. uiścił
pozostałą część ceny oraz wpis od przybicia.
3
Zażalenie na to postanowienie wnieśli wierzyciele D. J. i S. J. oraz dłużnik E.
sp. z o.o. Skarżący zarzucili naruszenie art. 969 k.p.c. w zw. z art. 998 k.p.c. i w
zw. z art. 1 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez
cudzoziemców (Dz.U. z 2004 r., Nr 167, poz. 1758 ze zm., dalej „ustawy”), przez
bezzasadne przyjęcie, że warunki licytacji zostały wykonane, podczas gdy cenę
nabycia wylicytowanych nieruchomości uiścił podmiot będący cudzoziemcem, który
nie wykazał się zgodą na nabycie nieruchomości rolnych. Ponadto wierzyciele D.
J. i S. J. zgłosili zarzuty co do przebiegu licytacji, wskazując, że wartość
nieruchomości została zaniżona, a cena uiszczona po terminie wyznaczonym
przez Sąd.
Postanowieniem z dnia 31 maja 2006 r. Sąd Okręgowy oddalił zażalenie
dłużniczki i wierzycielki D. J. i odrzucił zażalenie S. J. Wskazał, że postanowienie o
przybiciu uprawomocniło się 15 października 2004 r., natomiast pozostała do
uiszczenia cena nabycia została zapłacona w całości w dniu 4 lipca 2005 r tj. w
terminie wyznaczonym przez Sąd. Nabywca nie spóźnił się o jeden dzień skoro
koniec terminu (3 lipca 2005 r.) przypadał na dzień ustawowo wolny od pracy, co
oznaczało upływ terminu dnia następnego (art. 115 k.c.).
Za bezzasadne uznał także zarzuty skarżących dotyczące naruszenia art.
969 k.p.c. w zw. z art. 998 k.p.c. i w zw. z art. 1 ustawy. Wskazał, że w świetle tego
ostatniego przepisu cudzoziemcem jest spółka handlowa mająca siedzibę
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, kontrolowana bezpośrednio lub pośrednio
między innymi przez osoby fizyczne nie posiadające obywatelstwa polskiego.
Za kontrolowaną przez cudzoziemca uznał spółkę, w której cudzoziemiec lub
cudzoziemcy dysponują bezpośrednio bądź pośrednio powyżej 50% głosów na
zgromadzeniu wspólników lub walnym zgromadzeniu, także jako zastawnik,
użytkownik, lub na podstawie porozumień z innymi osobami, albo mają pozycję
dominującą w rozumieniu przepisów art. 4 § 1 b, c, e. k.s.h. Według pełnego wypisu
z Krajowego Rejestru Sądowego „A. S.” sp. z o.o. od września 2005 r. miała
wspólników: obywatela niemieckiego A. G. posiadającego 490 udziałów o łącznej
wartości 24 500 zł oraz J. S. obywatela polskiego posiadacza 510 udziałów o
łącznej wartości 25 500 zł. Odwołując się do treści art. 242 k.s.h., oraz faktu, że
każdy z udziałów kapitału spółki ma równą wartość uznał, że nabywca
4
przysądzonych nieruchomości nie jest cudzoziemcem. Jego zdaniem odmiennej
oceny nie mógł spowodować fakt, że po przybiciu, w okresie od maja do września
2005 r., wspólnikami spółki „A. S.” byli E. K. G. i A. G. Zauważył, że ustawa
o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców jest aktem prawnym
o charakterze reglamentacyjnym, mającym na celu ochronę przed
niekontrolowanym wykupem nieruchomości przez cudzoziemców. W sprawie cel
ten został zachowany, skoro w postępowaniu egzekucyjnym prawo użytkowania
wieczystego nieruchomości przechodzi na nabywcę po przysądzeniu, a w tym
czasie spółka nie była cudzoziemcem
Podkreślił, że podstawą zażalenia na przysądzenie własności nie mogą być
zarzuty zgłoszone przez wierzyciela D. J. dotyczące przebiegu licytacji gdyż poza
zakresem kognicji sądu w tym postępowaniu pozostaje ocena poprzednich etapów
postępowania egzekucyjnego, a ewentualne uchybienia wówczas popełnione
ulegają prekluzji z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przybiciu.
Zażalenie wierzyciela S. J. jako wniesione po terminie Sąd Okręgowy
odrzucił na podstawie art. 373 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.
Dłużnik „E.” sp. z o.o. w skardze kasacyjnej zaskarżającej postanowienie z
dnia 31 maja 2006 r. w punkcie pierwszym w całości, opartej na podstawie
naruszenia prawa materialnego tj. art. 1 ust 1 w zw. z art. 3d i z art. 6 ust 1 ustawy
w zw. z art. 58 k.c., w zbiegu z art. 998 § 1 k.p.c. i z art. 976 § 1 k.p.c. oraz na
naruszeniu przepisów postępowania wywołującym wpływ na wynik sprawy, a to
art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 316 k.p.c., art. 948 § 1 k.p.c. w zw. z art. 951 k.p.c. i
art. 156 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(tekst jednolity Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i uwzględnienie zażalenia dłużnika, bądź przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalania
faktów lub oceny dowodów (art. 3983
k.p.c.). Już z tego względu chybiony był zarzut
obrazy art. 233 § 1 k.p.c.
5
Egzekucja z nieruchomości składa się z kilku etapów. Nieprawidłowości
w toku licytacji, aż do jej zamknięcia podlegają zaskarżeniu skargą na czynności
komornika (art. 986 k.p.c.). W przetargu nie mogą uczestniczyć podmioty
enumeratywnie wymienione w art. 976 § 1 k.p.c., w tym osoby, które nie wykazały
się wymaganym zezwoleniem ministra właściwego do spraw wewnętrznych
na nabycie własności, czy prawa wieczystego użytkowania nieruchomości (art. 1
ustawy). Dla dopuszczenia takiej osoby do licytacji wystarcza przedstawienie
promesy zezwolenia (art. 3d ustawy). Przyjmując, że A. S. sp. z o.o. była już w tym
czasie cudzoziemcem, nie powinna zostać dopuszczona do przetargu, a
zainteresowani mogli zakwestionować ten udział przez wniesienie skargi na
czynność komornika.
W kolejnym etapie postępowania na postanowienie sądu w przedmiocie
przybicia przysługuje zażalenie. Może jednak ono być oparte tylko na zarzutach,
które naruszają prawa skarżącego (art. 997 k.p.c.). Podstawą zażalenia na
postanowienie w przedmiocie przybicia mogą być uchybienia jakie wystąpiły w toku
dotychczasowej egzekucji, jednak z wyłączeniem tych kwestii, które zostały
prawomocnie rozstrzygnięte. W sprawie jednak, wobec niezaskarżenia
postanowienia o przybiciu, stało się ono prawomocne.
Dalszym etapem postępowania egzekucyjnego jest przysądzenie własności
(art. 998 – 1103 k.p.c.). Z punktu widzenia procesowego przedmiot merytorycznego
badania sądu w tej fazie postępowania egzekucyjnego jest ograniczony do
przesłanek objętych art. 998 § 1 k.p.c. Kontrola sądu sprowadza się więc do
stwierdzenia, czy postanowienie o przybiciu lub ustaleniu ceny nabycia jest
prawomocne i czy zostały wykonane warunki licytacyjne, albo też wpłacona została
cała cena kupna przez Skarb Państwa. Poza tak określonym zakresem
rozpoznania sprawy pozostaje ocena prawidłowości postępowania egzekucyjnego
w poprzednich etapach i jego ewentualnych uchybień, które z chwilą
uprawomocnienia się postanowienia o przybiciu ulegają prekluzji. Wynika to wprost
z art. 998 § 2 k.p.c., który jednoznacznie stanowi, że podstawą zażalenia nie mogą
być uchybienia sprzed uprawomocnienia się przybicia (por. np. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 2 marca 2000 r., II CKN 1189/99, OSNC 2000, nr 9, poz. 164
i z dnia 9 sierpnia 2000 r., I CKN 768/00 niepublikowane). Uwagi te czynią
6
chybionym zarzut naruszenia art. 948 § 1 k.p.c. w zw. z art. 951 k.p.c. i w zw.
z art. 156 ust 2 ustawy o gospodarce nieruchomościami, przez przyjęcie za
podstawę ustalenia do licytacji nieruchomości nieaktualnych wycen biegłych
rzeczoznawców, tj. sporządzonych wcześniej niż ustawowy termin 12 miesięcy.
Uchybienie to uległo prekluzji wynikającej z art. 998 § 2 k.p.c. Dodać należy,
że takie sprekludowane zarzuty nie mogą stanowić podstawy skargi kasacyjnej od
postanowienia o przysądzeniu własności (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 9 marca 2005 r., III CK 258/04 niepublikowane).
W uchwale z dnia 4 października 1972 r., III CZP 69/72 (OSNC 1973, nr 5,
poz. 74) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że podstawą zażalenia na postanowienie
co do przysądzenia własności (art. 998 § 1 k.p.c.) nie może być uchybienie art. 976
§ 1 k.p.c., polegające na dopuszczeniu do udziału w przetargu osoby, która nie
może w nim uczestniczyć. Wskazał jednoczenie, że art. 998 § 2 zdanie drugie
k.p.c. w jednolity sposób nakazuje traktować wszelkie uchybienia sprzed
uprawomocnienia się przybicia, a więc te które powstały we wcześniejszej fazie
postępowania egzekucyjnego, stwierdzając, iż w ten sposób następuje swoiste
związanie prawomocnością i sprekludowanie możności podnoszenia uchybień
procesowych oraz innych wadliwości postępowania i orzekania. Z tego ostatniego
fragmentu uzasadnienia tej uchwały można wywieść wniosek, że prekluzją objęte
są nie tylko wadliwości natury procesowej ale także materialnej. Tymczasem
w literaturze zwrócono uwagę, że w przepisie tym wyraźnie mowa jest
„o uchybieniach” co oznacza, że ograniczenie dotyczy wyłącznie kwestii
procesowych i tym samym nie wyłącza możliwości powoływania się na naruszenie
prawa materialnego. Przesądzenie tej kwestii nie jest jednak niezbędne
do rozstrzygnięcia sprawy.
Na etapie licytacji dopuszczenie do udziału w niej osób wyłączonych
objętych hipotezą art. 976 § 1 k.p.c., w tym osoby, która nie może nabyć
nieruchomości bez zezwolenia organu państwowego, jest tylko naruszeniem tego
przepisu, tj. uchybieniem procesowym. Identycznie kwestia ta przedstawia się
w chwili wydawania postanowienia o przybiciu. Choć bowiem prawomocne
rozstrzygnięcie sądu o przybiciu wiążąco ustala przyszłego nabywcę
nieruchomości, jeżeli spełni on warunki licytacyjne (art. 995 k.p.c.), to dopiero
7
postanowienie o przysądzeniu własności przenosi na osobę własność (użytkowanie
wieczyste) nieruchomości będącej przedmiotem egzekucji (art. 999 k.p.c.). Tylko na
tę czynność w świetle prawa materialnego konieczne jest zezwolenie wydawane
w drodze decyzji administracyjnej przez ministra właściwego do spraw
wewnętrznych (art. 1 ust 1 ustawy). Nabyciem nieruchomości przez cudzoziemca
w rozumieniu ustawy jest bowiem nabycie prawa własności nieruchomości lub
prawa użytkowania wieczystego na podstawie każdego zdarzenia prawnego (art. 1
ust. 4 ustawy). Takim faktem prawnym w świetle dotychczasowych uwag jest
orzeczenie o przysądzeniu własności, a nie postanowienie o przybiciu. Z punktu
widzenia prawa materialnego nie przedstawienie zezwolenia na nabycie
nieruchomości przez cudzoziemca nie jest brakiem tej przesłanki nabycia sprzed
uprawomocnienia się przybicia. Prekluzja wynikająca z art. 998 § 2 zdanie drugie
k.p.c. jej nie dotyczy, albowiem obejmuje ona stan sprzed orzekania o przybiciu.
Jeszcze raz należy bowiem podkreślić, że zezwolenie jest materialnoprawnym
warunkiem między innymi przysądzenia własności.
Cudzoziemcem w rozumieniu ustawy jest między innymi spółka mająca
siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej kontrolowana bezpośrednio, bądź
pośrednio przez osobę fizyczną nie posiadającą obywatelstwa polskiego, osobę
prawną mającą siedzibę za granicą lub bez osobowości prawnej spółkę mającą
siedzibę za granicą utworzoną zgodnie z ustawodawstwem państw obcych (art. 1
ust. 2 pkt 4 ustawy). W wypadku spółki handlowej za kontrolowaną w rozumieniu
ustawy uważa się spółkę, w której cudzoziemiec lub cudzoziemcy dysponują
bezpośrednio lub pośrednio powyżej 50% głosów na zgromadzeniu wspólników lub
na walnym zgromadzeniu, także jako zastawnik, użytkownik lub na podstawie
porozumień z innymi osobami, albo mają pozycję dominującą w rozumieniu
przepisów art. 4 § 1 pkt 4 lit. b, c lub e k.s.h.
A. S. sp. o.o. w świetle dokonanych ustaleń była cudzoziemcem nie tylko w
chwili orzekania o przybiciu ale także w czasie późniejszym. Sprzedaż udziałów z
dnia 13 września 2005 r., wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, w świetle
przedstawionej definicji nie mogła przesądzić, że przestała być cudzoziemcem w
rozumieniu ustawy. Luka w ustaleniach faktycznych nie pozwala bowiem wykluczyć
8
pośredniej, w rozumieniu ustawy, kontroli spółki przez wspólnika – obywatela
obcego.
Jak podkreślono w literaturze, dla uznania danej osoby prawnej mającej
siedzibę w Polsce za pośrednio kontrolowaną, zgodnie z tzw. teorią rzeczywistego
stanu wpływu decyduje nie tylko faktyczne oddziaływanie kapitałowe, ale także
osobowe. W samej ustawie o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców nie
skonkretyzowano kryteriów, na podstawie których należy przesądzić, czy ma
miejsce taka pośrednia kontrola. W każdym razie występuje ona wtedy gdy osoba
fizyczna nieposiadająca obywatelstwa polskiego będąca udziałowcem, choć nie ma
przeważającego wpływu kapitałowego, to jednak faktyczne decyduje o działalności
spółki ze względów osobistych bądź innych powiązań majątkowych pomiędzy
wspólnikami. Aby wyjaśnić tę kwestię, ze względu na charakter sprawy, celowe jest
zwrócenie się do właściwego organu wydającego zezwolenia o zajęcie stanowiska
w tej materii (art. 232 k.p.c.).
Z powodu braku ustaleń nie sposób także odeprzeć zarzutu naruszenia art.
58 § 1 k.c. w zw. z art. 998 § 1 k.c., gdyż nie można odpowiedzieć na pytanie,
czy umowa z dnia 13 września 2005 r. sprzedaży udziałów nie miała na celu
obejścia przepisów ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców.
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji (art. 39815
k.p.c.).
9
jz