Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 37/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości "T" Spółki z o.o.
w O.
przeciwko Przedsiębiorstwu Budowlanemu "A" Spółce z o.o. w O.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 kwietnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 29 września 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 10 maja 2006 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego
Przedsiębiorstwa Budowlanego „A” spółki z o.o. na rzecz powoda Syndyka Masy
Upadłości „T” Spółki z o.o. kwotę 264 959,26 zł z odsetkami ustawowymi od dnia
16 stycznia 2006 r., a nadto kwotę 22 063 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
Na skutek apelacji pozwanego, wyrokiem z dnia 29 września 2006 r. Sąd
Apelacyjny zmienił powyższy wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo. U
podstaw tego rozstrzygnięcia legły następujące ustalenia faktyczne i ich ocena
prawna:
W okresie od 30 czerwca do 30 września 2003 r. powód kupił od pozwanego
materiały budowlane o łącznej wartości 265 019,29 zł. Zapłata została dokonana
w formie kompensaty wierzytelności pozwanego z należnościami upadłej spółki
z tytułu wykonanych na rzecz pozwanego robót budowlanych. Wszelkie płatności
w tej formie zostały zrealizowane w okresie od 7 lipca do 21 września 2003 r.
Wniosek o upadłość „T” Sp. z o.o. został złożony w dniu 12 grudnia 2003 r.
Postanowieniem z dnia 12 lutego 2004 r. Sąd Rejonowy ogłosił upadłość
powodowej spółki poprzez likwidację dłużnika. Jednocześnie wezwano wierzycieli
upadłego do zgłoszenia wierzytelności i innych roszczeń w zakreślonym terminie.
Pismem z dnia 10 stycznia 2006 r. Syndyk Masy Upadłości „T” sp. z o.o.
wezwał pozwanego do zapłaty żądanej pozwem kwoty 264 969,26 zł. W dniu
15 marca 2006 r. pozwany zgłosił do Sądu Rejonowego swą wierzytelność do
masy upadłości oraz zarzut potrącenia wierzytelności z wierzytelnościami „T” Sp. z
o.o., dochodzonymi w niniejszej sprawie.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy zasądził od powoda
kwotę żądaną pozwem stwierdzając, że powództwo jest uzasadnione w świetle
przepisów art. 128 ust. 1 i 3 u.p.n. w zw. z art. 134 ust. 1 u.p.n.
Sąd Apelacyjny, nie podważając powyższych ustaleń faktycznych Sądu
pierwszej instancji w sprawie, dokonał odmiennej ich oceny prawnej. Sąd zwrócił
uwagę, że pisma pozwanego, datowane od 7 lipca do 21 września 2003 r.,
3
obejmowały jego oświadczenie o potrąceniu, wskazując konkretne numery faktur
wystawionych przez pozwanego za sprzedaż powodowi materiałów budowlanych.
Na tych pismach zamieszczono wniosek o „zgodne zaksięgowanie kompensaty”
oraz o jej potwierdzenie. W powodowej spółce pisma te zostały opatrzone pieczęcią
nagłówkową oraz imienną i podpisem prezesa zarządu.
Pozwany powoływał się co prawda przed Sądem pierwszej instancji na
zarzut potrącenia, lecz nie podtrzymał go w toku procesu, gdyż postępowanie
upadłościowe nie zostało jeszcze zakończone, a dopuszczalność potrącenia
zostanie rozstrzygnięta w tym postępowaniu. Zarzut ten nie został uwzględniony
przez Sąd Okręgowy, jako sprzeczny z przepisami ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.
– Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr , poz. ; dalej: „p.u.n.”). W apelacji
i w postępowaniu apelacyjnym pozwany podnosił natomiast zarzut kompensaty
(potrącenia) umownego, a ewentualnie wnosił o rozważenie, czy przedmiotowa
czynność prawna nie stanowi świadczenia w miejsce wykonania, tzw. datio in
solutum (art. 453 k.c.).
W ocenie Sądu, przesłanki uznania czynności podjętych przez pozwanego
za datio in solutum nie zostały spełnione, gdyż do akt nie złożono żadnych
dowodów świadczących o stosownym porozumieniu stron. Wspomniane wyżej
pisma wskazują na jednostronne potrącenie wierzytelności pozwanego z tytułu
sprzedaży materiałów budowlanych z wierzytelnością powoda z tytułu wykonania
robót budowlanych, zaś podpis i pieczęć prezesa zarządu powoda świadczą
jedynie o przyjęciu do wiadomości powyższego potrącenia. Z umowy o roboty
budowlane oraz umowy sprzedaży materiałów budowlanych wynikają wzajemne
wierzytelności powoda i pozwanego względem siebie, które były przedmiotem
potrącenia.
Rozważając bezpośrednio podstawę prawną powództwa, Sąd drugiej
instancji podzielił prawidłowość ustalenia Sądu Okręgowego, że pozwany,
mając 60% udziałów w powodowej spółce, był w stosunku do tej ostatniej spółką
dominującą w rozumieniu art. 4 § 1 pkt 4 k.s.h. W tym stanie rzeczy, po wszczęciu
postępowania upadłościowego wobec spółki „T”, zgodnie z art. 128 ust. 3 p.u.n. do
czynności prawnych odpłatnych dokonanych przez upadłą Spółkę mogła znaleźć
4
zastosowanie sankcja bezskuteczności z mocy prawa, przewidziana w art. 128 ust.
1 p.u.n., zaś jej konsekwencją mogło być roszczenie przewidziane w art. 134 p.u.n.
o zwrot w naturze lub równowartości w pieniądzu tego, co wskutek bezskutecznej
czynności ubyło z majątku upadłego lub do niego nie weszło.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, pozwany zasadnie podniósł w apelacji zarzut
naruszenia art. 128 ust. 1 p.u.n., albowiem powód domagał się ustalenia
bezskuteczności czynności, w postaci umów sprzedaży materiałów budowlanych
oraz potrącenia przez pozwanego ceny sprzedaży z wierzytelności upadłego
dłużnika, które to czynności dokonane były nie przez upadłą spółkę, lecz przez
pozwanego. Takie czynności, zdziałane nie przez upadłego dłużnika, a przez
wierzyciela będącego w stosunku do upadłego i syndyka masy upadłości osobą
trzecią, nie są objęte hipotezą normy wynikającej z art. 128 ust. 1 p.u.n.
Tym samym, w ocenie Sądu drugiej instancji, nieuzasadnione było żądanie
zwrotu do masy upadłości na mocy art. 134 ust. 1 p.u.n., gdyż przesłanką tego
żądania jest bezskuteczna z mocy prawa czynność upadłego. Z tego względu
rozważenie dopuszczalności i skuteczności potrącenia przez pozwanego w terminie
określonym w art. 128 ust. 1 p.u.n. przekraczało granice postępowania. Czynność
ta miała charakter jednostronny i była dokonana na podstawie art. 498 i następnych
k.c. Pozwany mając wątpliwości co do skuteczności potrącenia, przedstawił na
podstawie art. 93 i następnych p.u.n. swą wierzytelność do potrącenia
w postępowaniu upadłościowym. Ponieważ w chwili złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości, jak i w dacie ogłoszenia upadłości jego wierzytelności były wymagalne,
nie można wykluczyć skuteczności potrącenia pod warunkiem istnienia
i wymagalności wierzytelności upadłej spółki. O tym jednak, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, zdecydować powinien Sąd Rejonowy w postępowaniu
upadłościowym.
W sprawie można byłoby rozważać skuteczność czynności spółki „T”,
zakładając z jej strony akceptację potrącenia dokonanego przez pozwanego wobec
braku wymagalności jego wierzytelności w datach potrąceń. W takiej sytuacji
umowna kompensata mogłaby obejmować wierzytelności niewymagalne, a nawet
przyszłe. Tego rodzaju umowa zawarta przed ogłoszeniem upadłości pomiędzy
5
upadłą spółką a jej wierzycielem (pozwanym w niniejszej sprawie) w celu
umorzenia wzajemnych wierzytelności wywarłaby skutek wobec masy upadłości,
jeśli potrącenie wzajemnych długów byłoby dopuszczalne także po ogłoszeniu
upadłości, tj. jeśli oba długi istniały w dacie ogłoszenia upadłości, chociażby termin
uiszczenia jednego z nich jeszcze nie nastąpił. Problem ten nie mógł jednak,
w ocenie Sądu drugiej instancji, być rozstrzygnięty jednoznacznie, skoro powód nie
przedstawił, jakie konkretnie wierzytelności spółki „T” miały być przedmiotem
potrącenia. Nie wiadomo także, czy były one wymagalne.
Sąd Apelacyjny zauważył także, że roszczenie z art. 134 ust. 1 p.u.n.
powstaje wówczas, gdy wskutek bezskutecznej czynności coś ubyło z majątku
upadłego lub do niego nie weszło. Celem tej regulacji jest przeciwdziałanie
pokrzywdzeniu ogółu wierzycieli reprezentowanych w postępowaniu
upadłościowym przez syndyka. W postępowaniu nie ustalono jednak, aby wskutek
czynności upadłej spółki „T” coś nie weszło do jej majątku; nie można także mówić,
że coś ubyło, skoro problem potrącenia stanowi przedmiot rozważań
w postępowaniu upadłościowym.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku powód oparł na podstawie
naruszenia prawa materialnego, w jej ramach zarzucając zaskarżonemu wyrokowi
naruszenie: 1) art. 128 ust. 1 p.u.n. przez jego niewłaściwe zastosowanie wskutek
uznania, że T. Sp. z o.o. nie dokonała czynności prawnej, której bezskuteczność z
mocy prawa należałoby orzec na podstawie tego przepisu, a w szczególności że
nie zawarła umów sprzedaży materiałów budowlanych w terminie sześciu miesięcy
przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, zaś czynności tej dokonała
tylko pozwana „A” Sp. z o.o. w O; 2) art. 128 ust. 1 p.u.n. w zw. z art. 128 ust. 3
p.u.n. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie na skutek bezpodstawnego uznanie,
że stan faktyczny niniejszej sprawy tego nie uzasadnia; 3) art. 134 ust. 1 p.u.n. w
zw. z art. 128 ust. 1 i 3 p.u.n. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie na skutek
uznania, że w postępowaniu nie ustalono, iż na skutek czynności upadłego
cokolwiek nie weszło do jego majątku lub coś z niego ubyło; 4) art. 65 § 1 k.c.
poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że treść przedłożonych przez
powoda dokumentów kompensaty oraz dokumentu księgowego wskazującego na
przyjęty przez strony sposób rozliczeń nie ujawniają zgodnej woli obu stron
6
odnośnie do tzw. rozliczenia się saldami; 5) art. 498 § 1 k.c. przez jego niewłaściwe
zastosowanie i w konsekwencji uznanie, że ze względu na potencjalną możliwość
braku wymagalności wierzytelności T. Sp. z o.o., wierzytelności te nie mogły zostać
skutecznie potrącone z wierzytelnościami wzajemnymi „A” Sp. z o.o. w drodze
jednostronnego oświadczenia woli tej ostatniej spółki.
Wskazując na powyższą podstawę zaskarżenia i podniesione w jej granicach
zarzuty, skarżący wnosił o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku w całości
poprzez oddalenie w całości apelacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania. Nadto skarżący powód wnosił o zasądzenia na jego rzecz
od pozwanego kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wnosił o jej oddalenie oraz
o zasądzenie kosztów procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona. U podstaw zaskarżonego
orzeczenia legł wadliwy pogląd, według którego w sprawie nie ma zastosowania
art. 128 ust. 1 p.u.n., bowiem w przepisie tym chodzi o czynności prawne zdziałane
przez upadłego, podczas gdy dokonał ich pozwany, który zarówno dla upadłego jak
i syndyka masy upadłości spółki T jest osobą trzecią.
Przypomnieć należy, że jak wynika z art. 128 ust. 1 i 3 p.u.n., czynności
prawne dokonane przez upadłego, m.in. ze spółką dominującą, w terminie sześciu
miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, są bezskuteczne
w stosunku do masy upadłości. Jak ustalono w sprawie, w tym terminie pozwany
sprzedał upadłemu materiały budowlane, a zapłata za nie dokonana została
w formie tzw. kompensaty z wierzytelnością należną upadłemu od pozwanego
z tytułu wykonanych robót budowlanych. Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego,
nie są to czynności prawne zdziałane wyłącznie przez pozwanego. Chodzi
tu bowiem o umowy, a więc czynności prawne dwustronne, a zatem zdziałane
przez obie strony, niewątpliwie także przez upadłego. Zarówno umowa sprzedaży
materiałów budowlanych jak i umowa o roboty budowlane są czynnościami
prawnymi odpłatnymi. Upadły zawsze przy tym dokonuje tych czynności z osobą
7
trzecią zarówno w stosunku do niego jak i do masy upadłości. W art. 128 p.u.n.
chodzi o czynności prawne zdziałane właśnie z osobą trzecią, i to w przepisie tym
wyraźnie określoną. Tą trzecią osoba jest także inna spółka, jeżeli czynności
prawnej dokonał z nią upadły będący spółką, w której ta inna spółka jest spółką
dominującą (art. 128 ust. 3 p.u.n.). Spełnione zatem, wbrew odmiennej ocenie
Sądu drugiej instancji, zostały przesłanki określone w art. 128 ust. 1 i 3 p.u.n.
Jednostronną czynnością prawną było tylko oświadczenie woli pozwanego
o potrąceniu, jednakże stanowiło ono jedynie czynność zmierzającą do wykonania
umowy sprzedaży, która z mocy art. 128 ust. 1 p.u.n. była w stosunku do masy
upadłości bezskuteczna. Jeżeli natomiast wolą upadłego i pozwanego było
umorzenie wzajemnych wierzytelności poprzez wzajemne kompensowanie
wynikających z zawartych przez nich umów, to skuteczność takiej kompensaty
również warunkowana jest skutecznością tych umów.
Jak trafnie zarzucał skarżący, wskutek czynności prawnych dokonanych
przez upadłego i pozwanego, do masy upadłości nie weszła należność z tytułu
wykonanych robót budowlanych, wyszła zaś z niej należna pozwanemu zapłata za
sprzedane materiały budowlane. W ten sposób doszło do zaspokojenia jednego
z wierzycieli kosztem pozostałych. Przypomnieć należy, że syndyk masy upadłości
reprezentuje interesy wszystkich wierzycieli, którzy zgłosili swe wierzytelności
w postępowaniu upadłościowym, zaspakajając ich według reguł tego postępowania.
Jak wyjaśniał już Sąd Najwyższy, dokonując wykładni art. 55 § 1 pr.
upadłościowego, którego odpowiednikiem jest obecnie art. 134 p.u.n., celem tego
przepisu była ochrona interesu wierzycieli przed skutkami czynności prawnych
dłużnika, które polegały na obciążeniu jego majątku, a który to majątek
w nieodległym czasie stawał się masą upadłości (por. uzasadnienie wyroku z dnia
22 czerwca 2006 r., V CSK 76/06 (MoP 2006, nr 14, s. 735). Pogląd ten zachowuje
aktualność na gruncie art. 134 p.u.n.
Jeżeli chodzi o zarzuty odnoszące się do kwestii potrącenia, należy
wskazać, że, wbrew poglądowi wyrażonemu przez Sąd Apelacyjny, zgłoszenie
wierzytelności w postępowaniu upadłościowym co do zasady nie wyłącza
możliwości zgłoszenia zarzutu potrącenia tej wierzytelności w procesie. W uchwale
z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZP 125/06 (BSN 2007, nr 1, s. 11) Sąd Najwyższy
8
uznał, że dopuszczalne jest zgłoszenie zarzutu potrącenia przez wierzyciela
upadłego w procesie wytoczonym przeciwko niemu przez syndyka masy upadłości
w sytuacji, w której przedstawiona do potrącenia wierzytelność została przed
wytoczeniem powództwa zgłoszona w postępowaniu upadłościowym wraz
z zarzutem potrącenia z wierzytelnością aktualnie dochodzoną przez syndyka.
Dopuszczalność zarzutu potrącenia nie oznacza jeszcze, że w każdym wypadku
zarzut taki może być uwzględniony. Wyjaśnienia wymaga bowiem także, czy
zgłoszenie takiego zarzutu jest skuteczne w sytuacji, w której wierzytelność
potrącana wynika z bezskutecznej umowy. Rozważanie tej kwestii jest
przedwczesne, skoro Sąd drugiej instancji, wychodząc z odmiennego założenia, nie
przedstawił własnej oceny w tym zakresie.
Wobec powyższego Sąd najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39816
k.p.c.