Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 40/07
POSTANOWIENIE
Dnia 25 kwietnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko - Własnościowej
w D.
przy uczestnictwie Gminy Miasta D.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 kwietnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w E.
z dnia 30 czerwca 2006 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w E. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji oddalił w części wniosek o dokonanie wpisów
w nowozałożonej księdze wieczystej nr […], a mianowicie w zakresie dotyczącym
żądania wpisu w dziale III oraz w dziale I – sp. służebności gruntowej polegającej
na prawie przechodu i przejazdu w odniesieniu do działek o nr 939/9, 939/11
i 939/8. Uznał, że wskutek sprzedaży Wnioskodawczyni, będącej dotychczas
użytkownikiem wieczystym działek nr 939/9 i 939/11, a także sprzedaży
współużytkownikom wieczystym, tj. Wnioskodawczyni oraz T.W. P. i J. P. działki nr
939/8, wygasło uprawnienie Wnioskodawczyni do korzystania ze służebności
gruntowych. Sąd ten powołał się na art. 241 k.c. i stwierdził, że wygaśnięcie
wieczystego użytkowania wywołało skutek w postaci wygaśnięcia obciążającej te
nieruchomości służebności gruntowej, a zatem nie jest możliwe przeniesienie wpisu
tego prawa do KW […] prowadzonej dla działki nr 939/17 stanowiącej obecnie
własność Wnioskodawczyni.
Apelację Wnioskodawczyni oddalił Sąd Okręgowy w E., który uznał za
okoliczność bezsporną to, że Wnioskodawczyni nabyła prawo własności działek
o numerach 939/17, 939/9, 939/11 i 939/8. Stwierdził zarazem, że działka 939/17,
dla której prowadzona jest obecnie księga wieczysta KW [...], była zarówno
nieruchomością władnącą jak i obciążoną w stosunku do działek nr 939/9, 939/11
i 939/8. Sąd odwoławczy wskazał na przepis art. 247 k.c. jako podstawę
wygaśnięcia ograniczonego prawa rzeczowego wskutek konfuzji i uznał, że skoro
skarżąca nabyła prawo własności wskazanych wyżej działek to oznacza, że
w jednym ręku zostało skupione prawo własności oraz ograniczone prawo
rzeczowe obciążające przedmiot własności, co skutkowało wygaśnięciem tego
ostatniego, a zatem nie było podstaw do jego ujawnienia w księdze wieczystej.
Skarga kasacyjna Wnioskodawczyni oparta została na obu podstawach
kasacyjnych.
W ramach pierwszej z nich Skarżąca zarzuciła niewłaściwe zastosowanie
art. 247 k.c. w następstwie nieuzasadnionego przyjęcia, że służebności gruntowe
wygasają wskutek konfuzji także w przypadku nabycia przez tę samą osobę prawa
własności nieruchomości władnącej a zarazem obciążonej względem drugiej
3
nieruchomości, co do której osobie tej przysługuje jedynie udział we
współwłasności.
Nadto Wnioskodawczyni zarzuciła mające istotny wpływ na wynik sprawy
naruszenie przepisów art. 6261
§ 2 k.p.c. i art. 62610
§ 1 k.p.c., polegające na
niedopuszczeniu do udziału w sprawie wszystkich osób, których prawa zostały
w tym postępowaniu wykreślone, co skutkowało nieważnością tego postępowania
z mocy art. 379 pkt 5 k.p.c.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz
poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego w D. i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania temu Sądowi.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej Wnioskodawczyni akcentuje pogląd, że
nabycie jedynie udziału we współwłasności nieruchomości, obciążonej
służebnością gruntową także na rzecz nabywcy tego udziału, nie powoduje
wygaśnięcia tej służebności ani w odniesieniu do tego udziału ani w odniesieniu do
całej nieruchomości obciążonej. Zdaniem skarżącej, konfuzja wywołuje skutek
wygaśnięcia ograniczonego prawa rzeczowego tylko wówczas, gdy uprawniony
z tytułu ograniczonego prawa rzeczowego nabędzie własność całej nieruchomości
obciążonej. Tymczasem Wnioskodawczyni zarzuca, że nie doszło do wygaśnięcia
służebności wskutek konfuzji, ponieważ obie nieruchomości nie stanowią
równocześnie przedmiotu własności tej samej osoby, skoro nastąpiło jedynie
nabycie udziałów we współwłasności.
Zarzut naruszenia wskazanych przepisów procesowych uzasadniła
Wnioskodawczyni zaniechaniem przez Sąd wezwania do udziału w sprawie
pozostałych współwłaścicielek nieruchomości, których także dotyczył wynik
niniejszego postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie wobec zasadności części
spośród zgłoszonych w niej zarzutów.
Trafny okazał się zarzut naruszenia art. 6261
§ 2 k.p.c., ponieważ
postępowanie wieczystoksięgowe w niniejszej sprawie toczyło się bez udziału
wszystkich uczestników postępowania, a uchybienie to miało istotny wpływ na
4
wynik postępowania apelacyjnego. Z postanowienia § 5 umowy sprzedaży z dnia
24 marca 2006 r., sporządzonej w formie aktu notarialnego, wynika, że udziały we
współwłasności nieruchomości gruntowej, oznaczonej nr 939/8 i objętej księgą
wieczystą Kw […], nabyły także osoby fizyczne będące uprzednio
współużytkownikami wieczystymi tej działki gruntu. Ponieważ żądanie wniosku
obejmowało także dokonanie wpisu służebności gruntowej mającej obciążać
działkę oznaczoną nr 939/8, a stanowiącą przedmiot współwłasności
Wnioskodawczyni i osób fizycznych, przeto wpis miał nastąpić także na rzecz tych
osób fizycznych, które zatem powinny być także – oprócz Wnioskodawczyni –
uczestnikami postępowania na mocy art. 6261
§ 2 k.p.c. Sąd pierwszej instancji,
chociaż nie wezwał tych osób do udziału w postępowaniu, to jednak ustalił, że dwie
osoby fizyczne (T. W. P. i J. P.) nabyły udziały we współwłasności działki nr 939/8.
Tymczasem Sąd odwoławczy poczynił odmienne ustalenie stwierdzając, że prawo
własności wszystkich wymienionych w uzasadnieniu działek, a więc również
działko oznaczonej nr 939/8, nabyła jedynie Wnioskodawczyni, a w konsekwencji
uznał, że w jednym ręku skupione zostało prawo własności oraz ograniczone prawo
rzeczowe, co skutkowało wygaszeniem tego ostatniego prawa. W tej sytuacji
zasadnie zarzuca skarżąca, że skoro osoby fizyczne na rzecz których wpis miał
nastąpić nie były uczestnikami niniejszego postępowania to doszło w ten sposób do
naruszenia art. 6261
§ 2 k.p.c. Naruszenie to miało istotny wpływ na wynik sprawy
ponieważ skutkowało wadliwym ustaleniem Sądu drugiej instancji, że wyłącznie
Wnioskodawczyni nabyła prawo własności także działki oznaczonej nr 939/8, a to
wadliwe ustalenie miało znaczący wpływ na prawidłowość stosowania prawa
materialnego.
Wbrew jednak stanowisku skarżącej zarzucone naruszenie przepisu prawa
procesowego, chociaż przesądziło o wystąpieniu drugiej podstawy kasacyjnej, to
jednak nie skutkowało nieważnością postępowania. W orzecznictwie zdecydowanie
dominuje stanowisko, że niewezwanie do udziału w sprawie zainteresowanego,
który nie jest uczestnikiem postępowania, stanowi uchybienie procesowe nie
powodujące nieważności postępowania, a uchybienie to może uzasadniać drugą
podstawę kasacyjną, jeżeli zostanie wykazane, że mogło mieć istotny wpływ na
wynik sprawy. W postępowaniu nieprocesowym Sąd ma bowiem obowiązek dbać
5
z urzędu o to, by uczestnikami postępowania były wszystkie osoby zainteresowane
(postanowienie SN z dnia 21 maja 1997 r., I CKN 39/97, OSNC 1997 r., nr 12, poz.
197, postanowienie SN z dnia 10 września 1998 r., III CKN 43/98, niepubl.;
postanowienie SN z dnia 22 marca 2000 r. I CKN 420/98, niepubl.). Nie okazał się
natomiast trafny zarzut naruszenia art. 62610
§ 1 k.p.c., ponieważ strona skarżąca
nie twierdzi nawet, aby Sąd uchybił wynikającemu z tego przepisu obowiązkowi
zawiadomienia o dokonanym wpisie tego podmiotu (Gminy Miasta D.), który był
dotychczas uczestnikiem niniejszego postępowania.
Wadliwość w płaszczyźnie ustaleń stanu faktycznego przyjętego za
podstawę orzekania przez Sąd drugiej instancji spowodowała w konsekwencji
błędne zastosowanie art. 247 k.c. w następstwie wadliwego, bo co najmniej
przedwczesnego uznania, że w stanie faktycznym sprawy zaistniały przesłanki
uzasadniające zastosowanie tego przepisu. W orzecznictwie jednoznacznie
przyjmuje się, że jeżeli uprawniony z tytułu ograniczonego prawa rzeczowego nabył
udział we własności rzeczy obciążonej tym ograniczonym prawem rzeczowym,
to zastosowanie art. 247 k.c. jest możliwe tylko wówczas, gdy ograniczone prawo
rzeczowe może być ustanowione także na udziale. Jeśli zaś ograniczone prawo
rzeczowe może obciążać tylko całą rzecz, a nie udział, to nie można mówić
o wystąpieniu konfuzji (uchwała SN z dnia 10 marca 1983 r., III CZP 3/83, OSNC
1983, nr 8, poz. 115). Wyłączenie zasady konfuzji w takim przypadku należy więc
odnieść także do służebności gruntowej, ponieważ nie jest możliwe obciążenie tą
służebnością udziału we współwłasności nieruchomości gruntowej. Przedmiotem
służebności gruntowej może być jedynie grunt, a tym, - zgodnie z art. 46 § 1 k.c. –
jest część powierzchni ziemskiej stanowiącej odrębny przedmiot własności.
Przedmiotem obciążenia służebnością gruntową nie może być zatem udział
w prawie własności takiej nieruchomości. Tym samym konfuzja wystąpi jedynie
wówczas, gdy służebność gruntowa obciążająca nieruchomość gruntową przejdzie
w całości na właściciela tej nieruchomości, albo jeżeli uprawniony z tytułu tej
służebności nabędzie własność całej obciążonej nią nieruchomości (por.
uzasadnienie uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 października
2002 r., III CZP 47/02, OSNC 2003, nr 7-8, poz. 93). Innymi słowy, o konfuzji
można mówić tylko wówczas gdy wszystkie prawa i obowiązki przechodzą na tę
6
samą osobę, a zatem sytuacja taka nie zachodzi wtedy, gdy uprawniony z tytułu
służebności gruntowej staje się tylko jednym ze współwłaścicieli nieruchomości
obciążonej. W tym ostatnim wypadku nie ma ustawowych przeszkód do obciążenia
nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności służebnością gruntową na
rzecz każdego ze współwłaścicieli nieruchomości. Służebność gruntową ustanawia
się przecież nie na udziale, ale na nieruchomości. Jeżeli zatem właściciel
nieruchomości władnącej nabędzie jedynie udział we współwłasności
nieruchomości obciążonej, to nie następuje konfuzja w rozumieniu art. 247 k.c.
prowadząca do wygaśnięcia służebności, bowiem nie dochodzi do zlania się całości
praw w rękach jednego podmiotu. Konfuzja wystąpi przeto dopiero wówczas, gdy
uprawniony z tytułu ograniczonego prawa rzeczowego nabędzie własność całej
nieruchomości obciążonej (postanowienie SN z dnia 20 października 2005 r.,
IV CK 65/05, niepubl.; postanowienie SN z dnia 26 września 2003 r., IV CK 19/02,
LEX nr 82279). Również w piśmiennictwie stwierdzono, że o konsolidacji można
mówić jedynie wówczas, gdy wszystkie prawa i obowiązki podmiotu uprawnionego
z tytułu słabszego prawa będą mu przysługiwały również po uzyskaniu prawa
silniejszego. Nie dojdzie zatem do konsolidacji, jeżeli uprawnienia wynikające
z ograniczonego prawa rzeczowego zostaną pochłonięte jedynie częściowo. Do
konsolidacji, a w konsekwencji do wygaśnięcia ograniczonego prawa rzeczowego
charakteryzującego się niepodzielnością, a takim prawem jest służebność
gruntowa, nie dojdzie więc w razie nabycia przez uprawnionego z tego prawa
udziału we wspówłasnosći nieruchomości obciążonej. Nie dochodzi wówczas do
połączenia całości uprawnień „w tej samej ręce”, a w konsekwencji występuje brak
tożsamości podmiotów będący konsekwencją niepodzielności ograniczonego
prawa rzeczowego w postaci służebności gruntowej, co wyklucza wygaśnięcie tego
prawa.
Wobec powyższego, że skarga kasacyjna została oparta na uzasadnionych
podstawach, przeto Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, działając na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c. z zw. z art. 13 § 2 k.p.c.