Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 131/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa D. L., G. K., K. B. i P. S.
przeciwko Zakładom Chemicznym i Tworzyw Sztucznych B. S.A.
w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 23 października 2008 r.,
skargi kasacyjnej powoda D. L. od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 11 października 2007 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną, zasądza od powoda D. L. na rzecz
Zakładów Chemicznych i Tworzyw Sztucznych B. S.A. w S.
kwotę 1800 (jeden tysiąc osiemset) złotych tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 11 października 2007 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powoda D. L. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 27 czerwca 2007 r.,
oddalającego powództwo o zasądzenie od Zakładów Chemicznych i Tworzyw
Sztucznych B. S.A. w S. kwoty 76.626 zł z odsetkami ustawowymi z tytułu
niewłaściwej realizacji uprawnienia do przymusowego wykupu akcji i nabycia tych
akcji po rażąco zaniżonej cenie.
Podstawą wydania wymienionego wyroku są następujące ustalenia. Powód
był akcjonariuszem Huty O. S.A. w O. (której następcą prawnym jest pozwana
Spółka) i posiadał 6.000 akcji. Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie tej Spółki w
dniu 1 września 2004 r. podjęło uchwałę o przymusowym wykupie akcji
akcjonariuszy mniejszościowych, do których należał powód. Jako biegłego
do wyceny akcji Zgromadzenie wybrało Agencję Biegłych Rewidentów T. spółkę z
o.o. Biegły dokonał wyceny na 42 zł za akcję. Powód ani żaden inny akcjonariusz
nie zaskarżyli do sądu uchwały o przymusowym wykupie akcji, nie kwestionowali
wyboru biegłego do wyceny akcji ani nie złożyli do sądu rejestrowego wniosku o
zweryfikowanie ceny określonej przez biegłego. Ponieważ powód nie złożył w
Spółce w przepisanym terminie dokumentów akcji podlegających wykupowi, zarząd
Spółki podjął uchwałę o ich unieważnieniu i wydał akcjonariuszom, którzy wykupili
akcje (pozwanej Spółce, będącej wówczas akcjonariuszem Huty O. S.A. i E. S.A. w
T.), nowe dokumenty akcji, o takich samych numerach emisyjnych. Wykup akcji
został przeprowadzony po cenie określonej przez biegłego. Powód otrzymał kwotę
odpowiadającą określonej przez biegłego cenie posiadanych przez niego akcji.
W tym stanie rzeczy Sąd pierwszej instancji uznał, że zachowane zostały
wszystkie ustawowe wymagania dotyczące procedury przymusowego wykupu akcji
akcjonariuszy mniejszościowych. Jedyną drogą podważenia ceny akcji określonej
przez biegłego było złożenie wniosku do sądu rejestrowego. Powód z chwilą
unieważnienia jego akcji i wydaniu ich nabywcy nowych dokumentów akcji utracił
legitymację do złożenia tego wniosku. Obecnie, na podstawie przepisów kodeksu
cywilnego, nie jest możliwe wzruszenie ceny akcji.
Sąd Apelacyjny w pełni podzielił stanowisko zajęte w sprawie przez Sąd
pierwszej instancji. Uznał, że zarzuty apelacji dotyczące prawa materialnego
3
sprowadzają się do poszukiwania możliwości skorygowania wyceny akcji
dokonanej w trybie przepisów kodeksu spółek handlowych. Względy natury
aksjologicznej powołane przez powoda na uzasadnienie dopuszczenia możliwości
takiej korekty przez wykorzystanie przepisów o wyzysku, bezpodstawnym
wzbogaceniu lub odszkodowaniu na zasadach ogólnych, ocenił jako mogące
ewentualnie stanowić materiał do dyskusji nad celowością zmiany obowiązujących
unormowań, ale nie mogące prowadzić do ich nierespektowania.
Wyrok wymieniony na wstępie powód zaskarżył w całości skargą kasacyjną.
Podstawę skargi stanowią: I. naruszenie prawa materialnego, a to art. 418 § 3
w zw. z art. 417 § 1, art. 312 § 8 oraz art. 422 i 425 k.s.h., art. 2 k.s.h., art. 44 k.c.,
art. 354 lub 471 lub 388 lub 410 w zw. z art. 405 k.c. przy uwzględnieniu art. 418
§ 3 w zw. z art. 417 § 1 i art. 312 § 8 k.s.h., art. 354 lub art. 471 k.c., art. 474 k.c.
w zw. z art. 2 k.s.h., art. 388 k.c., art. 410 w zw. z art. 405 k.c., art. 6 ust. 1
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, art. 45 ust. 1
i art. 177 Konstytucji RP, II. naruszenie przepisów postępowania: art. 217 § 2
w zw. z art. 278 § 2 w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 382 k.p.c., art. 379 pkt 5
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c. Skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy
temu Sądowi do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i uwzględnienie powództwa.
Pozwana Spółka wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie na jej
rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Najdalej idącym zarzutem podniesionym w skardze kasacyjnej jest zarzut
nieważności postępowania ze względu na pozbawienie powoda możności obrony
swych praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Wbrew przekonaniu skarżącego odmowa
przeprowadzenia dowodów powołanych przez stronę nie stanowi pozbawienia jej
możności obrony swych praw, powodującego nieważność postępowania. Może zaś
– w zależności od okoliczności – stanowić uchybienie procesowe mogące mieć
istotny wpływ na wynik sprawy. Zarzucana przez skarżącego „odmowa ochrony
prawnej roszczeń cywilnoprawnych” nie jest zaś w ogóle naruszeniem przepisów
4
postępowania. Odmowa uwzględnienia powództwa zaskarżonym wyrokiem
nastąpiła w wyniku zastosowania przepisów kodeksu spółek handlowych i uznania,
że przewidziana nimi droga wyłącza możliwość wykorzystania uregulowań prawa
cywilnego dla podważenia skutków czynności dokonanej zgodnie z przepisami
wymienionego kodeksu. Wyrażenie takiego poglądu nie jest zdarzeniem
procesowym podlegającym ocenie z punktu widzenia ważności czy też nieważności
postępowania.
W sprawie, ze względu na przyjętą przez Sąd koncepcję jej rozstrzygnięcia,
zbędne było przeprowadzenie powołanego przez powoda dowodu z opinii biegłego
dla zweryfikowania ceny akcji podlegających przymusowemu wykupowi.
Odmowa przeprowadzenia tego dowodu mogłaby stanowić uchybienie procesowe
mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy, gdyby koncepcja rozstrzygnięcia
sprawy przez Sąd okazała się błędna. Ponieważ tak nie jest – o czym dalej –
odmowa przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego nie stanowiła uchybienia
procesowego zarzucanego w skardze kasacyjnej jako naruszenie przepisów
postępowania – art. 217 § 2 w zw. z art. 278 § 2 w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art.
382 k.p.c.
Sąd Apelacyjny wprawdzie sumarycznie, ale odniósł się do licznych
zarzutów podniesionych w apelacji. Zbiorcze ujęcie zarzutów było wystarczające
do dokonania ich oceny i pozwoliło na rozstrzygnięcie sprawy. Nie można więc
uznać, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem art. 378 § 1 k.p.c. i uchybienie
to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
II. Instytucja przymusowego wykupu akcji (squezze aut, wyciśnięcie
akcjonariuszy mniejszościowych), uregulowana w odniesieniu do spółek, które
nie są spółkami publicznymi, w art. 418 k.s.h., jest stosunkowo nową instytucją
polskiego prawa spółek. Jest jedną z instytucji najbardziej kontrowersyjnych.
Jak wskazuje się w piśmiennictwie prawniczym jej celem jest:
- ochrona akcjonariuszy większościowych przed nadużywaniem prawa
mniejszości,
- obniżenie kosztów funkcjonowania spółki,
- zwiększenie atrakcyjności spółki dla inwestorów strategicznych,
5
- umożliwienie stworzenia „zamkniętej” spółki akcyjnej i ułatwienie
przekształcenia spółki „otwartej” w spółkę „prywatną” lub rodzinną.
Wątpliwości co do zgodności przymusowego wykupu akcji z Konstytucją
rozstrzygnięte zostały wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 czerwca
2005 r., P 25/02 (OTK-A 2005, nr 6, poz. 65). Wyrokiem tym Trybunał
Konstytucyjny stwierdził, że art. 418 § 1 k.s.h. rozumiany jako niewyłączający
prawa akcjonariusza pokrzywdzonego przymusowym wykupem akcji
do zaskarżenia uchwały o tym wykupie jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45
ust. 1, art. 64 w związku z art. 31 ust. 3 i z art. 176 ust. 1 oraz nie jest niezgodny
z art. 21 ust. 2 Konstytucji i że art. 418 § 2 w związku z art. 417 § 1 k.s.h. jest
zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 45 ust. 1, art. 64 w związku z art. 31 ust. 3
i z art. 176 ust. 1 oraz nie jest niezgodny z art. 21 ust. 2 Konstytucji. Wyrok dotyczy
wprawdzie art. 418 k.s.h. w brzmieniu pierwotnym (Dz.U. z 2000 r. Nr 94,
po. 1037), ale zmiana jego § 1 i 3 oraz dodanie § 2a i § 2b przez ustawę z dnia
12 grudnia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 229, poz. 2276) nie wpłynęły na aktualność wyroku.
Istnienie instytucji przymusowego wykupu akcji sprawia, że akcjonariusz musi się
liczyć z tym, że jeżeli znajdzie się w pozycji akcjonariusza mniejszościowego może
być przymusowo pozbawiony akcji.
Powód w wytoczonym powództwie nie kwestionuje zastosowania wobec
posiadanych przez niego akcji instytucji przymusowego wykupu. Powołując się
na różne podstawy prawne przewidziane w prawie cywilnym w istocie domaga się
przyznania mu za wykupione akcje ceny wyższej niż cena określona
w przeprowadzonym postępowaniu o wykup akcji.
Przesłanki przymusowego wykupu akcji akcjonariuszy mniejszościowych
zostały szczegółowo uregulowane w art. 418 § 1 k.s.h. Postępowanie, którego
celem jest doprowadzenie do wykupu i jego przeprowadzenie, jest przedmiotem
regulacji art. 418 § 1-3 k.s.h., przy czym do postępowania tego, z mocy odesłania
zawartego w art. 418 § 3 k.s.h., stosuje się odpowiednio przepisy art. 417 § 1-3
k.s.h. i z mocy kolejnego odesłania, zawartego w art. 417 § 1 k.s.h., stosuje się
odpowiednio przepisy art. 312 § 5, 6 i 8 k.s.h. Przepisy te, wraz z przepisami
6
ogólnymi kodeksu spółek handlowych znajdującymi zastosowanie
do przymusowego wykupu akcji, przewidują ochronę akcjonariuszy
mniejszościowych w razie pokrzywdzenia ich na skutek niezgodnego z prawem
wykupu akcji. Przede wszystkim akcjonariusz może zaskarżyć do sądu uchwałę
walnego zgromadzenia o przymusowym wykupie akcji powództwem o jej uchylenie
(art. 422 k.s.h.) lub powództwem o stwierdzenie nieważności uchwały (art. 425
k.s.h.). W sprawie, w której wniesiona została rozpoznawana skarga kasacyjna,
istotne jest, że akcjonariusz, zdaniem którego dokonana przez biegłego wycena
akcji będących przedmiotem wykupu (art. 418 § 3 w zw. art. 417 § 1 k.s.h.)
jest zaniżona, może złożyć do sądu rejestrowego wniosek, na skutek którego sąd
samodzielnie zweryfikuje wycenę lub wyznaczy nowego biegłego, który dokona
wyceny akcji (art. 418 § 3 w zw. z art. 417 § 1 w zw. z art. 312 § 8 k.s.h.).
Trafnie Sądy rozpoznające sprawę uznały, że jest to wyłączna droga mogąca
prowadzić do innej wyceny akcji będących przedmiotem wykupu, aniżeli wycena
dokonana przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie, na którym podjęto
uchwałę o przymusowym wykupie akcji (lub wycena dokonana przez biegłego
wyznaczonego przez sąd rejestrowy, gdy biegły nie został wybrany przez walne
zgromadzenie).
Okoliczność, że w omawianym przypadku przewidziana została droga
sądowa, pozwala na przyjęcie, iż jest to droga ochrony praw akcjonariusza
mniejszościowego spełniająca standardy tak konstytucyjne (zob. powołany wyżej
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 czerwca 2005 r., P 25/02)
jak i określone w art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284).
Należy ponadto zauważyć, że dopuszczenie możliwości podważania wyceny
akcji po zakończeniu postępowania o ich wykup, a co za tym idzie określenia
wyższej ich ceny, powodowałoby wątpliwości co do skuteczności czynności
dokonanych w tym postępowaniu, prowadzonym po pierwotnej wycenie akcji.
Nasuwająca się możliwość uznania tych czynności za nieskuteczne powodowałaby
konieczność ich ponowienia. Przepisy art. 518 k.s.h. i przepisy do którego on
odsyła, nie przewidują takiej możliwości. Powstaje zatem pytanie o podstawę
takiego działania. Jeżeli zaś postępowanie prowadzone po pierwotnej wycenie akcji
7
nie miałoby ulec powtórzeniu, oznaczałoby to, że osoby wykupujące akcje zapłaciły
za nie cenę niższą od ich ostatecznej wyceny i ceny wypłaconej akcjonariuszom,
od których akcje zostały wykupione. Jeżeli zaś nowa wycena akcji dokonana
zostałaby po dniu uiszczenia całej sumy wykupu ustalonej według wyceny
pierwotnej, prowadziłoby to – ze względu na przepis art. 418 § 3 zdanie trzecie
k.s.h. – do „odżycia” uprawnień z akcji, które akcjonariusze, od których akcje
zostały wykupione, utracili z chwilą uiszczenia całej sumy wykupu ustalonej według
tej wyceny. W każdym razie wątpliwości jakie nasuwają się w razie dokonania
nowej wyceny akcji po zakończeniu postępowania o ich wykup i komplikacje jakie
taka wycena powodowałaby dla tego postępowania i jego skutków przemawiają
przeciwko dopuszczalności takiej wyceny.
Ustawowo przewidzianą drogę (art. 418 § 3 w zw. z art. 417 § 1 i art. 312 § 8
k.s.h.), która zapewnia wystarczającą ochronę praw akcjonariuszy
mniejszościowych przed ich pokrzywdzeniem na skutek zaniżonej wyceny akcji
podlegających przymusowemu wykupowi, należy uznać za drogę wyłączną,
wykluczającą możliwość kwestionowania wyceny akcji podlegających wykupowi
na jakiejkolwiek innej drodze, bez względu na wybraną przez akcjonariusza
podstawę prawną żądania. Jest przy tym obojętna konstrukcja i podstawa prawna
roszczenia dochodzonego przez akcjonariusza, jeżeli okolicznością faktyczną
uzasadniającą to roszczenie jest twierdzenie o zaniżeniu wyceny akcji.
Nie można by jedynie wykluczyć dochodzenia przez akcjonariusza odszkodowania
za szkodę wyrządzoną mu na skutek zaniżonej wyceny akcji będącej wynikiem
czynu niedozwolonego. Podstawą faktyczną powództwa nie były jednak
okoliczności wskazujące na dopuszczenie się czynu niedozwolonego przez
pozwaną Spółkę czy Hutę O. S.A., której pozwana jest następcą prawnym, a
podstawą rozpoznawanej skargi kasacyjnej nie jest naruszenie przepisów art. 415
czy 416 k.c.
To co wyżej powiedziano oznacza, że nie można uznać za usprawiedliwioną
podstawę kasacyjną naruszenia prawa materialnego w postaci przepisów
wskazanych w skardze kasacyjnej, w szczególności przepisów art. 388, 410
w zw. z art. 405, art. 471 i art. 474 k.c.
8
Kierując się przytoczonymi względami Sąd Najwyższy na podstawie
art. 39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną i na podstawie art. 108 § 1 zd. pierwsze
w zw. z art. 98 § 1 i 3 i art. 99 k.p.c. w zw. z § 12 ust. 4 pkt 2 i § 6 pkt 6
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego
z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.) orzekł o kosztach postępowania
kasacyjnego.