Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CNP 119/08
POSTANOWIENIE
Dnia 27 lutego 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 lutego 2009 r.,
skargi Banku […] Spółki Akcyjnej
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia
Sądu Rejonowego w P.
z dnia 4 czerwca 2008 r., sygn. akt [...], wydanego
w toku postępowania upadłościowego w sprawie z wniosku "M."
Spółki Akcyjnej w upadłości
przy uczestnictwie [...]
o dokonanie wpisu w księdze wieczystej,
oddala skargę.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 14 marca 2008 r. sędzia komisarz stwierdził
niedopuszczalność wpisu w księdze wieczystej [...] Sądu Rejonowego w P. hipoteki
umownej kaucyjnej w kwocie 2 400 000 zł wraz z odsetkami zmiennymi od dnia 23
września 2005 r. wynoszącymi na dzień udzielenia kredytu 7,90 % w stosunku
rocznym, tj. hipoteki na zabezpieczenie spłaty kredytu w rachunku bieżącym nr [...]
z dnia 24 września 2004 r. na rzecz Banku.
W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazał, że w art. 81 ust. 1 ustawy z dnia
23 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.,
dalej „p.u.n.”), ustanowiono zakaz obciążenia składników masy upadłości prawem
zastawu, zastawu rejestrowego i skarbowego, jak również zakaz dokonywania
wpisu w księdze wieczystej, a także w innym rejestrze celem dokonania
zabezpieczenia wierzytelności na mieniu wchodzącym w skład masy upadłości.
Jednym z dwóch od niego wyjątków jest unormowanie zawarte w art. 81 ust. 3
p.u.n., według którego istnieje możliwość ustanowienia na wchodzących w skład
masy upadłości nieruchomościach lub wierzytelnościach hipoteki w celu
zabezpieczenia wierzytelności, gdy wniosek o jej ustanowienie złożono w ciągu
sześciu miesięcy przed dniem ogłoszenia upadłości. Zdaniem sędziego komisarza,
przy wykładni tego przepisu należało sięgnąć do reguł wykładni celowościowej i na
tej podstawie przyjął, że zakaz nie dotyczy jedynie tych wniosków, które zostały
złożone w sądzie najpóźniej w dniu 12 czerwca 2004 r. Wykluczył także stosowanie
wyjątku określonego w art. 81 ust. 2 p.u.n. ze względu na to, że postępowanie
upadłościowe prowadzone dla upadłego „M.” S.A. toczyło się pierwotnie w celu
zawarcia układu, a zarząd majątku powierzono zarządcy i rada wierzycieli nie
wyraziła zgody na obciążenie hipoteką nieruchomości upadłego.
W zażaleniu z dnia 1 kwietnia 2008 r. wierzyciel Bank podniósł, że przy
interpretacji art. 81 ust. 3 p.u.n. należy dać priorytet wykładni językowej, gdyż jej
zastosowanie nie godzi w zasadę nadrzędności grupowego interesu wierzycieli.
Podkreślił, że skoro wniosek o ogłoszenie upadłości został wniesiony w dniu 31
stycznia 2005 r., wniosek o wpis hipoteki został złożony w dniu 28 września 2004
3
r., a wpis został dokonany w dniu 9 czerwca 2005 r., to w sprawie znajduje
zastosowanie art. 81 ust. 3 p.u.n.
Zażalenie Banku od powyższego postanowienia Sąd Rejonowy w P. oddalił
postanowieniem z dnia 4 czerwca 2008 r. Podniósł, że dokonana przez sędziego
komisarza interpretacja mieściła się w granicach wykładni funkcjonalnej oraz że
dopuszczalność zażalenia wynika z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19
września 2007 r., SK 4/006 (OTK–A 2007, nr 9, poz. 98), który orzekł, iż art. 82
p.u.n. w zakresie, w jakim nie przewiduje kontroli sądowej zgodności z prawem
postanowienia sędziego komisarza w przedmiocie stwierdzenia
niedopuszczalności wpisu hipoteki lub zastawu w księdze wieczystej lub
właściwym rejestrze jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 176 ust. 1 i art. 64
ust .1 Konstytucji.
Sąd podkreślił, że językowe dyrektywy wykładni są zawsze punktem wyjścia
do interpretacji tekstu prawnego, nawet jeśli okażą się niewystarczające do
rozwiązania zadania interpretacyjnego. Jeżeli w wyniku zastosowania metod tej
wykładni otrzymuje się normy między sobą zgodne, to odwoływanie się do innego
sposobu wykładni naruszałoby zasady kultury prawnej państwa praworządnego.
Artykuł 81 ust. 3 p.u.n. w powiązaniu z art. 81 ust. 1 p.u.n, interpretowany według
reguł wykładni językowej nie spełnia jednak pozostałych dyrektyw wykładni.
Wskazał, że wykładnia funkcjonalna nakazuje tak ustalać znaczenie norm aby były
one jak najlepszym środkiem do osiągnięcia celu ustawy, zamierzonego przez
ustawodawcę, lub też aby ich skutki były najkorzystniejsze dla adresatów tych
norm i w związku z tym należy odrzucić wszelkie konsekwencje wykładni językowej,
które byłyby sprzeczne z zasadami logiki i racjonalności ustawodawcy.
Wykładnia językowa art. 81 ust. 3 p.u.n. prowadziłaby, jego zdaniem, do
stwierdzenia, że zakaz obciążenia nieruchomości wchodzących w skład masy
upadłości zabezpieczeniem hipotecznym wierzytelności poszczególnych
podmiotów obowiązuje w odniesieniu do wniosków o wpis hipoteki złożonych na
sześć miesięcy przed złożeniem wniosków o ogłoszenie upadłości. Byłoby to
nielogiczne i wprost sprzeczne z zasadami postępowania upadłościowego. Z jednej
strony nie pozwoliłoby to na ochronę przed opieszałością sądów
wieczystoksięgowych wierzycieli hipotecznych, którzy złożyli wnioski o wpis hipoteki
4
wcześniej niż sześć miesięcy przed datą złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości,
które nie zostałyby do dnia ogłoszenia upadłości rozpoznane, a z drugiej strony
bez uzasadnienia uprzywilejowanymi byliby wierzyciele hipoteczni, którzy ledwie
na kilka miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika
zyskiwaliby zabezpieczenie swych wierzytelności korzystające z zasady odrębności
i pierwszeństwa względem pozostałych wierzycieli, a przy tym kolejne zgłoszenie
hipoteki uszczuplałyby w sposób istotny sumę funduszy masy upadłości.
Wskazał, że w sprawie w świetle rygorystycznej wykładni językowej zakaz
z art. 81 ust. 1 p.u.n. nie obowiązywałby jedynie wobec wniosków o wpis hipoteki
złożonych w sądzie pomiędzy dniem 12 czerwca 2004 r. a dniem 12 grudnia
2004 r.
Wszelkie inne wnioski, które nie byłyby rozpoznane przed dniem 21 marca 2005 r.,
tj. przed ogłoszeniem upadłości zostałyby objęte tym zakazem. Jest to w sposób
oczywisty niezgodne z celami postępowania upadłościowego, w tym z istotą
ustanowionego w art. 81 ust. 1 p.u.n. zakazu obciążania składników masy
upadłości ograniczonymi prawami rzeczowymi i przekreśleniem sensu wyjątku
ustanowionego w art. 81 ust. 3 p.u.n. Chociaż reguły wykładni norm prawnych
przydają prymat wykładni językowej, to nie może ona prowadzić do rezultatów
absurdalnych (argumentum ad absurdum) i wyraźnie sprzecznych z celami
regulacji. W takim wypadku, stosując inne metody wykładni, można przywrócić
wyinterpretowanym normom wewnętrzną spójność z wartościami, którym służą
i pełną korelację z zasadami systemu, w którym funkcjonują.
Podkreślił, że celem postępowania upadłościowego jest optymalne
wykorzystanie majątku upadłego w celu zaspokojenia wierzycieli i uwzględnienie
zasady dominacji grupowego interesu wierzycieli. Zasady te uzasadniają istnienie
zakazu obciążenia składników masy upadłości wyrażonego w art. 81 ust. 1 p.u.n.
Zgodnie z jego treścią, po ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników
masy upadłości prawem zastawu, ani uzyskać wpisu w księdze wieczystej,
ponieważ z tą chwilą partykularne interesy poszczególnych wierzycieli ustępują
interesom ogółu wierzycieli. Odwołując się do uchwały Sądu Najwyższego z dnia
14 grudnia 2007 r., III CZP 128/07, wyraził zapatrywanie, że zakaz dokonywania
wpisu hipoteki obciążającej nieruchomość stanowiącą składnik masy upadłości nie
5
ma zastosowania do wniosku złożonego wcześniej niż w ciągu sześciu miesięcy
przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości i w związku z tym stwierdził, że
celem ustawodawcy była ochrona wierzycieli przed opieszałością sądów
wieczystoksięgowych.
W rezultacie przyjął, że wyrażenie „w ciągu sześciu miesięcy” stanowi
jedynie „złe wysłowienie woli ustawodawcy” i w związku z tym zakaz z art. 81 ust. 1
p.u.n. nie dotyczy jedynie tych wniosków o wpis hipoteki na nieruchomości
wchodzącej w skład masy upadłości dłużnika „M.” S.A., które zostały złożone w
Sądzie najpóźniej w dniu 12 czerwca 2004 r., a zatem wpis hipoteki Banku
dokonany w dniu 9 czerwca 2005 r. na wniosek złożony w dniu 28 września 2004 r.
był niedopuszczalny
Skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 4 czerwca 2008 r., Bank S.A. oparł na
naruszeniu art. 81 ust. 1 i 3 p.u.n.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu w zasadzie drugiej instancji, gdy
przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a jego zmiana lub
uchylenie w drodze innych środków prawnych, nie było i nie jest możliwe (art. 4241
§ 1 k.p.c.). Skarga jest nie tylko środkiem nowym, ale - jak podkreślono
w literaturze - wyjątkowym w skali europejskiej. Zasadą bowiem jest, że
prawomocność, tworzy nowy stan prawny pomiędzy stronami albo erga omnes, jak
też sanuje wszelkie ewentualne naruszenia prawa; którymi orzeczenie ewentualnie
jest dotknięte. Dlatego przy wykładni zawartego w art. 4241
§ 1 k.p.c. pojęcia
„niezgodności z prawem” należy uwzględnić istotę i sens odpowiedzialności
państwa przewidzianej w art. 4171
§ 2 k.c. w zw. z art. 77 Konstytucji oraz naturę
władzy sądowniczej. Swoboda ocen sędziego wynika nie tylko z jej istoty, ale
często z pojęć niedookreślonych, czy klauzul generalnych. W związku z tym w teorii
prawa trafnie przyjmuje się istnienie tzw. luzu decyzyjnego, który oznacza
możliwość wyboru przez sędziego jednego z możliwych rozwiązań.
Poza tym treść orzeczenia zależy od wyników wykładni, które mogą być
różne w zależności od przedmiotu i stosowanych jej metod. W związku
6
z otwartością semantyczną języka, w tym także języka prawnego, mogą mieć
miejsce różne, poprawne z punktu widzenia metod, interpretacje. Z tych przyczyn
tezę o istnieniu jedynego trafnego orzeczenia należy odrzucić. Dlatego też należy
uznać, że różnej treści orzeczenia wydane w podobnej sprawie mogą być „zgodne
z prawem” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 września 1991 r., III ARN
32/91, PUG 1992, nr 2-3, poz. 4).
Z powyższych względów definicja bezprawności dotycząca art. 4241
§ 1
k.p.c. jest odmienna od tego pojęcia funkcjonującego na gruncie prawa
materialnego i procesowego. Prawomocne orzeczenie jest niezgodne z prawem,
gdy jest sprzeczne z niepodlegającymi różnej wykładni przepisami i z ogólnie
przyjętymi standardami rozstrzygnięć (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
7 lipca 2006 r., I CNP 33/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 35, z dnia 31 marca 2006 r.,
IV CNP 25/05, OSNC 2007, nr 1, poz. 17, z dnia 14 grudnia 2006 r., I BP 13/06,
M. P.Pr. 2007, nr 5, poz. 253).
Wyrażony pogląd jest ugruntowany w judykaturze i należy go podzielić, choć
w literaturze budzi kontrowersje. Niezgodność z prawem to sprzeczność
z zawartymi w przepisach normami prawnymi. Z tego względu – wbrew stanowisku
wyrażonemu w literaturze – przy ocenie omawianej przesłanki niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia - powoływanie się na wykładnię przepisów
jako „miernika” tej niezgodności jest trafne. Zasadnie wskazuje się natomiast,
w piśmiennictwie, że skarga stanowi etap na drodze dochodzenia odszkodowań za
orzeczenia kolidujące z prawem, gdyż wyrok sądu stwierdzający niezgodność
stanowi materialną przesłankę tej odpowiedzialności (art. 4171
§ 2 k.c.).
Dla dokonywanej oceny istotne jest, czy orzeczenie, którego skarga dotyczy, jest
niezgodne z prawem w rozumieniu norm zawartych w art. 4241
§ 1 albo 2 k.p.c.
i dlatego nie powinno się jej uzależniać od mierników, które nie wynikają z tych
przepisów. Przy ustaleniu znaczenia omawianego pojęcia należy więc uwzględnić
treść zawartego w tym przepisie wyrażenia „prawomocne orzeczenie”. To właśnie
skutki prawomocności stanowią normatywną podstawę do przyjęcia autonomicznej
obostrzonej definicji bezprawności na gruncie omawianego unormowania.
Z treści art. 4241
§ 1 k.p.c. wynika, że szkoda ma zostać wyrządzona przez
jego wydanie. Ma być więc następstwem tego, że rozstrzygnięcie jest
7
nieprawidłowe, a zatem nie mają znaczenia naruszenia prawa procesowego
i materialnego, które nie doprowadziły do wydania nieprawidłowego wyroku.
Nie wystarczy więc sama bezskutkowa niezgodność orzeczenia z prawem, ale
konieczne jest istnienie związku przyczynowego pomiędzy wadliwością orzeczenia
a szkodą. Innymi słowy, sama więc sentencja orzeczenia ma wywołać szkodę i być
sprzeczna normami wynikającymi z powołanych w skardze przepisów prawa,
natomiast nie wystarczy jeżeli w tym zakresie występuje tylko wątpliwość, czy
nawet wysokie prawdopodobieństwo niezgodności.
Odnosząc powyższe uwagi do zarzutów skargi, trzeba stwierdzić, że
zaskarżone orzeczenie nie jest niezgodne z prawem w wyżej zasygnalizowanym
znaczeniu. Jest oczywiste, że zgodnie z art. 7 art. 45 oraz art. 64 Konstytucji, sądy
działają na podstawie i w granicach prawa, budując zaufanie do jego
przestrzegania i stosowania. Jednym z instrumentów służących do osiągnięcia
tych celów jest dokonywanie profesjonalnej wykładni przepisów przy wykorzystaniu
wszystkich wykształconych w rozwoju prawa jej metod. Gwarancją prawidłowego
stosowania prawa jest tłumaczenie przepisów przede wszystkim w ich kontekście
językowo-logicznym, następnie zaś na tle ich układu systemowego, a dopiero
w dalszej kolejności – gdy te metody wykładni nie dają zadawalających wyników, tj.
nie prowadzą do wyraźnego odczytania sensu danej normy prawnej – wchodzi
w rachubę zastosowanie wykładni celowościowej.
W doktrynie i w judykaturze nie budzi wątpliwości pogląd, że należy odstąpić
od wyników wykładni językowej gdy prowadzi do absurdalnego wniosku, na co
trafnie zwrócił uwagę Sąd Rejonowy. Bezpośrednie rozumienie przepisu
prowadziłoby w tym wypadku do niemożliwej do zaakceptowania z tego punktu
widzenia konkluzji, tj. że wcześniejsze niż półroczne wnioski nie mogłyby zostać
uwzględnione, natomiast wnioski późniejsze – złożone w ciągu sześciu miesięcy
przed wnioskiem o ogłoszenie upadłości – byłyby skuteczne. Poza tym, skoro
wykładnia językowa art. 81 ust. 3 p.u.n., w świetle argumentów zawartych
w zaskarżonym postanowieniu, nie dała się pogodzić z zasadami logicznego
rozumowania, była niezgodna z argumentami natury systemowej i oczywiście
sprzeczna z celami postępowania upadłościowego, to właśnie zgodnie z zasadami
stosowania prawa, należało sięgnąć do pozostałych metod jego interpretacji.
8
W doktrynie podkreślono trafnie, że brzmienie art. 81 ust. 3 jest wynikiem
niedopatrzenia ustawodawcy i sprzeczne zarówno z ratio legis ustawy, jak i tego
przepisu. Bezpośrednie jego rozumienie w sposób rażący naruszałoby prawa
wszystkich wierzycieli zainteresowanych zaspokojeniem z masy upadłości, jak
i tych osób, które wystąpiły o rzeczowe zabezpieczenie swojej wierzytelności na
długo przed pogorszeniem się sytuacji finansowej dłużnika. Zwrócił na to uwagę
Trybunał Konstytucyjny w kierowanej do Sejmu sygnalizacji, zawartej
w postanowieniu z dnia 7 listopada 2007 r., S 6/07 (OTK 2007, nr 10, poz. 135).
Wprawdzie powołana przez skarżącego uchwała Sądu Najwyższego z dnia
14 grudnia 2007 r., III CZP 128/07 dotyczyła innego stanu faktycznego, co jednak
nie zmienia istoty rzeczy, skoro unormowanie wynikające z brzmienia art. 81 ust. 3
p.u.n. uznał on za absurdalne. Do tego samego wniosku prowadziła analiza
uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2006 r., V CSK
322/06 (OSNC 2007, nr 10, poz.158).
Z tych względów Sąd Najwyższy skargę oddalił (art.42411
§ 1 k.p.c.).