Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 128/09
POSTANOWIENIE
Dnia 24 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa Elżbiety K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Szefowi Wojskowego Zarządu Infrastruktury
w P. i Dowódcy Jednostki Wojskowej [...] w P.
o zapłatę,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 lutego 2010 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 29 października 2009 r.,
"Czy jednostka wojskowa wchodząca w skład sił zbrojnych RP
a obejmująca lotnisko wojskowe użytkowane w celu prowadzenia
lotów szkoleniowych może być uznana za przedsiębiorstwo lub
zakład w rozumieniu art. 435 § 1 k.c.?"
odmawia podjęcia uchwały.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 czerwca 2009 r. zasądził od Skarbu
Państwa – Szefa Wojskowego Zarządu Infrastruktury w P. na rzecz powódki
Elżbiety K. kwotę 80000 zł tytułem naprawienia szkody, polegającej na obniżeniu
wartości jej nieruchomości na skutek hałasu związanego z funkcjonowaniem
lotniska wojskowego P. – K.
Nieruchomość powódki – tak jak nieruchomości innych właścicieli
występujących z tego rodzaju żądaniami – położona jest na obszarze
ograniczonego użytkowania utworzonym rozporządzeniem Wojewody W. nr 82/03,
z dnia 17 grudnia 2003 r., w sprawie utworzenia obszaru ograniczonego
użytkowania dla lotniska wojskowego …(Dz. Urz. Wojew. W. Nr 200, poz. 3873.).
Podstawą prawną wydania tego rozporządzenia był art. 135 ust. 1 ustawy z dnia 27
kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz. U. z 2008 r., Nr 25, poz. 150
ze zm.; dalej: p.o.ś.), stanowiący, że obszar ograniczonego użytkowania tworzy się,
jeżeli mimo zastosowania dostępnych rozwiązań technicznych, technologicznych
i organizacyjnych nie mogą być dotrzymane standardy jakości środowiska poza
terenem zakładu lub innego obiektu (m.in. lotniska). Rozporządzenie określa
ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu, wymagania techniczne dotyczące
budynków oraz sposób korzystania z terenów położonych na obszarze
ograniczonego użytkowania (art. 135 ust. 3a p.o.ś.).
W ocenie Sądu obniżenie wartości nieruchomości powódki na skutek hałasu
związanego z funkcjonowaniem lotniska stanowi szkodę wyrządzoną „przez ruch
zakładu” w rozumieniu art. 435 § 1 k.c.
Sąd Apelacyjny rozpoznając apelację od tego wyroku, powziął poważne
wątpliwości prawne, którym dał wyraz w zagadnieniu przedstawionym Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Z utrwalonego, niekwestionowanego przez doktrynę, orzecznictwa Sądu
Najwyższego wynika, że przedmiotem zagadnienia prawnego przedstawionego na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. może być jedynie taka poważna wątpliwość prawna,
której wyjaśnienie w formie uchwały jest niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy
(zob. np. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia: 27 sierpnia
1996 r., III CZP 91/96, OSNC 1997, nr 1, poz. 9, 13 kwietnia 2000 r., III CZP 39/99,
nie publ., 23 listopada 2000 r., III CZP 38/00, nie publ., 9 czerwca 2005 r., III CZP
31/05, nie publ., 12 października 2005 r., III CZP 68/05, nie publ., 28 lutego 2006 r.,
III CZP 3/06, nie publ., 14 listopada 2006 r., III CZP 84/06, nie publ.). Innymi słowy,
konieczne jest istnienie związku przyczynowego między przedstawionym
zagadnieniem prawnym a podjęciem decyzji co do istoty sprawy.
Istota przedstawionego zagadnienia sprowadza się do rozstrzygnięcia
kwestii, czy lotnisko wojskowe jest jednostką organizacyjną wprawianą w ruch
z pomocą sił przyrody, o której mowa w art. 435 § 1 k.c. Rozstrzygnięcie tej kwestii
byłoby niezbędne w sprawie, gdyby ten przepis stanowił podstawę roszczenia,
skierowanego przeciwko Skarbowi Państwa, o naprawienie szkody w postaci straty
wyrażającej się obniżeniem wartości handlowej nieruchomości w związku
z funkcjonowaniem lotniska wojskowego.
Stanowisko Sądu Najwyższego dotyczące tego roszczenia nie jest jednak
jednolite. Wyraźnie rysują się tu dwa odmienne poglądy.
Według jednego z nich podstawą roszczenia o naprawienie szkody w postaci
zmniejszenia się wartości nieruchomości, wynikającej z faktycznego oddziaływania
lotniska wojskowego, które emituje hałas, niepozwalający dotrzymać standardów
jakości środowiska na terenach leżących w jego sąsiedztwie, w takim stopniu,
że zaistniały podstawy do utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania,
obejmującego sąsiednie nieruchomości, stanowi art. 435 k.c. w związku z art. 322
p.o.ś. Przepis 129 ust. 2 p.o.ś. obejmuje tylko szkodę, którą można ocenić już
w momencie opublikowania aktu normatywnego zawierającego ograniczenia lub
w krótkim okresie jego obowiązywania. Przemawia za tym powiązanie w tym
przepisie wystąpienia szkody z ograniczeniem w korzystaniu z nieruchomości
i krótkim, dwuletnim terminem do jej dochodzenia, a także wąskie jej ujęcie.
4
Oznacza to, że pogorszenie warunków korzystania z nieruchomości na skutek
dozwolenia emitowania hałasu powyżej dopuszczalnego poziomu, wpływające na
pogorszenie komfortu życia oraz obniżenie wartości nieruchomości, nie spełnia
przesłanki z art. 129 ust. 2 p.o.ś. (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia:
12 grudnia 2008 r., II CSK 367/08, nie publ., 25 lutego 2009 r., II CSK 565/08).
Odmienny pogląd legł u podłoża wyroku Sądu Najwyższego z 25 lutego
2009 r. II CSK 546/08, nie publ.), w którym stwierdzono, że przewidziana w art.
129 p.o.ś. odpowiedzialność odszkodowawcza obejmuje także te szkody, które
wynikają z przekroczenia standardów jakości środowiska w zakresie emitowanego
hałasu. Artykuł 135 ust. 1 p.o.ś., przewidujący możliwość ustanowienia obszaru
ograniczonego zaufania, jest wyjątkiem od zasady wyrażonej w art. 144 ust. 1
p.o.ś., zgodnie z którą eksploatacja instalacji w rozumieniu art. 3 pkt 6 p.o.ś.,
nie powinna powodować przekroczenia standardów jakości środowiska.
Wyjątek ten polega na tym, że na terenie obszaru ograniczonego użytkowania
eksploatacja instalacji może powodować przekroczenie standardów jakości
środowiska.
W art. 129 – 136 p.o.ś. ustawodawca uregulował samodzielne podstawy
odpowiedzialności odszkodowawczej związanej z ograniczeniem sposobu
korzystania z nieruchomości oraz z utworzeniem obszaru ograniczonego
użytkowania, opierając się na założeniu, że ryzyko szkód związanych
z działalnością uciążliwą dla otoczenia powinien ponosić podmiot,
który tę działalność podejmuje dla własnej korzyści (cuius damnum eius periculum).
Przesłankami tej odpowiedzialności są: wejście w życie rozporządzenia lub aktu
prawa miejscowego powodującego ograniczenie sposobu korzystania
z nieruchomości, szkoda poniesiona przez właściciela nieruchomości,
jej użytkownika wieczystego lub osobę, której przysługuje prawo rzeczowe do
nieruchomości, i związek przyczynowy między wprowadzonym ograniczeniem
sposobu korzystania z nieruchomości a szkodą.
Z art. 129 ust. 2 p.o.ś. wynika, iż szkodą jest także zmniejszenie wartości
nieruchomości, co koresponduje z pojęciem straty w rozumieniu art. 361 § 2 k.c.,
przez którą rozumie się między innymi zmniejszenie aktywów. Obniżenie wartości
5
nieruchomości stanowi przy tym wymierną stratę, niezależnie od tego czy właściciel
ją zbył, czy też nie zamierza podjąć w tym kierunku żadnych działań, nieruchomość
jest bowiem dobrem o charakterze inwestycyjnym.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym przedstawione zagadnienie
prawne przychyla się do tego drugiego poglądu.
Według art. 129 ust. 2 p.o.ś. właściciel może żądać odszkodowania za
poniesioną szkodę (w tym zmniejszenie wartości nieruchomości) „w związku
zograniczeniem sposobu korzystania z nieruchomości”, przy czym ograniczeniem
tym jest także ustanowienie obszaru ograniczonego użytkowania.
W związku z ustanowieniem obszaru ograniczonego użytkowania pozostaje
nie tylko obniżenie wartości nieruchomości, będące następstwem ograniczeń
przewidzianych bezpośrednio w treści rozporządzenia o utworzeniu obszaru
(zwłaszcza dotyczących ograniczeń zabudowy), lecz także obniżenie wartości
nieruchomości wynikające z tego, że wskutek wejścia w życie rozporządzenia
dochodzi do zawężenia granic własności (art. 140 k.c. w zw. z art. 144 k.c.), i tym
samym ścieśnienia wyłącznego władztwa właściciela względem nieruchomości
położonej na obszarze ograniczonego użytkowania. O ile bowiem właściciel przed
wejściem w życie rozporządzenia mógł żądać zaniechania immisji (hałasu)
przekraczającej standard ochrony środowiska, o tyle w wyniku ustanowienia
obszaru ograniczonego użytkowania możliwości takiej został pozbawiony. Inaczej
mówiąc, szkodą podlegającą naprawieniu na podstawie art. 129 ust. 2 p.o.ś., jest
także obniżenie wartości nieruchomości wynikające z faktu, iż właściciel
nieruchomości będzie musiał znosić dopuszczalne na tym obszarze immisje
(np. hałas). Nie jest uprawniona dostrzegalna w piśmiennictwie i orzecznictwie
tendencja do wąskiego ujmowania odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 129
ust. 2 p.o.ś..
W świetle powyższych argumentów żądanie powódki nie ma podstawy w art.
435 k.c. w zw. z art. 322 p.o.ś., lecz w art. 129 ust. 2 p.o.ś. (są to reżimy rozłączne).
Za taką interpretacją przemawia również dążenie do kompleksowego uregulowania
skutków ustanowienia obszaru ograniczonego użytkowania w zakresie szkody
polegającej na obniżeniu wartości nieruchomości. Rozszczepienie tych skutków na
6
szkody wynikające z ograniczeń przewidzianych wprost w rozporządzeniu
o ustanowieniu obszaru ograniczonego użytkowania oraz szkody wynikające
z emisji hałasu jest sztuczne. Skutkiem wejścia w życie rozporządzenia jest nie
tylko konieczność poddania się przewidzianym w nim wprost ograniczeniom –
niekiedy mogą być one dla właścicieli nieistotne – ale także konieczność znoszenia
immisji przekraczających standard jakości środowiska, którym – w braku
rozporządzenia – właściciel mógłby się przeciwstawić jako działaniom bezprawnym
w świetle art. 174 ust. 1 p.o.ś.. Praktyczną tego konsekwencją jest poddanie
roszczeń właścicieli szczególnym ograniczeniom czasowym przewidzianym w art.
129 ust. 4 p.o.ś., w myśl którego z roszczeniem, o którym mowa w art. 129 ust. 2
można wystąpić w okresie 2 lat od dnia wejścia w życie rozporządzenia
ustanawiającego obszar ograniczonego użytkowania (zgodnie z wyrokiem SN
z dnia 10 października 2008 r. II CSK 216/08, nie publ. wystarczy zgłoszenie w tym
czasie roszczenia do obowiązanego do wypłaty odszkodowania).
Przyjęta wyżej interpretacja nie wyłącza odpowiedzialności Skarbu Państwa
za szkody związane z ruchem lotniska (art. 435 k.c.) a limine. Odpowiedzialność ta
będzie nadal wchodzić w rachubę (oczywiście przy założeniu, że wojskowa baza
lotnicza jest zakładem w rozumieniu art. 435 k.c.) zarówno w przypadku szkody na
mieniu - w zakresie, w jakim ochrony mienia nie wyłączyło ustanowienie obszaru
ograniczonego użytkowania – jak i w przypadku szkody na osobie. Dla ochrony
odszkodowawczej przewidzianej w art. 444 i n. w zw. z art. 435 k.c.
dopuszczalność działań, powodujących przekroczenie standardów ochrony jakości
środowiska, jest całkowicie pozbawiona znaczenia.
W związku z tym, że roszczenie powódki nie ma podstawy w art. 435 k.c.,
a co za tym idzie, nie ma związku przyczynowego między przedstawionym
zagadnieniem prawnym, a podjęciem decyzji w sprawie, z przyczyn wskazanych na
wstępie orzeczono, jak w postanowieniu.