Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 27 maja 2010 r., III CZP 33/10
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Dariusz Dończyk
Sędzia SN Wojciech Katner
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa – Prokuratury
Okręgowej w K. przy uczestnictwie Damiana S. i Moniki S. o wpis, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 27 maja 2010 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Gliwicach
postanowieniem z dnia 20 stycznia 2010 r.:
"Czy postanowienie Prokuratora o zabezpieczeniu na mieniu podejrzanego
grożącego mu środka karnego w postaci przepadku korzyści uzyskanej z
popełnienia przestępstwa lub ściągnięcia jej równowartości wydane na podstawie
art. 291, 292 i 293 § 1 k.p.k., w którego uzasadnieniu wskazano na zastosowanie
domniemania z art. 33 § 3 k.k.s. może stanowić podstawę wpisu zakazu zbywania i
obciążania nieruchomości w księdze wieczystej w sytuacji gdy z treści księgi
wieczystej wynika, że podejrzany nie jest i nie był właścicielem nieruchomości?"
podjął uchwałę:
Postanowienie prokuratora o ustanowieniu zakazu zbywania i obciążania
nieruchomości, wydane na podstawie art. 293 § 1 k.p.k., stanowi podstawę
ujawnienia tego zakazu w księdze wieczystej (art. 292 § 2 k.p.k.) prowadzonej
dla nieruchomości, której właściciel nie obalił domniemania wynikającego z
art. 33 § 3 k.k.s.
Uzasadnienie
Skarb Państwa – Prokurator Okręgowy w K. wystąpił z wnioskiem o wpis w
księdze wieczystej zakazu zbywania i obciążania nieruchomości na podstawie
postanowienia tego Prokuratora z dnia 1 lipca 2009 roku o zabezpieczeniu
majątkowym na mieniu podejrzanego Damiana S. grożących mu kar. Wskazał, że w
uzasadnieniu postanowienia o zabezpieczeniu powołał się na domniemanie
przewidziane w art. 33 § 3 k.k.s., ponieważ właścicielem nieruchomości wpisanym
w księdze wieczystej jest uczestniczka Monika S., jednakże z umowy
przedwstępnej sprzedaży nieruchomości z dnia 8 lipca 2008 r. oraz z aneksu do
niej z dnia 5 września 2008 r. wynika, że pierwotnie nabywcą nieruchomości miał
być podejrzany, który scedował na uczestniczkę wpłaty dokonane na poczet ceny.
Sąd pierwszej instancji oddalił wniosek, powołując się na art. 34 ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr
124, poz. 1361 ze zm. – dalej: "u.k.w.h."), stwierdzający, że wpis do księgi
wieczystej może nastąpić jedynie wtedy, gdy osoba, której prawo ma być wpisem
dotknięte jest lub zostaje jednocześnie wpisana do księgi wieczystej jako
uprawniona. Tymczasem postanowienie o zabezpieczeniu nie dotyczy uczestniczki,
a podejrzany nigdy nie był właścicielem przedmiotowej nieruchomości.
W apelacji wnioskodawca zarzucił pominięcie, że nieruchomość faktycznie
należy do podejrzanego, ponieważ środki przeznaczone na jej kupno pochodziły z
przestępstwa, a uczestniczka nie obaliła domniemania przewidzianego w art. 33 § 3
k.k.s.
Przy rozpoznawaniu apelacji powstało zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości, które Sąd Okręgowy przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Stwierdził, że będący
zabezpieczeniem zakaz zbywania i obciążania nieruchomości podlega ujawnieniu w
księdze wieczystej, ponieważ celem domniemania przewidzianego w art. 33 § 3
k.k.s. jest umożliwienie skutecznego przeprowadzenia zabezpieczenia majątku
sprawcy. Zarazem jednak dostrzegł przeszkody w dokonaniu wpisu, ponieważ w
księdze wieczystej nigdy nie były ujawnione prawa podejrzanego do nieruchomości,
którą miał obciążać wpis zakazu jej zbywania i obciążania. Sąd podniósł również,
że zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego nie pozwala na badanie spełnienia
przesłanek przewidzianych w art. 33 § 3 k.k.s. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne sprowadza się do udzielenia odpowiedzi
na pytanie dotyczące dopuszczalności ujawnienia w księdze wieczystej
zabezpieczenia w postaci zakazu zbywania i obciążania nieruchomości – na
podstawie postanowienia prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym na mieniu
podejrzanego grożącej mu kary grzywny oraz środka karnego przepadku korzyści
majątkowej uzyskanej z popełnienia przestępstwa – w sytuacji, w której w księdze
wieczystej jako właściciel nieruchomości ujawniony jest inny podmiot niż ten, w
stosunku do którego prokurator, kierując się domniemaniem wynikającym z art. 33 §
3 k.k.s., wydał postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia.
Należy podkreślić, że zarówno grzywna, jak i środek karny w postaci
przepadku korzyści, jako instytucje prawa karnego materialnego, stanowią wyraz
realizacji przez państwo określonej polityki karnej, wyrażającej się w dążeniu do
ograniczenia liczby popełnianych przestępstw m.in. przez uświadomienie
społeczeństwu ich nieopłacalności. Istota przepadku korzyści sprowadza się do
przejęcia przez Skarb Państwa prawa własności przedmiotów podlegających
przepadkowi z chwilą uprawomocnienia się wyroku sądu orzekającego ten środek
penalny. Prawomocne orzeczenie środka karnego w postaci przepadku korzyści
stanowi zatem – z punktu widzenia prawa cywilnego – szczególną formę utraty
przez sprawcę lub inne podmioty, jeżeli ustawa tak stanowi, prawa własności
określonych składników majątku objętych zastosowaniem tego środka karnego.
W judykaturze podnosi się, że przepadek korzyści uzyskanej z popełnienia
przestępstwa stanowi wyraz przyjętego przez ustawodawcę założenia, iż w
demokratycznym państwie prawa nie jest dopuszczalne wzbogacenie się w wyniku
czynów niezgodnych z prawem, a uzyskany w ten sposób majątek nie podlega
ochronie (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 lipca 2004 r., P 20/03,
OTK-A Zb.Urz. 2004, nr 7, poz. 64). Zwraca się przy tym uwagę, akcentując
publicznoprawną funkcję przepadku korzyści, że instytucja ta służy ograniczeniu
liczby popełnianych przestępstw przez pozbawienie przestępcy korzyści
uzyskanych z czynu zabronionego (producta sceleris), a tym samym uświadomienie
społeczeństwu nieopłacalności ich popełniania. W doktrynie podkreśla się także, że
orzeczenie tego środka karnego na podstawie przepisów kodeksu karnego
skarbowego służy również ochronie interesu ekonomicznego państwa,
naruszonego w następstwie popełnienia czynu zabronionego przez ustawę. (...)
Należy zwrócić uwagę, że wprowadzenie ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o
zmianie ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
178, poz. 1479) domniemania ujętego w art. 33 § 3 k.k.s. stanowi wyraz dążenia
ustawodawcy do zapewnienia skuteczności opisanego środka karnego przez
uniemożliwienie sprawcy uniknięcia przepadku korzyści majątkowej uzyskanej w
wyniku popełnienia przestępstwa skarbowego, w drodze przeniesienia tej korzyści
na inną osobę lub inny podmiot. Zgodnie z art. 33 § 3 k.k.s., jeżeli okoliczności
sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca, o którym mowa w § 2,
przeniósł na osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą
osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, mienie
stanowiące korzyść majątkową uzyskaną z popełnienia przestępstwa skarbowego,
uważa się, iż rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz
przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana
osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich
uzyskania.
Domniemanie to, mające charakter domniemania prawnego wzruszalnego,
którego obalenie następuje przez wykazanie przez osobę zainteresowaną
zgodnego z prawem nabycia określonych składników majątku, daje podstawę do
uznania za korzyść majątkową podlegającą przepadkowi na podstawie art. 33 § 1
k.k.s. nie tylko składników majątkowych, które znajdują się bezpośrednio we
władaniu sprawcy, ale również tych, które znajdują się we władaniu określonej
osoby lub innego podmiotu. Na okoliczność tę zwrócił również uwagę Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 17 marca 2005 r., I KZP 4/05 (OSNKW 2005, nr 3,
poz. 27), analizując treść domniemania przewidzianego w art. 45 § 3 k.k.,
podobnego do domniemania wynikającego z art. 33 § 3 k.k.s., Sąd Najwyższy
podkreślił, że z tego domniemania wynika, iż rzeczy będące w samoistnym
posiadaniu osoby lub jednostki organizacyjnej innej niż sprawca oraz przysługujące
mu prawa majątkowe należą w istocie do sprawcy. Zwrócił także uwagę, że w
stosunku do mienia objętego tym domniemaniem – chociażby nie stanowiło ono
własności sprawcy – następuje skutek prawny w postaci orzeczenia środka karnego
przepadku (zabezpieczenia jego wykonania).
Należy podkreślić, że z domniemania przewidzianego w art. 33 § 3 k.k.s.
wynika, iż rzeczy lub prawa majątkowe znajdujące się w posiadaniu innej osoby lub
jednostki organizacyjnej aniżeli sprawca, należą do sprawcy. Stwierdzenia zatem
przez sąd lub prokuratora, że określone rzeczy lub prawa majątkowe znajdujące się
w samoistnym posiadaniu innego podmiotu należą do oskarżonego (podejrzanego)
o popełnienie przestępstwa skarbowego nie należy utożsamiać z wnioskiem, iż jest
on ich właścicielem w znaczeniu cywilnoprawnym. Skutek zastosowania
przedmiotowego domniemania, wyrażający się w ustaleniu, że określone rzeczy lub
prawa majątkowe należą do oskarżonego (podejrzanego) o popełnienie
przestępstwa skarbowego, nie prowadzi więc do zmiany podmiotu będącego
właścicielem tego mienia. Funkcja tego domniemania sprowadza się wyłącznie do
umożliwienia zastosowania i skutecznego wykonania zabezpieczenia majątkowego,
m.in. w postaci zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, w odniesieniu do
korzyści majątkowych uzyskanych z popełnienia przestępstwa, przeniesionych
przez oskarżonego (podejrzanego) faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem
prawnym na rzecz innej osoby lub jednostki organizacyjnej, a więc także składników
majątku nabytych przez tę inną osobę lub jednostkę organizacyjną, jeżeli osoba ta
nie wykazała w postępowaniu zażaleniowym (art. 293 § 2 k.p.k.), zgodnego z
prawem ich uzyskania (art. 33 § 3 in fine k.k.s.). (...)
Zgodnie z art. 291 § 1 k.p.k., zabezpieczenie grożącej kary grzywny oraz
środka karnego przepadku, nawiązki, świadczenia pieniężnego, obowiązku
naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę może nastąpić
wyłącznie na mieniu oskarżonego. Zabezpieczenie ustanawia się na podstawie
postanowienia sądu, a w ramach toczącego się postępowania przygotowawczego
na podstawie postanowienia prokuratora (art. 293 § 1 k.p.k.), w sposób wskazany w
przepisach kodeksu postępowania cywilnego (art. 292 § 1 k.p.k.). Artykuł 292 § 2
k.p.k. przewiduje, że zabezpieczenie grożącego przepadku następuje przez zajęcie
ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienie
zakazu zbywania i obciążania nieruchomości (art. 292 § 2 zdanie pierwsze k.p.k.);
zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w razie jej braku, w zbiorze
złożonych dokumentów (art. 292 § 2 zdanie drugie 2 k.p.k.).
W judykaturze wskazuje się zasadnie na odrębność zabezpieczenia
majątkowego, służącego zabezpieczeniu wykonania w przyszłości orzeczonego
przepadku korzyści, w postaci zakazu zbywania i obciążania nieruchomości (art.
292 § 2 k.p.k.), względem instytucji prawnych przewidzianych przez przepisy prawa
cywilnego. Podkreśla się, że ta forma zabezpieczenia stanowi powstające w sposób
wskazany w kodeksie postępowania cywilnego i ujawnione w księdze wieczystej
obciążenie nieruchomości dokonane w postępowaniu karnym, wynikające z
publicznoprawnych uprawnień Skarbu Państwa do zagwarantowania egzekucji
wyroku sądowego wydanego w takim postępowaniu (wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 567/08, OSNC 2010, nr 3, poz. 42). Zakaz zbywania i
obciążania nieruchomości, o którym mowa w art. 292 § 2 k.p.k., jest zatem
publicznoprawnym instrumentem gwarancji realności wykonania sankcji
prawomocnie orzeczonej przez sąd (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6
września 2004 r., SK 10/04, OTK-A Zb.Urz. 2004, nr 8, poz. 80).
W świetle tych ustaleń należy stwierdzić, że art. 292 § 2 zdanie drugie k.p.k.
stanowi jednoznacznie samodzielną podstawę prawną do ujawnienia w księdze
wieczystej zakazu zbywania i obciążania nieruchomości ustanowionego na
podstawie postanowienia prokuratora o zabezpieczenia wykonania grożącego
środka karnego w postaci przepadku korzyści osiągniętych w wyniku popełnienia
przestępstwa skarbowego (art. 33 § 1 k.k.s.).
Ujawnieniu w księdze wieczystej zakazu zbywania i obciążania nieruchomości
nie sprzeciwia się okoliczność, że w treści postanowienia Prokuratora o
ustanowieniu zabezpieczenia wskazano na zastosowanie domniemania
przewidzianego w art. 33 § 3 k.k.s. Ustalenie za pomocą tego domniemania, że
nieruchomość „należy do sprawcy", nie implikuje wniosku, iż nieruchomość ta
stanowi własność sprawcy. Zastosowanie tego domniemania daje natomiast, w na
podstawie art. 292 § 2 k.p.k., możliwość ustanowienia na tej nieruchomości
zabezpieczenia w postaci zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, jeżeli
zainteresowana osoba lub jednostka organizacyjna nie wykazała w postępowaniu
zażaleniowym (art. 293 § 2 k.p.k.) zgodnego z prawem ich uzyskania (art. 33 § 3 in
fine k.k.s.).
Wpis przedmiotowego zabezpieczenia do księgi wieczystej nie pozostaje
również w sprzeczności z treścią art. 34 u.k.w.h., nie ulega bowiem wątpliwości, że
ujawnienie w księdze wieczystej na postawie art. 292 § 2 k.p.k. zakazu zbywania i
obciążania nieruchomości stanowi ograniczenie prawa własności podmiotu
ujawnionego w księdze wieczystej jako właściciel, a zatem spełniona zostaje
przesłanka przewidziana w art. 34 u.k.w.h.
Z tych względów rozstrzygnięto zagadnienie prawne, jak w uchwale (art. 390 §
1 k.p.c.).