Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 535/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 września 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie ze skargi „U.(...)” Spółki z o.o. w K.
przy uczestnictwie Z. M.
o uchylenie wyroku sądu polubownego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 września 2010 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 18 marca 2009 r., sygn. akt VI ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od Z. M. na rzecz „U.(…)” Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w K. kwotę 2 700 zł (dwa tysiące siedemset) tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 19 kwietnia 2006 r. Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie
Gospodarczej ustalił, że na podstawie porozumienia z dnia 22 lipca 2002 r. Z. M.
2
przysługują prawa i obowiązki dzierżawcy nieruchomości położonej w K. przy ulicy S.,
która stanowi własność U.(…) Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w K.,
począwszy od 15 października 1990 r.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 21 kwietnia 2008 r. oddalił skargę U.(…) o
uchylenie tego wyroku Sądu Arbitrażowego, stwierdzając że zarzuty dotyczące
nieważności bądź bezskuteczności zapisu na sąd polubowny oraz powagi rzeczy
osądzonej były nieuzasadnione. Zarzut braku bezstronności arbitrów podniesiony został
dopiero w postępowaniu ze skargi, a zatem jako spóźniony, stosownie do art. 1208 § 1
k.p.c., nie mógł być skuteczną podstawą zaskarżenia, niezależnie od tego, że nie
zasługiwał na podzielenie. Powołanie się na naruszenie podstawowych zasad porządku
prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej nie konkretyzowało jakie zasady zostały
naruszone. Uzupełnienie tego zarzutu przez wskazanie, że chodzi o zasady
demokratycznego państwa prawnego, sprawiedliwości społecznej, ochrony prywatnej
własności, nie dość, że spóźnione, to i merytorycznie niezasadne, nie uwzględniało
bowiem zasady swobody kształtowania treści umów zawieranych przez strony.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten
sposób, że uchylił w całości wyrok Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie
Gospodarczej z dnia 19 kwietnia 2006 r. wydany w sprawie SA (…) i obciążył Z. M.
kosztami procesu.
Rozstrzygnięcie powyższe oparte zostało na następujących ustaleniach
i wnioskach:
Umowa dzierżawy nieruchomości położonej w K. przy ulicy S. została zawarta w dniu 15
października 1990r. na okres 30 lat przez Przedsiębiorstwo Państwowe U.(…) i Z. M.
będącego dyrektorem przedstawicielstwa I.(…) w W. Wyrokiem Sądu Arbitrażowego z
dnia 14 października 2002 r. ustalone zostało, że stosunek prawny dzierżawy powyższej
nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym o powierzchni 447 m2
, wpisanym
do rejestru zabytków za nr (...)/963 wraz z oranżerią o powierzchni ogólnej 395 m2
i dobudowanym budynkiem mieszkalnym o ogólnej powierzchni 345 m2
, otoczonym
parkiem będącym pod ochroną konserwatora zabytków łączy U.(...) Spółkę z
ograniczoną odpowiedzialnością w K. (następcę prawnego Przedsiębiorstwa
Państwowego K.(…) ze Z. M., a jego treść określa umowa dzierżawy zawarta w dniu 15
października 1990 r. pomiędzy Z. M. i wymienionym Przedsiębiorstwem. Wyrok ten
został uchylony wyrokiem Sądu Okręgowego w W. z dnia 4 listopada 2002 r., Sąd
3
Apelacyjny oddalił apelację Z. M., a Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia jego kasacji do
rozpoznania.
W dniu 22 lipca 2002 r. Z. M. zawarł z U.(…) porozumienie, w którym
potwierdzono, że na mocy umowy z dnia 15 października 1990 r. Z. M. korzysta z
opisanej nieruchomości jako dzierżawca, od dnia jej zawarcia. U.(...) wystąpiło
przeciwko Z. M. o nakazanie opuszczenia nieruchomości oraz o zapłatę odszkodowania
z tytułu bezumownego korzystania z tej nieruchomości. Z kolei Z. M. zainicjował
postępowanie przed Sądem Arbitrażowym z żądaniem ustalenia, że jest dzierżawcą
wymienionej nieruchomości od 15 października 1990 r., które zakończyło się wydaniem
w dniu 19 kwietnia 2006 r. wyroku uwzględniającego to żądanie.
Prowadzone przeciwko P. B., prezesowi zarządu U.(…) w okresie zawierania
porozumienia, dochodzenie związane z zarzutem działania na szkodę U.(…) zostało
umorzone wobec braku znamion czynu zabronionego.
Sąd Rejonowy uwzględnił wniosek Z. M. o uznanie wyroku Sądu Arbitrażowego.
Spółka U.(…)-Z.(…) w toku postępowania przed Sądem Arbitrażowym nie znała
okoliczności wynikających z zeznań świadka W. T., wskazujących na to, że zna Z. M.
nie tylko z racji reprezentowania go w innych procesach. Obaj byli związani ze
środowiskiem lewicy, utrzymywał, że nie miał z nim kontaktów towarzyskich, nie
wchodziła w grę żadna poufałość, obsługiwał Spółkę „C.(...)”, której prezesem był Z. M.,
nie wykluczył, że był u niego w K., poznał jego żonę, spotykali się na „jajeczku” i
„śledziku” w obecności kilkuset osób, robił coś dla Spółki I.(...), ale nie pamięta
szczegółów. Nie dostrzegł potrzeby ujawniania tych aspektów znajomości, bo wydawało
mu się, że nie ma to związku z samodzielnym rozstrzygnięciem sprawy. Spółka
dowiedziała się o nich dopiero w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji, a
zatem nie mogła ocenić, czy mogłyby one wywołać wątpliwości co do bezstronności
tego arbitra w kontekście przesłanek przewidzianych art. 703 k.p.c., skoro wskazywały
na naruszenie § 12 ust. 3, § 16 ust 1 zadanie 2 Regulaminu Sądu Arbitrażowego przy
Krajowej Izbie Gospodarczej oraz art. 2 Kodeksu etyki arbitra tego Sądu.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że zapis na sąd polubowny zawarty w punkcie VI 6.4
porozumienia stron z dnia 25 lipca 2002 r. podlega ocenie według przepisów kodeksu
postępowania cywilnego w brzmieniu obowiązującym w dacie zawierania porozumienia,
nie narusza art. 697 § 1 i art. 698 § 1 i 2 k.p.c., jest ważnym i wiążącym strony
postanowieniem, niezależnym od ważności i skuteczności łączącego je stosunku
prawnego. Nie ma podstaw do przyjęcia, że w tej samej sprawie zapadł pomiędzy
4
stronami prawomocny wyrok, skoro w tej prowadzonej przez Sąd Arbitrażowy i
zakończonej wyrokiem z dnia 14 października 2002 r. żądanie Z. M. wywodzone było z
umowy dzierżawy zawartej w dniu 15 października 1990 r., a w sprawie zakończonej
wyrokiem z 19 kwietnia 2006 r. z porozumienia zawartego w dniu 22 lipca 2002 r.
Ponadto pierwszy z wyroków został uchylony, a zatem nie tworzył stanu powagi rzeczy
osądzonej. Za uzasadnione uznał zarzuty objęte art. 1206 § 1 pkt 4 oraz § 2 pkt 2 k.p.c.
w zakresie sprzeczności wyroku Sądu Arbitrażowego z podstawowymi zasadami
porządku prawnego, odnoszącymi się do wykładni i zastosowania art. 3531
k.c.
Powołanie podstawy skargi przewidzianej art.1206 § 1 pkt 4 k.p.c. nastąpiło z
naruszeniem terminu wskazanego w art. 1208 § 1 k.p.c., ale w sytuacji, gdy zarzut
okazał się uzasadniony, musi być wzięty pod uwagę przez Sąd urzędu w zakresie
podstawy z art.1206 § 2 pkt 2 k.p.c. Wydanie wyroku przez bezstronny i niezawisły sąd
jest podstawową zasadą porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, odnoszoną
także do sądu polubownego. Wynikające z powyższych zeznań wątpliwości U.(…) co do
bezstronności arbitra nie są jednoznaczne ze stwierdzeniem, że nie był on bezstronny i
niezależny. Naruszone zostało prawo tej strony do podjęcia decyzji co do wyłączenia go.
Wydanie zatem wyroku w tych warunkach nastąpiło z pogwałceniem podstawowej
zasady porządku prawnego w postaci prawa strony do osądzenia sprawy przez
bezstronny i niezależny Sąd.
Nie było podstaw do zmiany stanowiska wyrażonego w wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 20 października 2004 r., że przymiot dzierżawcy opisanej
nieruchomości wywodzony z umowy z dnia 15 października 1990 r. przysługuje firmie
I.(...), która była reprezentowana przez Spółkę Dernan, w której imieniu działał Z. M. Nie
ma znaczenia, że dzierżawca nie wykonywał obowiązków wynikających z tej umowy.
Ukształtowanie treści nowej umowy dzierżawy w porozumieniu z dnia 22 lipca 2002 r.
jest dopuszczalne w granicach swobody kontraktowania, przewidzianej art. 3531
k.c., ale
nie może obejmować okresu wstecznego, ponieważ nie zmienia ani nie uzupełnia
umowy z dnia 15 października 1990 r. Sprzeciwia się to naturze stosunku prawnego o
charakterze trwałym, do jakich należy dzierżawa. W tej sytuacji opisane porozumienie
jest nieważną czynnością prawną i oparcie na niej wyroku przez Sąd Arbitrażowy
uchybia podstawowym zasadom porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej
stabilności, pewności i bezpieczeństwa obrotu cywilnoprawnego, wypełniając podstawę
przewidzianą art. 1206 § 2 pkt 2 k.p.c.
5
W skardze kasacyjnej Z. M. powołał obie podstawy objęte art. 3983
§ 1 k.p.c.
Naruszenie prawa materialnego łączy z błędną wykładnią i w konsekwencji
niewłaściwym zastosowaniem art. 3531
k.c. przez przyjęcie, że potwierdzenie z mocą
wsteczną praw i obowiązków dzierżawcy, korzystającego z nieruchomości, jest
sprzeczne z naturą stosunku o charakterze trwałym oraz niewłaściwym zastosowaniem
art. 65 k.c. przez uznanie, że doszło do wykreowania nowego stosunku dzierżawy z
mocą wsteczną, podczas gdy porozumienie stanowiło ugodowe usunięcie istniejącego
między stronami sporu. Naruszenie przepisów postępowania dotyczy art. 1206 § 2 pkt 2
k.p.c. przez przyjęcie, że uregulowanie to obejmuje również zasady wskazane w art.
1206 § 1 k.p.c., że możliwe jest uwzględnienie z urzędu sprekludowanego zarzutu braku
bezstronności arbitra oraz uznanie za podstawę oceny wyroku postępowania przed
sądem polubownym, a nie jego treści i stwierdzenia, że nie było potrzeby wykazywania,
że arbiter nie działał w sposób bezstronny. Nieuzasadnione było zastosowanie art. 1206
§ 1 pkt 4 k.p.c. i założenie, że uchybienie wymaganiom co do wyłączenia arbitra
oznacza uchybienie wymaganiom co do składu sądu polubownego oraz przyjęcie, że
wystarczające dla uchylenia wyroku jest stwierdzenie, że arbitra łączą z jedną ze stron
stosunki towarzyskie i zawodowe bez wykazania, że arbiter ten nie był bezstronny i
niezależny. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania, ewentualnie o dokonanie jego zmiany i oddalenie skargi
U.(…) o uchylenie wyroku Sądu Arbitrażowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego jest nadzwyczajnym środkiem
zaskarżenia zmierzającym do uchylenia tego wyroku, jeśli usprawiedliwiona jest chociaż
jedna z podstaw wyczerpująco wymienionych w art. 1206 k.p.c. Przyczyny te mają
formalny charakter. Sąd powszechny nie jest uprawniony do merytorycznej oceny sporu
pomiędzy stronami postępowania polubownego.
Do rozpoznania sprawy mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 28 lipca 2005
r. o zmianie ustawy-Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 178, poz. 1478),
stosownie do art. 2, skoro skarga wniesiona została po dniu jej wejścia w życie. Do
oceny okoliczności stanowiących podstawę skargi, które nastąpiły wcześniej,
w odniesieniu do ich spełnienia się należy jednak brać pod uwagę przepisy dotychczas
obowiązujące (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2008 r., IV CSK
292/08, niepubl. i uchwałę z dnia 21 stycznia 2009 r., III CZP 136/08, OSNC
2009/12/160). Sąd powszechny rozpoznający skargę jest związany przytoczonymi przez
6
skarżącego podstawami. Z urzędu bierze pod uwagę jedynie dwie z wymienionych w
art. 1206 § 2 k.p.c. podstaw, niemożność rozstrzygnięcia sporu przez sąd polubowny i
sprzeczność wyroku sądu polubownego z podstawowymi zasadami porządku prawnego
Rzeczypospolitej Polskiej.
Wypowiedzi orzecznictwa i piśmiennictwa z okresu obowiązywania art. 712 § 1
pkt 4 k.p.c. i poprzedzających go uregulowań wyrażały dominujący pogląd, że ocena,
czy wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku
prawnego odnosi się do jego treści, a nie prawidłowości postępowania przed tym
sądem, czy obsady składu tego sądu (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 8
lutego 1937 r., C III 1254/35, wyrok z dnia 3 września 1998 r., I CKN 822/97, OSNC
1999/2/39). Uregulowanie art. 1206 § 2 pkt 2 k.p.c. jest odpowiednikiem poprzednio
obowiązującego art. 712 § 1 pkt 4 k.p.c., a zatem wypracowany w okresie jego
obowiązywania sposób zapatrywania zachował aktualność w obecnym stanie prawnym.
Do uchylenia wyroku sądu polubownego na podstawie klauzuli porządku prawnego
może dojść w przypadku stwierdzenia, że objęte jego treścią skutki nie są zgodne z
określoną normą zaliczaną do podstawowych zasad porządku prawnego
obowiązującego w Polsce (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 września 2009 r., I
CSK 53/09, niepubl.). Do zasad tych należą nie tylko normy konstytucyjne, ale i
naczelne normy w poszczególnych dziedzinach prawa (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 28 kwietnia 2000 r., II CKN 267/00, OSNC 2000/11/203).
Nie zasługuje na podzielenie zarzut, że skarżony wyrok narusza art. 1206 § 2 pkt
2 k.p.c., chociaż nie można zgodzić się ze stwierdzeniem Sądu drugiej instancji, że
nieujawnienie przez arbitra W. T. okoliczności wskazujących na jego powiązania o
charakterze towarzyskim i zawodowym ze Z. M. wypełniają dyspozycję podstawy
przewidzianej art. 1206 § 1 pkt 4 k.p.c. Nie mieści się bowiem ani w sytuacji związanej
z wymaganiami co do składu sądu ani podstawowych zasad postępowania przyjętych w
sądzie polubownym. Prawidłowe było rozważenie tych okoliczności w ramach podstawy,
którą sąd powinien brać pod uwagę z urzędu. Każda z podstaw objętych art. 1206 k.p.c.
ma samodzielny charakter.
Określone w § 7 statutu Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej
i § 12 ust. 3 i 4 regulaminu oraz art. 2 ust. 2 Kodeksu etyki arbitra tego Sądu wymagania
stawiane osobom pełniącym funkcję arbitra łączyć należy z uprawnieniem uczestnika
postępowania do uzyskania wiedzy o wszelkich ewentualnych jego powiązaniach z
podmiotami występującymi w postępowaniu. To ocenie uczestnika postępowania
7
podlegają te okoliczności jako podłoże decyzji o wyborze arbitra lub żądania wyłączenia
go. Własna ocena arbitra nie ma znaczenia, skoro istota rzetelności postępowania jest
związana z zewnętrznym, dokonywanym przez inne podmioty, osądem. Doszło do
naruszenia przekonania uczestnika postępowania o niezależności sądu, któremu
powierzono rozstrzygnięcie sporu i zaufania, że o jego wyniku decydować będą jedynie
przedstawiane racje, obiektywnie oceniane i przepisy prawa. Do podstawowych zasad
porządku prawnego należy także, przewidziane art. 45 ust. 1 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, prawo do sądu, którego elementem jest uprawnienie strony
do rozpoznania jej sprawy przez niezależny sąd, w ramach rzetelnie prowadzonego
postępowania. Wyrok Sądu Arbitrażowego wydany został z pogwałceniem tej
podstawowej zasady porządku prawnego, która dotyczy każdego postępowania
sądowego, również arbitrażowego. Bezwzględny charakter tej przyczyny wskazuje na
brak potrzeby wykazania, że wymieniony arbiter działał w sposób stronniczy.
Nie ma także racji skarżący, powołując się na to, że w istocie podnoszone przez
U.(…) nieprawidłowości dotyczą przebiegu postępowania, a nie treści wyroku. Wydanie
wyroku z pogwałceniem podstawowej zasady porządku prawnego nie wywołuje
wiążącego skutku. Nie usuwa wątpliwości, czy w miarodajny sposób rozważone zostały
wszystkie istotne, podnoszone w toku tego postępowania zagadnienia, dotyczące
ustalenia stosunku prawnego i jego mocy wstecznej, zwłaszcza wobec związania U.(…)
i Spółki I.(...) umową dzierżawy tego samego przedmiotu w tym samym okresie, co jest
konsekwencją uchylenia poprzedniego wyroku Sądu Arbitrażowego.
Już z tej przyczyny skarga kasacyjna nie mogła odnieść zamierzonego rezultatu,
co czyni bezprzedmiotowym wypowiadanie się w kwestii dotyczącej zarzutów
naruszenia prawa materialnego.
Z powyższych względów skarga kasacyjna, mimo częściowo nietrafnych
motywów, Sądu Apelacyjnego podlegała oddaleniu w oparciu o art. 39814
k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego oparte zostało na zasadzie
odpowiedzialności za wynik sporu na tym etapie, przewidzianej art. 98 § 1 w związku z
art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.