Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 25 listopada 2010 r., III CZP 84/10
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Grzegorza K. przeciwko "P.P.B.", sp.
z o.o. w B.P. o ustalenie, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 25 listopada 2010 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Okręgowy – Sąd Gospodarczy w Białymstoku postanowieniem z dnia 25
czerwca 2010 r.:
„Czy zbycie przez wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
dotychczas posiadanych udziałów, po nabyciu prawa pierwszeństwa do objęcia
nowych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym, uniemożliwia wspólnikowi
wykonanie tego prawa w sytuacji, gdy oświadczenie dotychczasowego wspólnika o
objęciu udziałów złożone zostało przed datą zawarcia ze spółką umowy zbycia
dotychczasowych udziałów i gdy przedstawienie spółce tego oświadczenia w
wymaganej formie nastąpiło wprawdzie w dacie wyznaczonej do wykonania prawa
pierwszeństwa, lecz po dacie zawarcia umowy zbycia udziałów?”
podjął uchwałę:
Do oświadczenia wspólnika o objęciu udziałów w podwyższonym
kapitale zakładowym ma zastosowanie art. 61 § 1 zdanie pierwsze k.c.
W braku odmiennego zastrzeżenia, rozporządzenie przez wspólnika na
rzecz spółki wszystkimi swymi udziałami w celu ich umorzenia powoduje
przejście na spółkę także przysługującego wspólnikowi prawa pierwszeństwa
objęcia nowych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym spółki.
Uzasadnienie
Grzegorz K. w pozwie wniesionym przeciwko "P.P.B.", spółce z o.o. wniósł o
ustalenie, że objął 13 nowych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym
pozwanej spółki.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 13 kwietnia 2010 r. oddalił powództwo,
ustalając, że dnia 11 sierpnia 2009 r. nadzwyczajne zgromadzenie wspólników
pozwanej spółki podjęło uchwałę o dobrowolnym umorzeniu z czystego zysku
zgłoszonych przez wspólników udziałów. Następnie, w dniu 15 września 2009 r.,
nadzwyczajne zgromadzenie wspólników uchwaliło podwyższenie kapitału
zakładowego pozwanej spółki o kwotę 231 000 zł przez utworzenie 462 nowych,
niepodzielnych udziałów, każdy o wartości nominalnej 500 zł. W uchwale
wskazano, że dotychczasowi wspólnicy mają pierwszeństwo objęcia nowych
udziałów proporcjonalnie do dotychczas im przysługujących. W związku z tą
uchwałą powód otrzymał od zarządu pozwanej spółki pismo z wezwaniem do
wykonania prawa pierwszeństwa i pouczeniem, że w celu wykonania tego prawa
należy, do dnia 15 października 2009 r., do godz. 15, złożyć oświadczenie o objęciu
nowych udziałów w formie aktu notarialnego i dokonać wpłat na ich pokrycie. Dnia 6
października 2009 r. powód złożył pozwanej spółce ofertę sprzedaży wszystkich
swoich pięciu udziałów w celu ich umorzenia, a w dniu 12 października 2009 r.
zawarł ze spółką umowę sprzedaży tych udziałów. W tym samym dniu zarząd
pozwanej spółki podjął uchwałę o umorzeniu udziałów powoda. Z kolei w dniu 15
października 2009 r., o godz. 13.30, powód przedłożył zarządowi pozwanej spółki
odpis aktu notarialnego zawierającego jego oświadczenie o objęciu trzynastu
udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym. Akt notarialny obejmujący
oświadczenie powoda został sporządzony w dniu 30 września 2009 r. W dniu 15
października 2009 r. powód przedłożył zarządowi pozwanej spółki wraz z aktem
notarialnym także potwierdzenie wpłaty na pokrycie objętych udziałów.
W ocenie Sądu Rejonowego, powód w dniu 15 października 2009 r. nie mógł
skutecznie złożyć oświadczenia o objęciu nowych udziałów w podwyższonym
kapitale zakładowym, ponieważ wówczas nie był już wspólnikiem pozwanej spółki.
Przestał nim być dnia 12 października 2009 r., kiedy doszło do umorzenia
wszystkich jego dotychczasowych udziałów.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację powoda, nabrał poważnych wątpliwości,
wyrażonych w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu.
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą chwili złożenia przez powoda oświadczenia
o objęciu udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym; czy nastąpiło ono
dopiero – jak przyjął Sąd Rejonowy – w dniu 15 października 2009 r., kiedy powód
przedłożył zarządowi pozwanej spółki odpis aktu notarialnego zawierającego jego
oświadczenie o objęciu udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym, czy też
już w dniu 30 września 2009 r., kiedy nastąpiło sporządzenie tego aktu. W razie
opowiedzenia się za drugą ewentualnością, wykonanie przez powoda prawa
pierwszeństwa i objęcie udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym
poprzedzałoby datę umorzenia jego dotychczasowych udziałów, tj. dzień 12
października 2009 r.
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą także wpływu umorzenia
dotychczasowych udziałów wspólnika na przysługujące mu prawo pierwszeństwa;
czy wspólnik wraz z umorzeniem wszystkich dotychczas przysługujących mu
udziałów traci prawo pierwszeństwa w objęciu nowych udziałów, gdyż jeżeliby go
nie tracił, to objęcie przez niego nowych udziałów byłoby skuteczne nawet przy
założeniu, że nastąpiło dopiero w dniu 15 października 2009 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Prawo podmiotowe określane mianem "udziału", wynikające ze stosunku
uczestnictwa w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, obejmuje zespół
funkcjonalnie powiązanych ze sobą uprawnień (zob. uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 14 września 2005 r., III CZP 57/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 116). Należy do
nich m.in. prawo pierwszeństwa wspólnika do objęcia nowych udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym w stosunku do swoich dotychczasowych
udziałów (art. 258 § 1 k.s.h.). Prawo to umożliwia utrzymanie status quo w spółce;
chroni wspólników przed „rozwodnieniem” przysługujących im dotychczas praw
udziałowych – a tym samym przed osłabieniem ich pozycji prawnej – wskutek
zaoferowanie nowych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym niektórym
tylko wspólnikom lub osobom trzecim (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20
sierpnia 1996 r., III CZP 67/96, OSNC 1996, nr 12, poz. 155 i z dnia 15 grudnia
2006 r., III CZP 132/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 148).
Realizacja prawa pierwszeństwa wspólnika do objęcia nowych udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym w stosunku do swoich dotychczasowych
udziałów zakłada spełnienie określonych przesłanek. Punktem wyjścia jest podjęcie
uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego przez utworzenie nowych udziałów.
Możliwości nabycia nowych udziałów w kapitale zakładowym podwyższonym na
podstawie uchwały otwiera się tylko wtedy, gdy uchwała lub umowa spółki tego nie
wykluczają lub nie ograniczają. Uchwała wyłączająca lub ograniczająca
przewidziane w art. 258 § 1 k.s.h. prawo pierwszeństwa może jednak zapaść tylko
na zasadach określonych w art. 246 § 3 k.s.h., tj. za zgodą wszystkich
zainteresowanych wspólników. Poza tym wykluczenie lub ograniczenie prawa
pierwszeństwa w uchwale nie może dotyczyć podwyższenia kapitału zakładowego
na podstawie dotychczasowych postanowień umowy spółki, czyli w trybie
uproszczonym (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2006 r., III CZP
132/06, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2010 r., I CSK 384/09,
OSNC 2010, nr 10, poz. 140). Odmiennie jednak, bez przekonywającego
uzasadnienia – w zestawieniu z argumentami zawartymi w przytoczonych
orzeczeniach – orzeczono w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2010 r., II
CSK 505/09 (OSNC 2011, nr 1, poz. 8), w którym w istocie odmówiono doniosłości
przewidzianemu w art. 257 § 3 k.s.h. odesłaniu do art. 260 § 2 k.s.h. i podważono
sens surowych wymagań stawianych podwyższeniu kapitału zakładowego przez
zmianę umowy spółki, czyli w trybie zwykłym.
Prawo pierwszeństwa do objęcia nowych udziałów w podwyższonym kapitale
zakładowym w stosunku do dotychczasowych udziałów przysługuje osobom
będącym wspólnikami w dniu podjęcia uchwały o podwyższeniu kapitału
zakładowego lub w innym dniu wskazanym w tej uchwale. Zgodnie z art. 258 § 1
k.s.h., zarząd wzywa w tym samym czasie wszystkich wspólników uprawnionych do
wykonania przysługującego im prawa pierwszeństwa do objęcia nowych udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym. W myśl tego przepisu, prawo to należy
wykonać w terminie miesiąca od wezwania; wykonanie następuje przez złożenie
oświadczenia o objęciu nowych udziałów. Jeżeli podwyższenie kapitału
zakładowego następuje przez zmianę umowy spółki – czyli w trybie zwykłym –
rozpatrywane oświadczenie wymaga formy aktu notarialnego (art. 258 § 2 k.s.h.), a
jeżeli podwyższenie kapitału zakładowego następuje na podstawie
dotychczasowych postanowień umowy spółki – czyli w trybie uproszczonym –
oświadczenie to wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności (art. 257 § 3
k.s.h.).
Istnieje kontrowersja, czy oświadczenie o objęciu nowych udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym stanowi czynność prawną jednostronną, czy
też jedynie składnik umowy dochodzącej do skutku pomiędzy dotychczasowym
wspólnikiem a spółką; drugi składnik tej umowy stanowiłoby – według tego
stanowiska – oświadczenie woli spółki wyrażone w podjętej wcześniej uchwale o
podwyższeniu kapitału zakładowego. Należy podzielić pogląd, że oświadczenie o
objęciu nowych udziałów przez dotychczasowego wspólnika stanowi element
wskazanej umowy. Skutkiem objęcia nowych udziałów przez dotychczasowego
wspólnika jest zwiększenie zakresu jego uprawnień wobec spółki, dlatego za
podstawę tego skutku, podobnie jak za podstawę nawiązania stosunku członkostwa
w spółce, należy uznać umowę. Przemawiają za tym także argumenty systemowe,
czerpane z art. 432 § 1 pkt 6 i art. 441 § 2 pkt 6 k.s.h., wskazujących na umowny
charakter objęcia akcji.
Umowny charakter objęcia nowych udziałów w podwyższonym kapitale
zakładowym przez dotychczasowego wspólnika rzutuje na rozstrzygnięcie kwestii
chwili dojścia do skutku jego oświadczenia woli, a tym samym chwili dojścia do
skutku umowy o objęcie przez niego nowych udziałów w podwyższonym kapitale
zakładowym. Stanowi zasadę, że oświadczenia woli wywierające skutki prawne w
odniesieniu do innej oznaczonej osoby wymagają złożenia tej osobie. Dotyczy to w
szczególności oświadczeń woli jednej strony umowy wobec drugiej strony umowy,
zgodnie zaś z art. 61 § 1 zdanie pierwsze k.c., oświadczenie woli, które ma być
złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że
mogła ona się zapoznać z jego treścią.
Tylko wyjątkowo oświadczenia woli wywierające skutki prawne w stosunku do
innej oznaczonej osoby uważa się za złożone w chwili, która nie pokrywa się z
chwilą dojścia oświadczenia do tej osoby w taki sposób, że mogła się ona zapoznać
z jego treścią. Taki wyjątek przewiduje w szczególności art. 33 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz.
1361 ze zm.), według którego oświadczenie woli właściciela nieruchomości o
ustanowieniu na niej ograniczonego prawa rzeczowego uważa się za złożone nie
tylko wtedy, gdy doszło do nabywcy tak, jak tego wymaga art. 61 k.c., lecz także,
gdy zostało złożone w przepisanej formie w sądzie rejonowym prowadzącym księgę
wieczystą (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1998 r., III CZP
10/98, OSNC 1998, nr 10, poz. 154).
W odniesieniu do oświadczenia dotychczasowego wspólnika o objęciu nowych
udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym spółki brak jednak przepisów,
które wprowadzałby wyjątek od wyrażonej w art. 61 § 1 zdanie pierwsze k.c.
zasady, że oświadczenie woli wywierające skutki prawne w stosunku do innej
oznaczonej osoby jest złożone z chwilą jego dojścia do tej osoby w sposób
umożliwiający zapoznanie się z jego treścią. Za takie przepisy nie mogą być uznane
art. 257 § 3 i art. 258 § 2 k.s.h., dotyczące formy oświadczenia o objęciu nowych
udziałów. Odstępstwa co do pewnych oświadczeń woli, wywierających skutki
prawne wobec innej oznaczonej osoby, od wymagania złożenia tej osobie i
poddania normie art. 61 § 1 zdanie pierwsze k.c. wiążą się z zastosowaniem innych
sposobów poinformowania osoby zainteresowanej o treści tych oświadczeń. Samo
natomiast zachowanie wymaganej formy przez wspólnika obejmującego nowe
udziały w podwyższonym kapitale zakładowym nie może być uznane za
alternatywny sposób zapewnienia spółce informacji o treści oświadczenia
wspólnika.
Z tego względu oświadczenie woli dotychczasowego wspólnika o objęciu
nowych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym spółki jako wywierające
skutki prawne wobec spółki podlega złożeniu spółce i jest, zgodnie z art. 61 § 1
zdanie pierwsze k.c. w związku z art. 2 k.s.h., dokonane z chwilą, gdy doszło do
spółki w taki sposób, że mogła się zapoznać z jego treścią. Chwila ta jest zarazem
chwilą zawarcia przez wspólnika ze spółką umowy o objęcie nowych udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym. Umowa ta – zobowiązująca wspólnika do
pokrycia objętych udziałów – powoduje jednak nabycie przez niego tych udziałów
dopiero wraz z dojściem podwyższenia kapitału zakładowego do skutku, czyli
dopiero z chwilą wpisu podwyższenia kapitału zakładowego do rejestru (art. 262 § 4
k.s.h.) na podstawie zgłoszenia zarządu i dołączonych do tego zgłoszenia
dokumentów określonych w art. 262 § 2 k.s.h.
Udział jako prawo podmiotowe o charakterze majątkowym może być
przedmiotem rozporządzeń wspólnika (art. 180-183 k.s.h.). Mimo wskazanego
złożonego charakteru udziału, rozporządzić można w zasadzie jedynie udziałem
oraz – co jednak w okolicznościach sprawy nie ma znaczenia – częścią udziału
(gdy wspólnik może mieć tylko jeden udział) lub ułamkową częścią udziału.
Oddzielnie, bez zbycia udziału, części udziału lub ułamkowej części udziału,
wspólnik może przenieść na inną osobę tylko uprawnienia będące pochodną
udziału (zob. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2005 r.,
III CZP 57/05 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1999 r., II CKN
496/98 i z dnia 11 września 2002 r., V CKN 1370/00, OSNC 2003, nr 11, poz. 155).
Do takich uprawnień zalicza się np. roszczenie o wypłatę dywidendy, a także
skonkretyzowane prawo pierwszeństwa, tj. przysługujące wspólnikowi po podjęciu
uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego spółki, czyli po ziszczeniu się
wyjściowej przesłanki, warunkującej realizacje prawa pierwszeństwa wspólnika do
objęcia nowych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym w stosunku do
dotychczasowych udziałów.
Ze względu na fragmentaryczność regulacji kodeksu spółek handlowych
dotyczących udziałów oraz podobieństwo korporacyjnych praw udziałowych do
wierzytelności należy do zbycia udziałów stosować odpowiednio na podstawie art. 2
k.s.h. przepisy o przelewie wierzytelności (art. 509-516 k.c.). W szczególności
należy zgodnie z art. 509 § 2 k.c. przyjąć, że w braku odmiennej woli stron
przechodzą na nabywcę udziałów przysługujące wspólnikowi uprawnienia
pochodne w stosunku do udziałów, takie jak roszczenie o wypłatę dywidendy oraz
skonkretyzowane prawo pierwszeństwa wspólnika do objęcia nowych udziałów w
podwyższonym kapitale zakładowym (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2
kwietnia 1998 r., I CKN 450/97, OSNC 1998, nr 12, poz. 210). Zważywszy, że
wspólnik może tymi uprawnieniami oddzielnie rozporządzić, nie muszą one być
objęte umową o zbycie udziałów, jednakże w braku wyłączenia ich spod działania
umowy, powinny one jako prawa związane z udziałem dzielić jego los i przejść na
podstawie art. 509 § 2 w związku z art. 2 k.s.h. na nabywcę udziałów.
Zgodnie z art. 199 § 1 k.s.h., do dobrowolnego umorzenia udziałów dochodzi
w drodze nabycia podlegających umorzeniu udziałów przez spółkę, a zatem w
wyniku ich zbycia przez wspólnika na rzecz spółki. Jeżeli – jak w niniejszej sprawie
– zbycie udziałów następuje przez sprzedaż, zawarta przez wspólnika ze spółką
umowa sprzedaży udziałów wywiera co do zasady, zgodnie z art. 510 § 1 k.c.,
skutek zobowiązująco-rozporządzający. W każdym razie nie ma przeszkód do
nastąpienia tego skutku w razie umorzenia udziałów – jak w niniejszej sprawie – z
czystego zysku, gdyż w takim przypadku nie ma zastosowania art. 199 § 7 k.s.h. W
braku odmiennej woli stron, spółka z chwilą zawarcia umowy sprzedaży nabywa nie
tylko objęte nią udziały, ale i – jak wyjaśniono – uprawnienia z nimi związane, takie
jak skonkretyzowane prawo pierwszeństwo wspólnika do objęcia nowych udziałów
w podwyższonym kapitale zakładowym spółki. Wspólnik z chwilą zbycia w celu
umorzenia wszystkich swoich udziałów na rzecz spółki na podstawie umowy, która
nie zawiera zastrzeżenia o wyłączeniu z jej przedmiotu przysługującego
wspólnikowi prawa pierwszeństwa do objęcia nowych udziałów w podwyższonym
kapitale zakładowym spółki, traci więc to prawo.
Z tych względów przedstawione zagadnienie prawne rozstrzygnięto, jak w
uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).