Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 stycznia 2011 r.
I PK 142/10
Skuteczne podniesienie zarzutu przedawnienia roszczenia o rentę na
podstawie art. 4421
§ 1 k.c. prowadzi do uznania przedawnienia roszczeń o po-
szczególne raty renty, choćby nie upłynęły terminy ich przedawnienia według
art. 120 § 1 w związku z art. 118 k.c.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Józef Iwulski
(sprawozdawca), Jerzy Kwaśniewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 stycznia
2011 r. sprawy z powództwa Wiesława P. przeciwko J. Spółce Węglowej SA Kopalni
Węgla Kamiennego „Z.” w J.Z. o rentę wyrównawczą, na skutek skargi kasacyjnej
strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Gliwicach - Ośrodka Zamiejscowego w Rybniku z dnia 18 lutego 2010 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach - Ośrodkowi Zamiejscowemu w
Rybniku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Powód Wiesław P. w pozwie wniesionym w dniu 20 sierpnia 2008 r. domagał
się zasądzenia od pozwanej J. Spółki Węglowej SA Kopalni Węgla Kamiennego „Z.”
w J.Z. kwoty 24.000 zł tytułem „odszkodowania i zadośćuczynienia” za uszczerbek
na zdrowiu powstały wskutek choroby zawodowej. W toku procesu (23 października
2008 r.) powód rozszerzył żądanie, domagając się zasądzenia od pozwanej kwoty
20.000 zł tytułem skapitalizowanej renty wyrównawczej za okres od 1 kwietnia 2003
r. do 30 września 2008 r. oraz kwot po 500 zł miesięcznie tytułem renty wyrównaw-
czej od 1 października 2008 r., wynikającej z różnicy między wynagrodzeniem osią-
2
ganym na obecnie zajmowanym stanowisku pracy a wynagrodzeniem, które by osią-
gnął, gdyby pozostał na poprzednim stanowisku.
Wyrokiem z dnia 11 grudnia 2008 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Jastrzębiu
Zdroju oddalił powództwo w całości, bowiem uznał, że roszczenia objęte pozwem
uległy przedawnieniu.
W uwzględnieniu apelacji powoda Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gliwicach Ośrodek Zamiejscowy w Rybniku wyrokiem z dnia 16
kwietnia 2009 r. [...] uchylił wyrok Sądu pierwszej instancji w części dotyczącej renty
wyrównawczej za okres od 22 października 2005 r. i w tym zakresie przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania. W pozostałej części (a więc w odniesieniu do
roszczenia o zadośćuczynienie w całości i roszczenia o rentę wyrównawczą za okres
przypadający przed dniem 22 października 2005 r.) Sąd Okręgowy oddalił apelację i
postanowił nie obciążać powoda kosztami postępowania odwoławczego na rzecz
pozwanej. W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy przyjął, że roszczenie o
rentę wyrównawczą za okres trzech lat poprzedzających jego zgłoszenie (czyli okres
przypadający od dnia 22 października 2005 r.) jako dotyczące świadczenia okreso-
wego, nie uległo przedawnieniu w myśl art. 442 § 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym
do dnia 9 sierpnia 2007 r., bowiem nie minęło jeszcze 10 lat od dnia, w którym wystą-
piło zdarzenie wywołujące szkodę.
Po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu, po-
wód na rozprawie w dniu 27 listopada 2009 r. sprecyzował żądanie pozwu w ten spo-
sób, że wniósł o zasądzenie od pozwanej skapitalizowanej renty wyrównawczej za
okres od 22 października 2005 r. do 31 sierpnia 2009 r. w kwocie 44.755,59 zł oraz
renty bieżącej od 1 września 2009 r. w kwotach po 400 zł miesięcznie.
Wyrokiem z dnia 27 listopada 2009 r. [...] Sąd pierwszej instancji: 1) zasądził
od pozwanej na rzecz powoda kwotę 44.456,65 zł netto tytułem skapitalizowanej
renty wyrównawczej za okres od 22 października 2005 r. do sierpnia 2009 r.; 2) zasą-
dził od pozwanej na rzecz powoda kwoty po 400 zł netto miesięcznie tytułem bieżą-
cej renty wyrównawczej, począwszy od 1 września 2009 r., płatne do 15 dnia każde-
go miesiąca; 3) oddalił powództwo w pozostałym zakresie; 4) zasądził od pozwanej
na rzecz powoda kwotę 3.647 zł tytułem zwrotu kosztów procesu oraz 5) nakazał
pobrać od pozwanej na rzecz Skarbu Państwa kwotę 2.463 zł tytułem nieuiszczonej
opłaty sądowej od pozwu.
3
Sąd Rejonowy ustalił, że powód jest zatrudniony u pozwanej od 1986 r. i pra-
cował pod ziemią kolejno na stanowiskach: pomoc dołowa, młodszy górnik, górnik
oraz cieśla górniczy. Do 22 września 2002 r. powód wykonywał (z przerwami) pracę
na oddziale GRP-1, a od 23 września 2002 r. pracuje na oddziale GZP. W 2001 r. u
powoda zaczęto podejrzewać pylicę płuc. W dniu 19 lipca 2001 r. powód otrzymał
zaświadczenie lekarskie stwierdzające jego zdolność do pracy na stanowisku, na
którym występuje maksymalnie pierwszy stopień zapylenia. W dniu 28 sierpnia 2002
r. Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy w K. wydał orzeczenie lekarskie o rozpozna-
niu u powoda choroby zawodowej - pylicy płuc. Na podstawie tego orzeczenia Pań-
stwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w W.Ś. w dniu 4 listopada 2002 r. wydał decy-
zję stwierdzającą u powoda wystąpienie choroby zawodowej pylicy płuc. Decyzję tę
doręczono powodowi w dniu 7 listopada 2002 r., natomiast w dniu 23 grudnia 2002 r.
lekarz orzecznik ZUS ustalił u powoda dwudziestoprocentowy uszczerbek na zdrowiu
spowodowany skutkami choroby zawodowej. W wyniku dokonanego przez praco-
dawcę przeniesienia powoda na inny oddział zarobki powoda w okresie od 22 paź-
dziernika 2005 r. do 31 sierpnia 2009 r. obniżyły się łącznie o kwotę 44.456,65 zł.
Przy takich ustaleniach faktycznych Sąd Rejonowy uznał, że roszczenie po-
woda o zasądzenie renty wyrównawczej za okres od 22 października 2005 r. było
zasadne. Podniesiony przez pozwaną w tym zakresie zarzut przedawnienia Sąd
pierwszej instancji uznał za nieskuteczny, gdyż w tym zakresie był związany wskaza-
niami prawnymi zawartymi w wyroku Sądu Okręgowego z dnia 16 kwietnia 2009 r.
(art. 386 § 6 k.p.c.). Według Sądu Rejonowego, powód w trakcie zatrudnienia u po-
zwanej był narażony na działanie szkodliwego czynnika (zapylenia) a pozwana nie
kwestionowała związku przyczynowego pomiędzy wystąpieniem u powoda pylicy
płuc i ruchem zakładu górniczego pozwanej (art. 361 k.c.). Z tej przyczyny pozwana
ponosi odpowiedzialność za szkodę powstałą u powoda na podstawie art. 435 k.c.
Powód wskutek choroby zawodowej utracił zdolność do pracy zarobkowej na dotych-
czasowym stanowisku pracy jako górnik przodowy pod ziemią. Na skutek przeniesie-
nia go przez pozwaną na oddział GRP utracił częściowo zdolność do pracy w rozu-
mieniu art. 444 § 2 k.c. i poniósł szkodę w postaci obniżenia wynagrodzenia. Wyso-
kość tej szkody Sąd ustalił w oparciu o wyliczenia pozwanej, niekwestionowane
przez powoda i na podstawie art. 444 § 2 w związku z art. 435 k.c. i w związku z art.
300 k.p. zasądził na rzecz powoda kwotę 44.456,65 zł tytułem skapitalizowanej renty
wyrównawczej za okres od 22 października 2005 r. do 31 sierpnia 2009 r. Jednocze-
4
śnie Sąd oddalił żądanie ponad tę kwotę, skoro nie zostało ono w tej części udowod-
nione. Na tej samej podstawie prawnej Sąd Rejonowy zasądził na rzecz powoda bie-
żącą rentę wyrównawczą od 1 września 2009 r., której wysokość (400 zł miesięcznie)
obliczył jako średnią miesięczną obniżonych zarobków powoda w oparciu o przedsta-
wione przez pozwaną wyliczenia.
Wyrokiem z dnia 18 lutego 2010 r. [...] Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwa-
nej od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 27 listopada 2009 r. i zasądził od pozwanej
na rzecz powoda kwotę 900 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za
drugą instancję. Sąd odwoławczy podzielił w całości ustalenia faktyczne Sądu pierw-
szej instancji oraz ich ocenę prawną, przyjmując je za własne. W szczególności pod-
niósł, że roszczenie powoda o rentę wyrównawczą nie uległo przedawnieniu za okres
trzech lat poprzedzających wniesienie pozwu (art. 442 § 1 k.c. w brzmieniu obowią-
zującym do dnia 9 sierpnia 2007 r. i art. 4421
§ 1 k.c. obowiązujący po tej dacie). We-
dług Sądu Okręgowego, nie mogą się przedawnić szkody okresowe, które nie zaist-
niały w sytuacji, gdy nie minęło jeszcze 10 lat od zdarzenia wywołującego szkodę.
Do stanu faktycznego sprawy ma zastosowanie art. 4421
§ 1 k.c. (obowiązujący od
10 sierpnia 2007 r.), zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie
ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 80, poz. 538), w myśl którego art. 4421
§ 1 k.c. sto-
suje się do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie ustawy nowelizującej i
nieprzedawnionych tego dnia według przepisów dotychczas obowiązujących. Sąd
Okręgowy zwrócił uwagę, że w dniu 10 listopada 2003 r. powodowi wypłacono doda-
tek wyrównawczy z tytułu utraconych wynagrodzeń wskutek choroby zawodowej i jej
następstw, zaś powód w dniu 24 stycznia 2007 r. zwrócił się do pozwanej o wypłatę
dalszego dodatku wyrównawczego. W odpowiedzi na to żądanie pozwana pismem z
dnia 31 stycznia 2007 r. powiadomiła powoda o braku podstaw prawnych do wypłaty
tego świadczenia a powód był przekonany o słuszności takiego stanowiska. Gdyby
przyjąć, że do dnia 10 listopada 2003 r. powód nie poniósł szkody w postaci utraty
zarobków, mimo stwierdzenia uszczerbku na zdrowiu w następstwie choroby zawo-
dowej, to termin przedawnienia roszczenia o rentę wyrównawczą mógłby być liczony
dopiero od dnia 10 listopada 2006 r. Uznanie roszczenia o rentę wyrównawczą zgło-
szonego w dniu 22 października 2008 r. za przedawnione - w sytuacji skierowania
przez powoda w dniu 24 stycznia 2007 r. pisma o dalszą wypłatę dodatku wyrównaw-
czego i stanowczej odpowiedzi pozwanej o braku podstaw prawnych do wypłaty
takiego świadczenia - byłoby sprzeczne z wynikającą z art. 5 k.c. zasadą zaufania do
5
pracodawcy. Zachowanie pozwanej (odpowiedź na pismo powoda wzywające do za-
płaty dodatku wyrównawczego) utwierdziło powoda w błędnym przekonaniu, że jego
roszczenia z tytułu obniżki zarobków zostały zaspokojone przez pracodawcę. Bez
znaczenia pozostaje, że wniosek powoda i odpowiedź pozwanej dotyczyły dodatku
wyrównawczego, a nie renty wyrównawczej, bowiem w powszechnym rozumieniu dla
przeciętnego poszkodowanego te pojęcia są utożsamiane z wyrównaniem strat w
następstwie obniżenia wynagrodzenia.
Od wyroku Sądu Okręgowego pozwana wniosła skargę kasacyjną, w której
zarzuciła błędną wykładnię art. 442 § 1 k.c. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 9
sierpnia 2007 r.) polegającą na przyjęciu, że roszczenie powoda nie uległo przedaw-
nieniu. Według skarżącej, określony w art. 442 § 1 k.c. termin przedawnienia rosz-
czeń o rentę wyrównawczą powinien liczyć się od dnia, w którym poszkodowany do-
wiedział się o rozstroju zdrowia i osobie ponoszącej odpowiedzialność z tego tytułu,
nawet gdyby jeszcze nie wystąpił uszczerbek majątkowy. Przyjmuje się, że w przy-
padku szkód wynikłych dla pracownika wskutek ujawnienia się choroby zawodowej,
terminem początkowym biegu trzyletniego terminu przedawnienia jest dzień, w któ-
rym poszkodowany dowiedział się z kompetentnych źródeł o chorobie, stopniu jej
zaawansowania, powiązaniu z warunkami pracy, a w konsekwencji o osobie zobo-
wiązanej do naprawienia szkody. Przepis art. 444 k.c. dotyczy rozstroju zdrowia, a
więc niewątpliwie szkody na osobie, która inaczej niż szkoda na mieniu, nie stanowi
wprost uszczerbku w majątku poszkodowanego. Tylko pośrednio szkoda odbija się
na jego majątku, wobec zwiększenia się wydatków bądź utraty lub zmniejszenia jego
zdolności do pracy. Świadomość szkody oznacza, w tym przypadku, dowiedzenie się
o uszczerbku na zdrowiu, który w konsekwencji prowadzi do ograniczenia lub utraty
zdolności do pracy i tym samym szkodę w tym znaczeniu należy rozumieć jako po-
gorszenie stanu zdrowia. Poszkodowany musi mieć świadomość szkody w ogóle,
bez konieczności jej precyzyjnego obliczania, a więc, gdy pracownik dowiaduje się o
poniesionym uszczerbku na zdrowiu prowadzącym do utraty lub ograniczenia
zdolności do pracy, to od tej chwili rozpoczyna się bieg terminu przedawnienia, oczy-
wiście przy założeniu, że ma on także świadomość co do osoby obowiązanej do na-
prawienia szkody. Według skarżącej, nie sposób zatem zgodzić się ze stanowiskiem
Sądu Okręgowego jakoby renta wyrównawcza była świadczeniem okresowym, bo-
wiem renta przewidziana w art. 444 § 2 k.c. służy naprawieniu szkody o charakterze
ciągłym, mającej powstać w przyszłości. Chwilą decydującą o rozpoczęciu biegu
6
przedawnienia jest zgodnie z art. 442 § 1 k.c. dowiedzenie się o całkowitej lub czę-
ściowej utracie zdolności do pracy zarobkowej albo zmniejszeniu się widoków powo-
dzenia na przyszłość lub też zwiększeniu się potrzeb poszkodowanego i tym samym
renta wyrównawcza nie może być świadczeniem okresowym w rozumieniu przepisów
ogólnych Kodeksu cywilnego. W związku z tym roszczenie powoda dotyczące renty
wyrównawczej uległo przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia, w którym
dowiedział się on o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Z zebranego
w sprawie materiału dowodowego wynika jednoznacznie, że powód o istocie swego
schorzenia jako choroby zawodowej oraz o jej przyczynach, uzyskał informację w
2001 r. Świadczy o tym zarówno zaświadczenie lekarskie z dnia 19 lipca 2001 r., jak i
pismo powoda skierowane do pozwanej z prośbą o przyznanie dodatku
wyrównawczego z dnia 9 listopada 2001 r. Dlatego już w tej dacie powód miał
świadomość szkody i osoby zobowiązanej do jej naprawienia. Nawet gdyby przyjąć
najbardziej korzystną dla powoda wersję, że bieg terminu przedawnia roszczeń
rozpoczął się z dniem doręczenia mu decyzji inspektora sanitarnego (7 listopada
2002 r.), to i tak pozew został złożony po upływie trzyletniego okresu przedawnienia,
który upłynął z dniem 7 listopada 2005 r. Z tej przyczyny powództwo powinno zostać
oddalone w całości, zaś wyrok Sądu drugiej instancji oczywiście narusza prawo.
Pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w ca-
łości i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, ewentualnie o
uchylenie tego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa
w całości, a ponadto o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej kosztów procesu.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Zaskarżony wyrok jest drugim orzeczeniem, które zapadło w sprawie w postę-
powaniu odwoławczym. W pierwszym z nich (w wyroku z dnia 16 kwietnia 2009 r.
[...]) Sąd Okręgowy uchylił poprzedni wyrok Sądu pierwszej instancji i przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania w zakresie roszczenia o rentę wyrównawczą za
okres od 22 października 2005 r. W uzasadnieniu swego wyroku Sąd drugiej instancji
wyraził pogląd, że roszczenie o rentę wyrównawczą za okres trzech lat poprzedzają-
cych jego zgłoszenie (czyli za okres od dnia 22 października 2005 r.) - jako doty-
czące spełnienia świadczenia okresowego - nie uległo przedawnieniu w myśl art. 442
§ 1 k.c. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 9 sierpnia 2007 r.), gdyż nie minęło
7
jeszcze 10 lat od dnia, w którym wystąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. W myśl art.
386 § 6 k.p.c. ta ocena prawna związała zarówno Sądu pierwszej instancji przy po-
nownym rozpoznawaniu sprawy, jak i Sąd Okręgowy rozpoznający ponownie apela-
cję. Jednakże ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w
uzasadnieniu tego orzeczenia nie wiążą Sądu Najwyższego przy rozpoznawaniu
skargi kasacyjnej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 1998 r., I CKN
595/97, OSNC 1998 nr 12, poz. 211; Przegląd Sądowy 2000 nr 5, s. 92, z glosą M.
Łochowskiego oraz z dnia 11 stycznia 2001 r., I PKN 183/00, OSNAPiUS 2002 nr 17,
poz. 411). Sąd Najwyższy może więc zweryfikować wykładnię art. 442 § 1 k.c. (obec-
nie art. 4421
§ 1 k.c.) przyjętą przez Sąd Okręgowy w wyroku z dnia 16 kwietnia 2009
r. Należy jednak zwrócić uwagę, że Sąd Okręgowy w tym wyroku oddalił apelację w
zakresie roszczenia o rentę wyrównawczą za okres przed 22 października 2005 r. (w
tym zakresie Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo). W tej części rozstrzygnięcie
stało się prawomocne i wskutek powagi rzeczy osądzonej nie może być obecnie ob-
jęte zakresem kontroli kasacyjnej.
Dla oceny zasadności roszczenia powoda o rentę wyrównawczą z tytułu po-
gorszenia jego sytuacji majątkowej (obniżenia zarobków) spowodowanej wystąpie-
niem u niego choroby zawodowej kluczowym problemem jest analiza, czy uległo ono
przedawnieniu. Rozważania w tej kwestii należy odnieść do najważniejszych okolicz-
ności stanowiących podstawę faktyczną zaskarżonego wyroku. W porządku chrono-
logicznym przedstawiają się one następująco. W dniu 28 sierpnia 2002 r. wydano
orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu u powoda objawów choroby zawodowej - pylicy
płuc. Dlatego pracodawca, wykonując obowiązek przewidziany w art. 230 § 1 k.p.,
przeniósł powoda z dniem 23 września 2002 r. na inne stanowisko pracy (na oddział
GZP). W dniu 4 listopada 2002 r. Państwowy Inspektor Sanitarny wydał decyzję
stwierdzającą rozpoznanie u powoda choroby zawodowej i decyzję tę powód otrzy-
mał w dniu 7 listopada 2002 r. Następnie w dniu 23 grudnia 2002 r. lekarz orzecznik
ZUS stwierdził u powoda dwudziestoprocentowy uszczerbek na zdrowiu. Pracodaw-
ca, po przeniesieniu powoda na inne stanowisko pracy w następstwie stwierdzenia
choroby zawodowej, początkowo nie wypłacał powodowi dodatku wyrównawczego, o
którym mowa w art. 230 § 2 k.p. (z tytułu obniżenia wynagrodzenia). Dopiero w dniu
10 listopada 2003 r. (po upływie ponad roku) pracodawca wypłacił jednorazowo ten
dodatek za okres sześciu miesięcy (wstecznie, za okres od 23 września 2002 r.). W
dniu 24 stycznia 2007 r. powód zwrócił się do pozwanej „o dalszą wypłatę dodatku
8
wyrównawczego” i 31 stycznia 2007 r. otrzymał odpowiedź negatywną. W pozwie
wniesionym w dniu 20 sierpnia 2008 r. powód nie zgłosił roszczenia o rentę wyrów-
nawczą a uczynił to dopiero w trakcie procesu, rozszerzając powództwo w dniu 23
października 2008 r.
Zauważyć trzeba, że co do roszczenia o zadośćuczynienie (prawomocnie od-
dalonego) za początek biegu terminu przedawnienia Sąd pierwszej instancji (w
pierwszym wyroku) przyjął datę 7 listopada 2002 r., czyli dzień doręczenia decyzji
inspektora sanitarnego stwierdzającej u powoda chorobę zawodową, zaś Sąd Okrę-
gowy (w pierwszym wyroku) - dzień 23 grudnia 2002 r. (data stwierdzenia przez leka-
rza orzecznika ZUS uszczerbku na zdrowiu powoda). Natomiast co do roszczenia o
rentę wyrównawczą Sąd Rejonowy pierwotnie za początek biegu przedawnienia
przyjął dzień 23 września 2002 r. (przeniesienie powoda na inne stanowisko pracy,
kiedy to zaczął „ponosić straty w dochodach”), a Sąd Okręgowy w wyroku uchylają-
cym uznał, że bieg terminu przedawnienia tego roszczenia rozpoczął się 22 paździer-
nika 2005 r. (3 lata wstecz, licząc od daty zgłoszenia roszczenia o zapłatę renty). Ta
ostatnia ocena (rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia roszczenia o rentę wyrów-
nawczą w dniu 22 października 2005 r., 3 lata wstecz od jego zgłoszenia), która zwią-
zała Sądy obu instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jest nieprawidłowa i w
tym zakresie zarzut skargi kasacyjnej naruszenia (mającego zastosowanie) art. 442
§ 1 k.c., jest zasadny.
Co do zasady, roszczenia majątkowe, do których niewątpliwie należy roszcze-
nie o rentę wyrównawczą, ulegają przedawnieniu. O ile przepisy szczególne nie sta-
nowią inaczej, to zgodnie z art. 118 k.c. termin przedawnienia wynosi lat dziesięć, a
dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem
działalności gospodarczej - trzy lata. Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od
dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia za-
leży od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg tego terminu rozpo-
czyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony
podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie (art. 120 § 1 k.c.).
W rozpoznawanej sprawie powód dochodzi zapłaty renty, która jest pienięż-
nym świadczeniem okresowym, a więc świadczeniem o nieustalonej z góry wielkości,
powtarzającym się w określonych odstępach czasu. Poszczególne świadczenia (raty)
rentowe przedawniają się więc - jako świadczenia okresowe - w terminie trzech lat od
wymagalności każdej z rat. Natomiast roszczenie o rentę (o prawo do renty) - jak
9
każde roszczenie majątkowe - ulega przedawnieniu, ale zasady przedawnienia tego
roszczenia w pierwszej kolejności zostały określone w przepisach dotyczących tego
świadczenia, a dopiero w drugiej kolejności, w sprawach w nich nieuregulowanych
stosuje się przepisy ogólne. Co do przedawnienia roszczenia o rentę z tytułu roz-
stroju zdrowia lub uszkodzenia ciała (deliktu) i utraty wskutek tego (całkowitej lub
częściowej) zdolności do pracy zarobkowej zastosowanie mają więc art. 4421
k.c. lub
art. 442 k.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 9 sierpnia 2007 r., w zależności od
daty powstania roszczenia i biegu terminu jego przedawnienia (art. 4421
k.c., który
wszedł w życie z dniem 10 sierpnia 2007 r. na mocy art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 16 lu-
tego 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 80, poz. 538, stosuje się do
roszczeń, powstałych przed tym dniem, a według przepisów dotychczasowych w tym
dniu jeszcze nieprzedawnionych). Przedawnienie roszczenia powoda o rentę jako
powstałego przed 10 sierpnia 2007 r. należy tym samym oceniać w pierwszej kolej-
ności według art. 442 k.c. (między treścią art. 442 § 1 k.c. a art. 4421
§ 1 k.c. nie ma
zresztą różnicy). Zgodnie z art. 442 § 1 k.c., roszczenie to (o naprawienie szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym) ulegało więc przedawnieniu z upływem lat
trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowią-
zanej do jej naprawienia; jednakże w każdym wypadku z upływem lat dziesięciu od
dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę.
Zasadniczym błędem Sądu Okręgowego (w poprzednim a w konsekwencji w
zaskarżonym wyroku) przy ocenie biegu terminu przedawnienia roszczenia o rentę
wyrównawczą jest brak rozróżnienia pomiędzy roszczeniem o rentę rozumianym jako
roszczenie o przyznanie prawa do renty wyrównawczej, a roszczeniem o wymagalną
rentę, czyli o zapłatę poszczególnych rat renty. Rozróżnienie to (sporne poprzednio)
zostało w judykaturze ustalone w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyż-
szego z dnia 19 listopada 1965 r., III PO 32/64 (OSNCP 1966 nr 6, poz. 90), w której
stwierdzono, że roszczenie o rentę określone w art. 161 § 2 i 3 oraz w art. 162 § 2 i 3
k.z. przedawnia się z upływem lat 3 albo lat 10 (art. 283 k.z.), natomiast roszczenia o
zaległe świadczenia okresowe tej renty przedawniają się z upływem lat 5 (art. 282
pkt 2 k.z.). Sąd Najwyższy wyszedł wtedy z założenia, iż skoro istnieje ścisły związek
między roszczeniami rentowymi a innymi roszczeniami z tytułu naprawienia szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym, należy przyjąć, że wszystkie wierzytelności
powstające z tego tytułu, a wskutek tego również roszczenia o rentę, podlegają tym
samym skutkom w zakresie przedawnienia. Przemawia za tym zarówno jednakowy
10
charakter tych wierzytelności, jak i źródło ich powstania. Według Sądu Najwyższego
należy odmiennie traktować - w świetle przepisów o przedawnieniu - roszczenia o
rentę oparte na przepisach o czynach niedozwolonych, a odmiennie - roszczenia o
poszczególne świadczenia okresowe tej renty. Gdy jednak przedawni się prawo do
renty, to tym samym przedawni się roszczenie o zaległe świadczenie okresowe.
Wprawdzie uchwała ta została podjęta na tle przepisów Kodeksu zobowiązań, to jed-
nak - jak zaznaczył Sąd Najwyższy w końcowej części jej uzasadnienia - wyrażony w
niej pogląd na temat różnic pomiędzy roszczeniem o rentę a roszczeniem o zaległe
świadczenie okresowe tej renty nie utraciły aktualności pod rządami Kodeksu cywil-
nego. O zachowaniu aktualności wskazanego rozróżnienia po wejściu w życie Ko-
deksu cywilnego z tym zastrzeżeniem, że roszczenia o zaległe świadczenia okre-
sowe renty przedawniają się z upływem 3 lat (powód nie może dochodzić zaległych
rat renty za okres dłuższy niż 3 lata wstecz od daty wniesienia pozwu) Sąd Najwyż-
szy wielokrotnie przypominał w późniejszych orzeczeniach (por. np. wyrok z dnia 5
marca 1970 r., I PR 2/70, OSNCP 1970 nr 11, poz. 205). To kluczowe w niniejszej
sprawie rozróżnienie przekłada się na sposób ustalenia początku biegu przedawnie-
nia roszczenia powoda o rentę. Bieg przedawnienia roszczeń o zaległe raty rentowe
nie może rozpocząć się wcześniej niż bieg przedawnienia roszczenia o rentę (o
prawo do renty). Stąd też początek biegu przedawnienia roszczenia o rentę może
być wcześniejszy, ale nigdy późniejszy, od początku biegu przedawnienia roszczenia
o zaległe świadczenia okresowe (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca
1974 r., I PR 184/74, LEX nr 14261). Wprawdzie początek biegu przedawnienia rosz-
czeń z czynu niedozwolonego został określony w art. 442 k.c. inaczej niż początek
biegu przedawnienia roszczeń okresowych z art. 120 § 1 w związku z art. 118 k.c.,
jednakże wymagalność poszczególnych rat renty łączy się na tyle ściśle z wymagal-
nością samej renty, że podlegają one temu samemu reżimowi. Inaczej mówiąc, sku-
teczne podniesienie zarzutu przedawnienia roszczenia o rentę (o prawo do renty)
według art. 442 § 1 k.c. oznacza bezzasadność roszczeń o poszczególne raty renty,
choćby nie były one jeszcze przedawnione według art. 120 § 1 w związku z art. 118
k.c.
W rozpoznawanej sprawie powód w dniu 23 października 2008 r. zgłosił rosz-
czenie o zapłatę renty (skapitalizowanej na dzień 31 sierpnia 2009 r. i bieżącej od
dnia 1 września 2009 r.). Domagał się więc przyznania prawa do renty w związku z
następstwami stwierdzenia u niego choroby zawodowej (przeniesieniem go na inne,
11
gorzej opłacane stanowisko pracy i pobieraniem niższego wynagrodzenia) oraz zasą-
dzenia wymagalnych, miesięcznych rat renty. W odniesieniu do roszczenia o rentę
wyrównawczą (prawo do renty) - w związku z zarzutem pozwanej - należało ocenić,
czy upłynął termin przedawnienia określony w art. 442 § 1 k.c. (3 lata od dnia, w któ-
rym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej
naprawienia, bo termin dziesięcioletni, liczony od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie
wywołujące szkodę, nie wchodził w rachubę). Dopiero w razie oceny, że ten termin
przedawnienia nie upłynął (roszczenie o rentę nie jest przedawnione), mógłby
powstać problem oceny przedawnienia roszczeń o zapłatę zaległych rat rentowych.
Tymczasem Sąd Okręgowy w istocie w ogóle nie oceniał przedawnienia roszczenia o
rentę według art. 442 § 1 k.c., gdyż za początek biegu tego terminu przyjął datę
właściwą dla przedawnienia świadczeń okresowych (trzy lata wstecz od
wymagalności, czyli zgłoszenia żądania).
Mając powyższe na względzie, należało uchylić zaskarżony wyrok i przekazać
sprawę Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania, gdyż zarzut naruszenia
art. 442 § 1 k.c. jest zasadny, a równocześnie brak jest podstaw do uwzględnienia
wniosku skargi kasacyjnej o orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powódz-
twa lub oceny, że zaskarżony wyrok odpowiada prawu. Jak wyżej wywiedziono Sąd
drugiej instancji w istocie w ogóle nie zastosował art. 442 § 1 k.c. do ustalonych oko-
liczności faktycznych sprawy, a w szczególności nie ocenił w jakiej dacie rozpoczął
się bieg terminu określonego w tym przepisie (jakie zdarzenie to spowodowało). Brak
jest więc przedmiotu kontroli kasacyjnej w tym zakresie i podstaw do wiążącej wy-
kładni przepisów. Niemniej można wskazać pewne zagadnienia, które powinny być
przy ponownym rozpoznaniu sprawy rozważone.
Sąd Okręgowy powinien dokonać bardziej precyzyjnych (stanowczych) ustaleń
stanu świadomości powoda co do powstania szkody i osoby odpowiedzialnej. Począ-
tek biegu przedawnienia z art. 442 § 1 k.c. wyznaczony jest przecież między innymi
„dowiedzeniem się” o tym przez poszkodowanego. Sąd Okręgowy powinien mieć na
uwadze przeważający obecnie w orzecznictwie pogląd, że termin przedawnienia
roszczeń określony w art. 442 § 1 zdanie pierwsze k.c. liczy się od dnia, w którym
poszkodowany dowiedział się o uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia i osobie po-
noszącej odpowiedzialność z tego tytułu, nawet gdyby nie wystąpił jeszcze uszczer-
bek majątkowy (szczegółowo przedstawiony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16
sierpnia 2005 r., I UK 19/05, OSNP 2006 nr 13-14, poz. 219). Według tego poglądu,
12
dla biegu terminu przedawnienia istotny jest stan świadomości poszkodowanego,
który (z miarodajnych źródeł) dowiaduje się o uszczerbku na zdrowiu (uszkodzeniu
ciała, rozstroju zdrowia) i osobie odpowiedzialnej za szkodę. Nie ma natomiast zna-
czenia data powstania szkody w rozumieniu art. 361 § 2 k.c., w szczególności data,
w której częściowa niezdolność do pracy powoduje obniżenie zarobków poszkodo-
wanego. W rozpoznawanej sprawie nie budzi wątpliwości - i jest to wystarczające -
że powód o uszczerbku na zdrowiu i osobie ponoszącej odpowiedzialność dowiedział
się co najmniej w dacie doręczenia mu (7 listopada 2002 r.) decyzji inspektora sani-
tarnego stwierdzającej chorobę zawodową (wcześniej, bo 28 sierpnia 2002 r., powo-
dowi wydano orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu objawów choroby zawodowej a
później, bo 23 grudnia 2002 r., lekarz orzecznik ZUS stwierdził jedynie rozmiar
uszczerbku na zdrowiu).
Jednak pogląd ten nie jest jedyny i wymaga krytycznej analizy. Oznacza on
bowiem, że termin przedawnienia roszczenia o rentę z tytułu uszczerbku na zdrowiu
powodującego częściową niezdolność do pracy w zakresie szkody polegającej na
obniżeniu zarobków rozpoczyna bieg, mimo że szkoda jeszcze nie powstała, a więc
roszczenie o rentę jest niewymagalne i poszkodowany nie może go dochodzić.
Zwłaszcza przy częściowej niezdolności do pracy często zdarza się, że przez pewien
czas poszkodowany nie doznaje uszczerbku majątkowego wynikającego z obniżenia
zarobków (kontynuuje dotychczasowe zatrudnienie bez obniżenia zarobków, otrzy-
muje świadczenia z ubezpieczenia społecznego w całości rekompensujące obniżenie
zarobków, itp). Jednym z takich przypadków jest otrzymywanie dodatku wyrównaw-
czego na podstawie art. 230 k.p. W wyroku z dnia 13 marca 1996 r., II PR 1/96
(OSNAPiUS 1997 nr 4, poz. 50) Sąd Najwyższy uznał, że w sytuacji, gdy pracownik
po otrzymaniu renty inwalidzkiej z tytułu choroby zawodowej (wypadku przy pracy)
był nadal zatrudniony, bieg 3-letniego terminu przedawnienia określonego w art. 442
§ 1 zdanie pierwsze k.c. rozpoczyna się od dnia dowiedzenia się o zaistnieniu
szkody w postaci różnicy dochodu osiąganego przez niego po doznaniu szkody, a
dochodami, które uzyskiwałby, gdyby szkody nie doznał (por. też uzasadnienia
uchwał składu siedmiu sędziów z dnia 17 czerwca 1963 r., III CO 38/62, OSNCP
1965 nr 2, poz. 21; OSPiKA 1965 nr 9, poz. 196, z glosą A. Szpunara oraz z dnia 12
lutego 1969 r., III PZP 43/68, OSNCP 1969 nr 9, poz. 150; PiP 1970 nr 5, s. 813, z
glosą S. Garlickiego). Podobny problem wystąpił przy wykładni art. 442 § 1 zdanie
drugie k.c. i został on szczegółowo przedstawiony w uzasadnieniu uchwały całej Izby
13
Cywilnej z dnia 17 lutego 2006 r., III CZP 84/05 (OSNC 2006 nr 7-8, poz. 114; Prze-
gląd Sądowy 2006 nr 11-12, s. 277, z glosą M.S. Tofela), w której ostatecznie przy-
jęto, że roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym prze-
dawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządza-
jące szkodę (art. 442 § 1 zdanie drugie k.c.), bez względu na to, kiedy szkoda po-
wstała lub się ujawniła. Tak rozumiany art. 442 § 1 zdanie drugie k.c. wyrokiem Try-
bunału Konstytucyjnego z dnia 1 września 2006 r., SK 14/05 (OTK-A 2006 nr 8, poz.
97; PiP 2007 nr 3, s. 134, z glosą P. Sobolewskiego; Monitor Prawniczy 2007 nr 15,
s. 851, z glosą A. Pęczyk-Tofel i M.S. Tofela; Przegląd Sądowy 2008 nr 4, s. 161, z
glosą M. Kolasińskiego) został jednak uznany za niezgodny z art. 2 i art. 77 ust. 1
Konstytucji RP przez to, że pozbawia pokrzywdzonego dochodzenia odszkodowania
za szkodę na osobie, która ujawniła się po upływie lat dziesięciu od wystąpienia zda-
rzenia wyrządzającego szkodę. W rozważanym aspekcie należy zwrócić w szczegól-
ności uwagę na wywody zawarte w uzasadnieniu tego wyroku (pkt 7.3.), że „nie
może być natomiast z punktu widzenia rudymentarnych zasad sprawiedliwości i reguł
prawidłowej legislacji (art. 2 Konstytucji) utrzymywany w systemie mechanizm prowa-
dzący de facto do kreacji pozornego prawa majątkowego, a więc prawa, które po-
wstając, staje się od razu nieskuteczne, gdyż podlega w tym samym momencie prze-
dawnieniu”. Dostrzegając wszelkie różnice w regulacjach prawnych i stanach faktycz-
nych, których mogą one dotyczyć, niewątpliwie poglądy te przemawiają za uznaniem
(w granicach dopuszczalnej wykładni), że o ile w art. 442 § 1 zdanie pierwsze k.c.
jest mowa o dowiedzeniu się o szkodzie, to chodzi o szkodę polegającą na obniżeniu
zarobków, a nie tylko o szkodę na osobie (uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia). Przy-
jęcie takiej wykładni powoduje potrzebę szczegółowego rozważenia, czy chwilą do-
wiedzenia się przez powoda o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia
był moment przeniesienia go na inny oddział stosownie do art. 230 § 1 k.p. (23 wrze-
śnia 2002 r.), dzień wypłacenia przez pozwanego pracodawcę dodatku wyrównaw-
czego przysługującego na mocy art. 230 § 2 k.p. (10 listopada 2003 r.), dzień wystą-
pienia z żądaniem wypłaty kolejnego „dodatku wyrównawczego” (24 stycznia 2007
r.), czy też dzień, w którym pozwana udzieliła powodowi negatywnej odpowiedzi o
braku podstaw prawnych wypłaty dalszego dodatku wyrównawczego (31 stycznia
2007 r.). Należy przy tym zwrócić uwagę na stan świadomości powoda spowodo-
wany nieprawidłowym zachowaniem pozwanego pracodawcy, które polegało na
wypłaceniu powodowi dodatku wyrównawczego przewidzianego w art. 230 § 2 k.p.
14
jednorazowo i dopiero po upływie 1 roku od przeniesienia do innej pracy po stwier-
dzeniu objawów choroby zawodowej. Dodatek wyrównawczy, o którym mowa w art.
art. 230 § 2 k.p. jest składnikiem wynagrodzenia i pracownik powinien otrzymywać go
wraz z wynagrodzeniem za pracę w normalnym terminie jego wypłaty. Okoliczności
te mogą mieć też znaczenie przy ocenie skorzystania z zarzutu przedawnienia w
świetle art. 5 k.c.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na pod-
stawie art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c.
========================================