Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 104/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z powództwa Kazimierza W.
przeciwko Szpitalowi Uniwersyteckiemu - Samodzielnemu Publicznemu Zakładowi
Opieki Zdrowotnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 17 grudnia 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy Wydział IV Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 25
sierpnia 2009 r. oddalił powództwo Kazimierza W. przeciwko Szpitalowi
2
Uniwersyteckiemu – Samodzielnemu Publicznemu Zakładowi Opieki Zdrowotnej o
zapłatę kwoty 49.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami stanowiącej równowartość
przysługujących powodowi godzin odpoczynku za okres od 1 maja 2004 r. do 30
czerwca 2007 r. oraz zasądził od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 1.800 zł
tytułem kosztów postępowania.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód zatrudniony u pozwanego na Oddziale
Klinicznym Kliniki Ginekologii i Położnictwa Septycznego Szpitala Uniwersyteckiego
pełnił dyżury medyczne w okresie od 1 maja 2004 r. do 30 czerwca 2007 r.
Pozwany nie udzielał powodowi minimalnego czasu dobowego ani tygodniowego
odpoczynku w przepisanym wymiarze. Za powyższy okres powód uprawniony był
do 902 godzin odpoczynku. Na mocy ugody z pozwanym z 11 października 2007 r.
powód otrzymał wynagrodzenie za dyżury medyczne pełnione w powyższym
okresie, obliczone jak wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych. 1
października 2007 r. powód przeszedł na emeryturę. Sąd Rejonowy oddalił wnioski
dowodowe złożone przez powoda z uwagi na ich nieprzydatność dla
rozstrzygnięcia sprawy.
Sąd Rejonowy swoje rozstrzygnięcie oparł na tezach z uchwały Sądu
Najwyższego z uchwały z 3 czerwca 2008 r., I PZP 10/07, Biul. SN 2008/6/25, w
której stwierdzono, że za czas dyżuru medycznego przysługuje wynagrodzenie
przewidziane w art. 32j ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki
zdrowotnej (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 ze zm.) oraz że lekarzowi
pełniącemu dyżury medyczne w okresie do dnia 1 stycznia 2008 r. nie służy
roszczenie o dodatkowe wynagrodzenie w razie nieudzielenia przez pracodawcę
odpowiednich okresów nieprzerwanego odpoczynku (art. 132 i 133 k.p.) niezależnie
od wynagrodzenia wypłaconego z tytułu dyżuru; nie wyłącza to możliwości
dochodzenia roszczeń o odszkodowanie lub zadośćuczynienie na zasadach
ogólnych.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Rejonowy podkreślił, że powód domagał się
zasądzenia kwoty mającej być wynagrodzeniem za czas należnego mu
odpoczynku, którego nie mógł wykorzystać w naturze, ponieważ przeszedł na
emeryturę z dniem 1 października 2007 r. Bezspornym było natomiast, że za
pełnione w okresie od 1 maja 2004 r. do 30 czerwca 2007 r. dyżury medyczne
3
powód otrzymał wynagrodzenie obliczone według zasad liczenia wynagrodzenia za
pracę w godzinach nadliczbowych. Przypomniano, że jedyną sankcją przewidzianą
w k.p. za naruszenie przepisów o nieprzerwanym odpoczynku jest kara grzywny
(art. 281 pkt 5 k.p.). Kodeks nie zawiera żadnej normy, z której wynikałyby
określone dla pracownika uprawnienia.
Powód wyrok zaskarżył apelacją. Zarzucono naruszenia prawa materialnego
poprzez uznanie, że powód domagał się zasądzenia kwoty mającej być
wynagrodzeniem za czas należnego mu odpoczynku (dobowego i tygodniowego),
kiedy powód domagał się kwoty (świadczenia pieniężnego) stanowiącej ekwiwalent
za godziny niewykorzystanego odpoczynku, której wysokość została obliczona przy
zastosowaniu reguł wynagradzania za pracę w godzinach nadliczbowych (art. 15111
§ 2 i § 3 k.p. w związku z art. 1511
§ 1 k.p.). Zarzut dotyczył również naruszenia art.
171 k.p. oraz art. 15111
§ 2 i § 3 k.p. w związku z art. 1511
§ 1 k.p., poprzez ich
niezastosowanie w drodze analogii. Wskazano również na naruszenia: art. 14 k.p.,
art. 15 k.p., art. 112
k.p., 113
k.p., 183a
§ 1-4 oraz 183b
§ 1 k.p., jak również
podstawowego celu dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego Rady z dnia
4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy
wyrażonego w jej preambule oraz art. 3, art. 5, art. 6, art. 17 ust. 1 i 2 dyrektywy.
Podniesione też naruszenia art. 2, art. 32, art. 66 Konstytucji RP. Zarzucono
naruszenia prawa procesowego: art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 232 zdanie
pierwsze k.p.c., art. 321 k.p.c. oraz sprzeczność istotnych ustaleń Sądu I instancji z
treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego poprzez uznanie, że powód
domagał się zasądzenia kwoty mającej być wynagrodzeniem za czas należnego
mu odpoczynku, gdy powód domagał się kwoty (świadczenia pieniężnego)
stanowiącej ekwiwalent za godziny niewykorzystanego odpoczynku, której
wysokość została obliczona przy zastosowaniu reguł wynagradzania za pracę w
godzinach nadliczbowych (art. 15111
§ 2 i § 3 k.p. w związku z art. 15111
§ 1 k.p.).
W konsekwencji wyrokowano co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem.
Zarzucono naruszenie: art. 217 § 1 i § 2 k.p.c. w związku z art. 224 § 1 k.p.c., art.
227 k.p.c. oraz art. 222 k.p.c. poprzez oddalenie wniosków dowodowych powoda z
uwagi na ich nieprzydatność dla rozstrzygnięcia sprawy, w sytuacji gdy miały one
istotne znaczenie dla wykazania i wyjaśnienia okoliczności treści wzajemnych
4
zobowiązań stron, art. 328 §2 k.p.c. poprzez zaniechanie wyjaśnienia przyczyn
uznania za nieprzydatne wniosków dowodowych powoda, jak również poprzez
niedostateczne oznaczenie uchwały Sądu Najwyższego, na jaką powołuje się Sąd I
instancji, a tym samym sporządzenie uzasadnienia wyroku z naruszeniem
ustawowych wymogów w zakresie postawy rozstrzygnięcia.
Sąd Okręgowy VI Wydział Pracy wyrokiem z 17 grudnia 2009 r. apelację
powoda oddalił. W uzasadnieniu podkreślono, że powód zgłaszał szereg wniosków
dowodowych, między innymi dopuszczenie dowodu z akt osobowych i z
przesłuchania powoda na okoliczność pełnienia dyżurów medycznych przez
powoda, braku udzielenia przez pozwanego minimalnych okresów wypoczynku,
łącznego czasu pełnienia dyżurów. Bezspornym w sprawie było, że powód w
okresie żądania pozwu był uprawniony do 902 godzin odpoczynku oraz że strona
pozwana nie udzielała mu minimalnego czasu odpoczynku. Nie było zatem
potrzeby prowadzenia dowodów na te okoliczności. Powód domagał się także
dopuszczenia dowodu z opinii biegłego na okoliczność łącznego czasu pełnienia
dyżurów medycznych bez okresu odpoczynku oraz wysokości świadczenia
pieniężnego należnego powodowi z tytułu nieudzielonego mu odpoczynku
obliczonego jak wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych. Sąd oddalił
powództwo co do zasady, przyjmując, że powodowi nie przysługuje żądana kwota
49.000 zł. Zbędne było więc przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego.
W dalszej części uzasadnienia stwierdzono, że nie ma podstaw prawnych,
które uzasadniałyby stosowania art. 171 k.p., gdy lekarz nie wykorzysta
przysługującego prawa do odpoczynku. Czas ten powinien być wykorzystywany na
bieżąco i nie powinno dochodzić do jego kumulowania i „odbierania" po znacznym
okresie. Dyrektywa 2003/88/WE ma na celu ustanowienie minimalnych wymagań
zmierzających do poprawy warunków życia i pracy pracowników przez zapewnienie
im minimalnych okresów wypoczynku. Nie wskazuje ona jednak na żadne sankcje
w przypadku nieudzielania przez zakład pracy odpowiedniego wypoczynku.
Pracownik mógłby wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym na podstawie art.
471 k.c. w związku z art. 300 k.p. W razie naruszenia dóbr osobistych pracownik
mógłby także dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego. Powód jednak z takimi
roszczeniami w sprawie nie występował i nie wykazywał w procesie przesłanek
5
cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy. Jego roszczenie
opierało się bowiem na twierdzeniu, że dochodzona kwota winna stanowić
ekwiwalent za nieudzielanie czasu wolnego, dla którego zasądzenia brak jest
jakichkolwiek podstaw prawnych. W opinii Sądu Okręgowego w sprawie nie doszło
też do naruszenia zasady równego traktowania.
Powód zaskarżył skargą kasacyjną wyrok w całości. Jako podstawę skargi
wskazano naruszenie przepisów prawa materialnego: 1) art. 132 § 1 k.p. i art. 133
§ 1 k.c. poprzez ich błędną wykładnię. Skoro powodowi przysługiwały minimalne
okresy odpoczynku, a został on pozbawiony prawa do odpoczynku, to pracodawca
był zobowiązany do zapewnienia właściwej ochrony jego uprawnieniu. W
szczególności biorąc pod uwagę ustanie stosunku pracy i brak możliwości
uzyskania rekompensaty w naturze, 2) art. 132 § 1 k.p. i art. 133 § 1 k.p. w związku
z art. 15111
§ 2 i § 3 k.p. poprzez błędną wykładnię. Skoro powód w związku z
przejściem na emeryturę nie może żądać udzielenia czasu wolnego w zamian za
pracę świadczoną z przekroczeniem maksymalnych norm czasu pracy, to jest
pozbawiony innej formy ochrony, 3) dyrektywy 2003/88/WE w związku z art. 112
k.p. i art. 113
k.p. oraz art. 183a
k.p. i art. 183b
k.p. poprzez brak ich zastosowania,
4) art. 471 k.c. oraz art. 23 k.c. i art. 24 k.c. w związku z art. 300 k.p. i art. 111
k.p.
poprzez ich niezastosowanie.
Zarzucono też naruszenie przepisów procesowych: 1) 382 k.p.c. w związku z
art. 233 § 1 in fine k.p.c. w związku z art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1
k.p.c. oraz art. 328 § k.p.c. poprzez przyjęcie przez Sąd Okręgowy za własne
ustaleń Sądu Rejonowego w przedmiocie oddalenia wszystkich wniosków
dowodowych (poza aktami osobowymi) i nieuwzględnienia, że dla ustalenia czy
powodowi przysługuje roszczenie zastępcze za przekroczenie przez pracodawcę
maksymalnych norm czasu pracy w związku z faktem przejścia na emeryturę,
konieczne było przeprowadzenie wnioskowanych dowodów, 2) art. 382 k.p.c. w
związku z art. 233 § 1 in fine k.p.c. w związku z art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art.
391 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § k.p.c. poprzez przyjęcie przez Sąd Okręgowy za
własną ocenę Sądu Rejonowego w przedmiocie nieprzydatności dowodów
wnioskowanych przez powoda dokonaną przez Sąd Rejonowy i w konsekwencji
niedokonanie samodzielnej wszechstronnej oceny przydatności oddalonych
6
dowodów oraz poprzez naruszenie zasad logicznego rozumowania, 3) art. 382
k.p.c. w związku z art. 233 § 1 in fine k.p.c. w związku z art. 316 § 1 k.p.c. w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § k.p.c. w skutek niewyjaśnienia w
uzasadnieniu podstawy prawnej oddalenia wniosków dowodowych i oddalenia
żądania powoda oraz nieprzytoczenia w tym zakresie przepisów prawa oraz
niewskazania w uzasadnieniu wyroku przyczyn pominięcia przy dokonywaniu
oceny prawnej, faktu, że powód przeszedł na emeryturę i nie miał możliwości
dochodzenia roszczenia o uzyskanie ekwiwalentnego czasu wolnego w naturze.
Jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania wskazano
na wystąpienie w sprawie istotnych zagadnień prawnych. Sformułowano je jako
następujące pytania: czy wobec treści art. 132 k.p. i art. 133 k.p. oraz celu
dyrektywy 2003/88/WE – w przypadku braku możliwości skorzystania przez
pracownika z roszczenia o uzyskanie ekwiwalentnego czasu wolnego i braku
możliwości zrekompensowania w naturze odstępstwa od zasad wyrażonych w k.p.
– pracownikowi nie przysługuje żadne roszczenie zastępcze poza uprawnieniem
dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia na zasadach ogólnych?, czy po
upływie okresu rozliczeniowego rekompensatą – dla pracownika, którego stosunek
pracy ustał przed uzyskaniem rekompensaty w naturze – może być prawo do
swoistego ekwiwalentu (uprawnienia pochodnego do uprawnienia do urlopu),
niezależnego od sposobu ustania stosunku pracy i przysługującego także w
wypadku ustania tego stosunku na skutek przejścia pracownika na emeryturę?, czy
rekompensowanie wyłącznie w naturze pozbawienia prawa do wypoczynku, w
wypadku braku faktycznej możliwości wykorzystania w naturze ze względu na wiek
może stanowić dyskryminacyjne traktowanie w zatrudnieniu i stanowić podstawę do
roszczeń przewidzianych w art. 183d
k.p.?
Kolejną okolicznością uzasadniająca przyjęcia skargi do rozpoznania ma być
rozbieżne orzecznictwo sądów. Powołano się na orzeczenia Sądu Najwyższego:
wyrok z 23 czerwca 2005 r., II PK 265/04, postanowienie z 4 grudnia 2007 r., I PZP
8/07, uchwałę z 3 czerwca 2008 r., I PZP, 10/07, uchwałę z 13 marca 2008 r., I
PZP 11/07 i wyrok z 23 lipca 2009 r., II PK 26/09.
Wskazano również na oczywistą zasadność skargi w kontekście naruszenia
przez Sąd Apelacyjny art. 382 k.p.c. w związku z art. 233 § 1 in fine k.p.c. w
7
związku z art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez orzekanie
przez Sąd Okręgowy, z pominięciem części materiału dowodowego przyjętego za
podstawę ustaleń faktycznych w sprawie.
Wniesiono o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu (lub Sądowi Rejonowemu),
ewentualnie o uchylenie w całości wyroku Sądu Okręgowego oraz o orzeczenie co
do istoty zgodnie z żądaniem pozwu oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz
powoda kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm
przepisanych za obie instancje oraz za postępowanie kasacyjne, a w razie
uchylenia wyroku pozostawienie rozstrzygnięcia o kosztach Sądowi, któremu
sprawa zostanie przekazana.
W uzasadnieniu skargi podkreślono przede wszystkim, że powoływane przez
Sądy orzekające w sprawie orzeczenia Sądu Najwyższego nie dotyczyły sytuacji,
kiedy stosunek pracy ustał i pracownik nie miał możliwości odebrania wolnego
czasu, który odpowiadałby nieudzielonym okresom odpoczynku. Z powołaniem się
na art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. stwierdzono, że jeżeli przytoczone przez powoda
okoliczności uzasadniające dochodzone przez niego roszczenie przemawiają za
jego zasadnością w całości lub w części, to sąd może powództwo w takim zakresie
uwzględnić, chociażby powód nie wskazał podstawy prawnej albo przytoczona
przez niego podstawa prawna okazała się niewłaściwa. Podniesiono więc, że sam
fakt nieudzielenia przez pracodawcę przewidzianych prawem okresów odpoczynku
stanowi naruszenie jego obowiązków ze stosunku pracy. W razie spełnienia
pozostałych przesłanek zasadne jest roszczenie o odszkodowanie. W opinii
skarżącego przeprowadzenia jakiegokolwiek postępowania dowodowego mogłoby
wykazać, że wystąpiła szkoda po stronie powoda oraz że brak udzielenia
odpoczynku stanowił zagrożenie dla dobra osobistego powoda.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nie mieć uzasadnionych podstaw.
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia miały roszczenie dochodzone
przez powoda. Dochodził on zapłaty kwoty 49 000 zł., która stanowiła
8
równowartość nieudzielonych godzin odpoczynku. W skardze kasacyjnej
roszczenie to zostało określone jako rekompensata w formie swoistego
ekwiwalentu. W sprawie nie było sporne, że powód otrzymał wynagrodzenie za
dyżury medyczne oraz to, że pracodawca nie udzielał minimalnego dobowego i
tygodniowego czasu odpoczynku.
Problem roszczeń pracowniczych z tytułu nieudzielenia odpowiednich
okresów odpoczynku był już wielokrotnie rozstrzygany w orzecznictwie Sądu
Najwyższego. Podstawowy problem został rozstrzygnięty w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 8 marca 2008 r., I PZP 10/07 (OSNP 2008, nr 23-24, poz. 342)
oraz w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 13 marca 2008 r., I PZP 11/07
(OSNP 2008, nr 17-18, poz. 247). Stwierdzono w nich, że lekarzowi pełniącemu
dyżury medyczne w okresie od dnia 1 stycznia 2008 r. nie służy roszczenie o
dodatkowe wynagrodzenie w razie nieudzielenia przez pracodawcę odpowiednich
okresów odpoczynku (art. 132 i 133 k.p.) niezależnie od wynagrodzenia
wypłaconego z tytułu dyżuru oraz, że nie wyłącza to możliwości dochodzenia
roszczeń o odszkodowanie lub zadośćuczynienie na zasadach ogólnych. Zasada
powyższa, jak trafnie przyjęły sądy obu instancji, ma zastosowanie w sprawie. Bez
wpływu pozostaje bowiem okoliczność przejścia na emeryturę. Problem ten został
bowiem również wprost rozstrzygnięty w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3
września 2009 r., III PK 33/09 (niepublikowany) Sąd Najwyższy przyjął w nim, że
pracownik, któremu pracodawca nie udzielił obligatoryjnych godzin odpoczynku nie
ma roszczenia o ekwiwalent pieniężny na podstawie odpowiednio stosowanych art.
171 i 172 k.p.
Wynika z tego, że pracownik ma roszczenie o odszkodowanie na podstawie
art. 471 k.c. w związku z art. 300 k.p. lub o zadośćuczynienie na podstawie art. 23 i
art. 24 k.c.
Nie jest sporne, że powód z roszczeniami takimi nie występował. W tej
sytuacji nie ma racji skarżący, że sąd powinien przeprowadzić postępowanie
dowodowe, które mogłoby wykazać, że wystąpiła szkoda oraz zagrożenie dla dobra
osobistego. Sąd zgodnie z art. 321 k.p.c. nie może wyrokować co do przedmiotu,
który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 3 września 2009 r., III PK 33/09).
9
Z powyższych względów zarzuty naruszenia wskazanych w skardze
kasacyjnej przepisów prawa materialnego i procesowego nie były uzasadnione.
Należy również zgodzić się, że nieudzielenie gwarantowanego pracownikowi
okresu odpoczynku narusza wskazane przepisy prawa unijnego i art. 132 i 133 k.p.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2010 r., II PK 228/09
(niepublikowany) nie powinno to pozostawać bez jakichkolwiek sankcji dla
pracodawcy i rekompensaty dla pracownika. Jednak roszczenia przysługujące
pracownikowi zostały wyraźnie wskazane w powołanych wyżej orzeczeniach Sądu
Najwyższego.
W tym stanie rzeczy zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego w pełni
odpowiada prawu. Nie zostały bowiem naruszone wskazane w skardze kasacyjnej
przepisy. Powód mógłby dochodzić odszkodowania lub zadośćuczynienia poprzez
zgłoszenie stosownego roszczenia oraz wykazanie przesłanek cywilnej
odpowiedzialności pracodawcy.
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzeczono jak w sentencji
wyroku.