Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 stycznia 2011 r., III CZP 119/10
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Urszuli M. przeciwko Szkole Wyższej
Rzemiosł Artystycznych w W. o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu
13 stycznia 2011 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
w Warszawie postanowieniem z dnia 10 sierpnia 2010 r.:
„Czy może być uznane za klauzulę niedozwoloną zgodnie z art. 3851
§ 1 k.c.
postanowienie wzorca umowy sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym
przepisem prawa?”
podjął uchwałę:
Postanowienie wzorca umowy, sprzeczne z bezwzględnie
obowiązującym przepisem ustawy, nie może być uznane za niedozwolone
postanowienie umowne (art. 3851
§ 1 k.c.).
Uzasadnienie
Urszula M. wniosła o uznanie za niedozwolone i zakazanie wykorzystywania
Szkole Wyższej Rzemiosł Artystycznych w W. w obrocie z konsumentami pięciu
postanowień wzorca umownego „Umowa ze studentem”.
Wyrokiem z dnia 29 sierpnia 2008 r. Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd
Ochrony Konkurencji i Konsumentów uznał za niedozwolone i zakazał
wykorzystywania Szkole Wyższej Rzemiosł Artystycznych w W. w obrocie z
konsumentami następujących postanowień wzorca umowy „Umowa ze studentem”:
„W przypadku opóźnienia wpłaty, uczelnia obciąża studenta odsetkami w wysokości
12% opłaty miesięcznej za każdy miesiąc zwłoki.”, „Niezapłacenie czesnego i
odsetek do 5-go dnia miesiąca, w którym czesne jest płacone, powoduje wniesienie
kary umownej w wysokości 2000 zł”, „Zaległe odsetki oraz kara umowna będą
doliczane do należności za bieżący miesiąc.”, oddalił powództwo w pozostałym
zakresie oraz zarządził publikację wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Sąd Okręgowy ustalił, że niepaństwowa Szkoła Wyższa Rzemiosł
Artystycznych w W., świadcząca odpłatnie usługi edukacyjne, prowadzi działalność
gospodarczą i jest przedsiębiorcą. W ocenie Sądu Okręgowego, zakwestionowane
postanowienie wzorca umowy, że „Niezapłacenie czesnego i odsetek do piątego
dnia miesiąca, w którym czesne jest płacone, powoduje wniesienie kary umownej w
wysokości 2000 zł”, nakłada na konsumenta obowiązek uiszczenia kary umownej w
przypadku opóźnienia w terminie płatności raty czesnego. Zastrzeżenie kary
umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
pieniężnego, niedopuszczalne w świetle art. 483 k.c., jest sprzeczne z
bezwzględnie obowiązującym przepisem prawa.
Przy rozpoznawaniu apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny w Warszawie powziął
wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym przedstawionym do rozstrzygnięcia
Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powództwo przeciwko przedsiębiorcy w sprawie o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone może być wytoczone przez każdego, kto według
oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie,
którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem (art. 47938
§ 1 zdanie pierwsze
k.p.c.), a także przez organizacje społeczne określone w art. 47938
§ 1 zdanie
drugie i art. 47938
§ 2 k.p.c. Z takim żądaniem można wystąpić również wtedy, gdy
pozwany przedsiębiorca zaniechał stosowania wzorca umowy, jeżeli od tego
zaniechania nie minęło sześć miesięcy (art. 47939
k.p.c.). Zaniechanie stosowania
zaskarżonego postanowienia po wytoczeniu powództwa nie ma zatem wpływu na
bieg postępowania (art. 47940
k.p.c.). W razie uwzględnienia żądania, sąd w
sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za
niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania (art. 47942
§ 1 k.p.c.), zarządza
publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art.
47944
§ 1 k.p.c.) i przesyła odpis prawomocnego wyroku uwzględniającego
powództwo Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 47945
§ 1
k.p.c.), który prowadzi jawny rejestr postanowień wzorców umowy uznanych za
niedozwolone (art. 47945
§ 2 i 3 k.p.c.). Od chwili wpisania do rejestru
postanowienia wzorca umowy uznanego za niedozwolone wyrok prawomocny ma
skutek wobec osób trzecich (art. 47943
k.p.c.).
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie regulują przesłanek uznania
postanowień wzorca umowy za niedozwolone, ma tu zatem zastosowanie przede
wszystkim art. 3851
§ 1 k.c. Oznacza to, że za niedozwolone może być uznane
postanowienie wzorca umowy, które kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w
sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy
(niedozwolone postanowienia umowne), co nie dotyczy postanowień określających
główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały
sformułowane w sposób jednoznaczny.
Przedstawiona w niniejszej sprawie wątpliwość dotyczy postanowień wzorca
umowy, z których przynajmniej niektóre są sprzeczne z ustawą, a w szczególności
postanowienie, które przewiduje karę umowną na wypadek niezapłacenia czesnego
w terminie, a więc na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania pieniężnego. Takie postanowienie jest sprzeczne z bezwzględnie
obowiązującym art. 483 § 1 k.c., który ogranicza możliwość zastrzegania kary
umownej wyłącznie do zobowiązań niepieniężnych. Skutkiem naruszenia tego
przepisu jest, według poglądu przeważającego w orzecznictwie Sądu Najwyższego,
nieważność stosownego postanowienia umowy (art. 58 § 1 i 3 k.c.; zob. wyrok z
dnia 7 listopada 2003 r., I CK 221/02, nie publ., z dnia 31 marca 2004 r., III CK
446/02, nie publ., z dnia 18 sierpnia 2005 r., V CK 90/05, "Glosa" 2006, nr 3, s. 49,
wyrok z dnia 10 listopada 2005 r., V CK 365/05, nie publ., wyrok z dnia 25 maja
2007 r., I CSK 484/06, OSNC-ZD 2008, nr B, poz. 34, postanowienie z dnia 24 lipca
2009 r., II CNP 16/09, nie publ.; odmiennie uzasadnienie uchwały składu siedmiu
sędziów z dnia 11 kwietnia 2003 r., III CZP 61/03, OSNC 2004, nr 5, poz. 69 oraz
wyrok z dnia 13 lipca 2005 r., l CK 67/05, "Prawo Bankowe" 2005, nr 12, s. 8).
Rozważenia w związku z tym wymaga, czy sprzeczność postanowienia wzorca
umowy z ustawą wyłącza dopuszczalność uznania go jednocześnie za
niedozwolone.
Zagadnienie to nie było dotychczas przedmiotem wypowiedzi Sądu
Najwyższego, z orzecznictwa wynika natomiast pośrednio, że sprzeczność
postanowienia wzorca umowy z bezwzględnie obowiązującym przepisem ustawy
przesądza o jego sprzeczności również z dobrymi obyczajami (art. 3851
§ 1 k.c.). W
wyroku z dnia 25 maja 2007 r., I CSK 484/06, Sąd Najwyższy wskazał, że
postanowienie zawarte we wzorcu umowy, polegające na obowiązku zapłaty opłaty
manipulacyjnej, która była karą umowną zastrzeżoną na wypadek nienależytego
wykonania zobowiązania pieniężnego, jest w oczywisty sposób niedozwolone jako
sprzeczne z bezwzględnie wiążącym art. 483 § 1 k.c., a w związku z tym nieważne
na podstawie art. 58 § 1 k.c. Nieważne z mocy prawa postanowienie narusza w
oczywisty sposób interes konsumenta, o którym mowa w art. 3851
k.c., gdyż
zobowiązuje go do zapłaty kwoty, która nie należy się jego kontrahentowi. W
wyroku z dnia 15 lutego 2005 r., I CK 509/04 (nie publ.) Sąd Najwyższy podkreślił,
że gdy zakwestionowane postanowienie kształtuje treść umowy rachunku
bankowego w zakresie obowiązku informowania o określonych zmianach umowy w
sposób sprzeczny z powszechnie obowiązującymi przepisami (art. 3841
k.c.),
istnieją wystarczające podstawy do uznania, że jest ono sprzeczne także z dobrymi
obyczajami w rozumieniu art. 3851
§ 1 k.c. W wyroku z dnia 23 marca 2005 r., I CK
586/04 (OSNC 2006, nr 3, poz. 51) Sąd Najwyższy uznał, że nałożenie we wzorcu
umowy na konsumenta obowiązku zapłaty kwoty pieniężnej, i to w znacznej
wysokości, w razie skorzystania przez niego z prawa przyznanego mu w ustawie,
jest sprzeczne zarówno z ustawą, jak i dobrymi obyczajami, gdyż zmierza do
ograniczenia ustawowego prawa konsumenta, czyniąc ekonomicznie nieopłacalnym
korzystanie z tego prawa. W związku z tymi wypowiedziami Sądu Najwyższego
należy podkreślić, że uznanie, iż postanowienie wzorca umowy sprzeczne z ustawą
jest sprzeczne również z dobrymi obyczajami w rozumieniu art. 3851
§ 1 k.c., nie
przesądza, czy takie postanowienie może być uznane za niedozwolone
postanowienie umowne i wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c.
Nie ulega wątpliwości, że powaga rzeczy osądzonej wyroku uznającego
postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza – od chwili wpisania tego
postanowienia do rejestru (art. 47943
w związku z art. 365 i 47945
§ 2 k.p.c.) –
ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie także przez osobę niebiorącą
udziału w sprawie, w której wydano wyrok (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19
grudnia 2003 r., III CZP 95/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 25). Pogląd ten został
wypowiedziany w sprawie, w której pozwanym był ten sam przedsiębiorca, wobec
którego z powództwa innej uprawnionej osoby został wydany wyrok uznający to
samo postanowienie wzorca umowy za niedozwolone. Sporny w orzecznictwie i w
piśmiennictwie jest natomiast podmiotowy zakres skuteczności wpisu
niedozwolonego postanowienia umownego do rejestru z punktu widzenia strony
pozwanej.
Sąd Najwyższy wskazał w wyroku z dnia 20 czerwca 2006 r., III SK 7/06
(OSNP 2007, nr 13-14, poz. 207), że wyrok prawomocny ma skutek wobec osób
trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca
umowy do rejestru, co oznacza, iż uznanie określonej klauzuli za niedozwoloną i
wpisanie jej do rejestru działa erga omnes, a dalsze posługiwanie się klauzulą
wpisaną do rejestru jest zakazane w obrocie prawnym nie tylko względem
podmiotu, wobec którego to orzeczono, ale również w identycznych lub podobnego
rodzaju stosunkach prawnych zawieranych przez osoby trzecie, bez ograniczenia w
żaden sposób kategorii tych podmiotów. Stanowisko to zostało potwierdzone w
uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06 (OSNP 2007, nr 1-
2, poz. 35), według której stosowanie postanowień wzorców umów o treści
tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym
wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., może
być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe
interesy konsumentów (art. 23a ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie
konkurencji i konsumentów, jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 86, poz. 804 ze zm.).
Odnosząc się do charakteru kontroli abstrakcyjnej wzorców umownych, Sąd
Najwyższy wskazał, że polega ona na kontroli wzorca w oderwaniu od konkretnej
umowy, której wzorzec dotyczy, a także w oderwaniu od warunków ekonomicznych
i gospodarczych działalności prowadzonej przez przedsiębiorcę oraz sposobu
organizacji lub specyfiki tej działalności. W kwestii skutków wpisu klauzuli do
rejestru przyjął, że wpis postanowienia wzorca do rejestru sprawia, iż zakazane jest
posługiwanie się wpisaną klauzulą we wszystkich wzorcach umów, pod rygorem
sankcji nieważności przewidzianej w art. 58 k.c. Uznał, że znajduje ono
potwierdzenie w treści przykładowego katalogu niedozwolonych postanowień
umownych, który został sformułowany w oderwaniu od rodzaju umowy lub gałęzi
gospodarki, w której umowa została zawarta. Podobny pogląd został
wypowiedziany w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2007 r., I CSK
117/07 (nie publ.) i z dnia 11 października 2007 r., III SK 19/07 (nie publ.).
Odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 października
2008 r., III CZP 80/08 (OSNC 2009, nr 9, poz. 118), zgodnie z którą rozszerzona
prawomocność wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone (art. 47943
w związku z art. 365 k.p.c.) nie wyłącza
możliwości wytoczenia powództwa przez tego samego lub innego powoda
przeciwko innemu przedsiębiorcy, niebiorącemu udziału w postępowaniu, w którym
zapadł wyrok, stosującemu takie same lub podobne postanowienia wzorca, jak
wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy wyjaśnił,
że należy wykluczyć uznanie, iż moc wiążąca wyroku i powaga rzeczy osądzonej
może rozciągać się na podobne lub nawet takie same postanowienia stosowane
przez innego przedsiębiorcę w innym wzorcu. Abstrakcyjna kontrola wzorca nie
może prowadzić do generalnego wyłączenia danej klauzuli z obrotu, rzeczą sądu
bowiem jest rozstrzyganie w konkretnej sprawie, dotyczącej określonego
postanowienia konkretnego wzorca. Wydany w takiej sprawie wyrok dotyczy zatem
postanowienia określonego wzorca, a nie postanowienia w ogóle.
Przedstawiona rozbieżność orzecznictwa Sądu Najwyższego nie pozostaje
jednak w bezpośrednim związku z oceną dopuszczalności uznania za
niedozwolone postanowienia wzorca umowy, które jest sprzeczne z ustawą, gdy się
bowiem przyjmie, że zastrzeżenie w nowo zawieranych umowach postanowienia
wzorca umowy uznanego za niedozwolone jest nieważne (art. 58 § 1 i 3 k.c.), to w
razie sprzeczności takiego postanowienia z ustawą jest ono również nieważne. Nie
ma zatem potrzeby wszczynania postępowania o uznanie postanowienia wzorca
umowy za niedozwolone, skoro od początku jest ono nieważne. Opowiedzenie się
zaś za poglądem, że uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone nie
wpływa na konkretne stosunki prawne oznaczałoby, iż dotyczy to także
postanowienia sprzecznego z ustawą art. 58 § 1 k.c., co z kolei prowadziłoby do
absurdalnego wniosku, że takie postanowienie zastosowane w konkretnej umowie
nie jest nieważne.
Z odpowiedniego zastosowania art. 3851
§ 1 k.c. wynika, że w ramach kontroli
abstrakcyjnej za niedozwolone może być uznane postanowienie wzorca umowy,
które kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi
obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Prima facie mogłoby się wydawać – i
taka interpretacja przewija się w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego
– że postanowienie sprzeczne z ustawą spełnia te przesłanki i może być poddane
kontroli przewidzianej w art. 47936
i nast. k.p.c. Przyjęcie takiego stanowiska nie jest
jednak uzasadnione, postanowienie bowiem wzorca umowy sprzeczne z ustawą nie
może wywrzeć skutku prawnego (art. 58 § 1 k.c.) i nie może kształtować praw i
obowiązków konsumenta oraz nie jest w stanie rażąco naruszyć jego interesów. Nie
może też w konsekwencji podlegać ocenie z punktu widzenia zgodności z dobrymi
obyczajami. Nie zawsze zresztą postanowienie wzorca umowy sprzeczne z ustawą
musi być jednocześnie uznane za sprzeczne z dobrymi obyczajami, postanowienie
zaś sprzeczne z dobrymi obyczajami w rozumieniu art. 3851
§ 1 k.c. musi być
zgodne z ustawą. Świadczy o tym art. 3853
k.c., który wymienia przykładowo
niedozwolone postanowienia umowne. Wszystkie wymienione w tym przepisie
postanowienia są w założeniu zgodne z ustawą, mogą natomiast być uznane za
sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające interesy konsumenta. Można
to wyjaśnić na przykładzie klauzul wymienionych w art. 3853
pkt 1 i 2 k.c., które
dotyczą wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności za szkody na osobie oraz
wyłączenia lub istotnego ograniczenia odpowiedzialności kontraktowej. Nie odnoszą
się one jednak do przypadków umyślnego wyrządzenia szkody konsumentowi,
ponieważ byłyby wtedy sprzeczne z ustawą (art. 473 § 2 k.c.).
Postanowienie wzorca umownego sprzeczne z ustawą jest więc nieważne, a
art. 3851
k.c. nie może być traktowany jako przepis, który przewiduje inny skutek w
rozumieniu art. 58 § 1 in fine k.c., w szczególności ten, że na miejsce nieważnych
postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Odmienna
interpretacja oznaczałaby, że w wypadku abstrakcyjnej kontroli wzorca umownego
postanowienie sprzeczne z ustawą mogłoby być jedynie uznane za niedozwolone,
natomiast w razie zamieszczenia takiego postanowienia w konkretnej umowie
byłoby ono nieważne (art. 58 § 1 i 3 k.c.). Tymczasem, skoro stosunki prawne i
czynności prawne mogą być abstrakcyjne albo konkretne, tak samo sankcja
nieważności czynności prawnej może być abstrakcyjna albo konkretna.
Z tych powodów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne, jak w
uchwale.