Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 2 MARCA 2011 R.
II KK 244/10
Prawomocne rozstrzygnięcie o uznaniu winy oskarżonego co do prze-
stępstwa zarzuconego mu w akcie oskarżenia, przy braku orzeczenia o karze
(art. 442 § 1 zd. 2 k.p.k.), nie kończy postępowania w zakresie rozstrzygnięcia
co do odpowiedzialności karnej oskarżonego, a zatem w postępowaniu pro-
wadzonym w zakresie orzeczenia o karze nie stanowi przeszkody procesowej
ne bis in idem; przeszkodę taką tworzy tylko łącznie z prawomocnym orze-
czeniem co do kary.
Przewodniczący: sędzia SN E. Strużyna.
Sędziowie SN: J. Matras (sprawozdawca), E. Wildowicz.
Prokurator Prokuratury Generalnej: J. Gemra.
Sąd Najwyższy w sprawie Artura M., skazanego z art. 178a § 1 k.k., po
rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 2 marca 2011 r., kasacji,
wniesionej przez Prokuratora Generalnego na korzyść skazanego od wyroku
Sądu Rejonowego w K. z dnia 1 kwietnia 2010 r.,
o d d a l i ł kasację (...).
2
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem z dnia 3 września 2009 r. Sąd Rejonowy w K., uwzględniając
wniosek prokuratora złożony w trybie art. 335 k.p.k., uznał oskarżonego Artu-
ra M. za winnego przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. i skazał go na podstawie
tego przepisu na karę 4 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym za-
wieszeniem jej wykonania na okres próby 2 lat; nadto orzekł zakaz prowa-
dzenia wszelkich pojazdów mechanicznych i rowerów w ruchu lądowym na
okres 3 lat, świadczenie pieniężne w kwocie 200 zł oraz zasądził koszty są-
dowe. W wyroku tym nie zawarł natomiast orzeczenia o oddaniu pod dozór
kuratora, pomimo że środek ten został objęty wnioskiem i uzgodniony z
oskarżonym. Po rozpoznaniu apelacji prokuratora od tego wyroku, Sąd Okrę-
gowy w Ł. wyrokiem z dnia 30 grudnia 2009 r., uchylił zaskarżony wyrok w
części dotyczącej orzeczenia o karze i w tym zakresie przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w K.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy i przeprowadzeniu postępowania od
początku, w odniesieniu do wszystkich dowodów, Sąd Rejonowy wyrokiem z
dnia 1 kwietnia 2010 r., uznał oskarżonego ponownie za winnego popełnienia
tego czynu i wymierzył karę oraz środki karne w sposób zgodny z wnioskiem
prokuratora. Od wyroku tego nie wniesiono apelacji.
Kasację od tego wyroku na korzyść skazanego wniósł Prokurator Gene-
ralny. Zarzucając wyrokowi rażące naruszenie prawa procesowego, to jest
art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., stanowiące bezwzględną przyczynę odwoławczą,
określoną w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k., polegające na wydaniu przez Sąd Rejo-
nowy w K. – rozpoznający sprawę ponownie, w wyniku uchylenia wyroku tego
sądu z dnia 3 września 2009 r., w postępowaniu odwoławczym tylko w części
3
dotyczącej orzeczenie o karze – powtórnego orzeczenia o winie oskarżonego,
w konsekwencji czego doszło do ponownego skazania oskarżonego Adama
M. za popełnienie tego samego czynu zabronionego, wniósł o uchylenie wy-
roku w zaskarżonej części i umorzenie postępowania w tym zakresie na pod-
stawie art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.
W trakcie rozprawy kasacyjnej prokurator Prokuratury Generalnej poparł
wniesioną kasację.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja okazała się chybiona. Rozstrzygnięcie kasacji wymagało usta-
lenia jaki charakter normatywny ma uchybienie przepisowi art. 442 § 1 k.p.k.
przez Sąd Rejonowy w K. Poza sporem jest, że w sytuacji procesowej zaist-
niałej w niniejszej sprawie sąd ten, rozpoznając sprawę powtórnie w zakresie
przekazanym mu wyrokiem Sądu odwoławczego, a więc w zakresie orzecze-
nia o karze, nie znalazł podstaw do uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia
postępowania, a zatem nie mógł rozstrzygać w treści swojego wyroku o tych
elementach, co do których orzeczono już prawomocnie, tj. o tych składnikach
wyroku, które dotyczą orzeczenia o winie; nie mógł więc nie tylko „uznawać
oskarżonego za winnego”, ale także nie mógł modyfikować opisu czynu, czy
też jego kwalifikacji prawnej. Przypomnieć jedynie należy, że sytuację, w któ-
rej przepis art. 442 § 1 k.p.k. dopuszcza możliwość orzeczenia przez sąd roz-
poznający powtórnie sprawę, ale tylko w zakresie orzeczenia o karze lub o
środku karnym, o uniewinnieniu lub umorzeniu postępowania, określa się w
doktrynie i piśmiennictwie jako tzw. względną prawomocność wyroku, podkre-
ślając, że warunkiem „przełamania” prawomocnego orzeczenia jest ujawnie-
nie się po uchyleniu wyroku takich okoliczności, które wskazują na potrzebę
uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania [np. T. Grzegorczyk:
Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 957; J. Gra-
4
jewski: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2010, s. 108;
P. Hofmański: Horyzontalna prawomocność części wyroku w procesie kar-
nym, PS 1998, s. 21]. Skoro okoliczności takie w sprawie niniejszej nie zaist-
niały, to powtórne orzeczenie w zakresie winy oskarżonego stanowiło naru-
szenie przepisu art. 442 § 1 zd. 2 k.p.k. a contrario.
Prokurator Generalny uznał takie wadliwe postąpienie sądu meriti jako
tzw. bezwzględny powód odwoławczy określony w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k.,
wiążący się z przeszkodą procesową określaną jako res iudicata i domagał
się w związku z tym umorzenia postępowania w tej części, a więc w zakresie
orzeczenia o winie skazanego. Inne spojrzenie na charakter tego uchybienia
wynika z orzecznictwa. Podkreślić wyraźnie należy, że w judykaturze zarówno
Sądu Najwyższego, jak i sądów powszechnych nie sposób znaleźć wyraźne-
go potwierdzenia tezy jakoby powtórne orzeczenie sądu meriti w zakresie
orzeczenia o winie, w sytuacji gdy sprawę przekazano temu sądowi tylko w
zakresie rozpoznania o karze a nie zaistniały warunki do uniewinnienia oskar-
żonego lub umorzenia postępowania, naruszało normę art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.
(por. wyrok SN z dnia 27 sierpnia 2008 r., II KK 56/08, OSNKW 2008, z. 11,
poz.94; wyrok SA w Białymstoku z dnia 18 marca 2004 r., II AKa 42/04, Lex
113039; wyrok SA w Warszawie z dnia 13 marca 2003 r., II AKa 87/03, Lex
82233; wyroki SA w Lublinie: z dnia 28 czerwca 2005 r., II AKa 93/05, Lex
165992; z dnia 19 lipca 2005 r., II AKa 150/05; z dnia21 sierpnia 2008 r., II
AKa 161/08, Lex 453969). Analiza tych orzeczeń pozwala na stwierdzenie, że
skutki takiego procedowania i sformułowania orzeczenia o winie, sądy apela-
cyjne uznawały jako podstawę do nierozpoznawania zarzutów apelacyjnych
odnoszących się do rozstrzygnięcia o winie (SA w Warszawie, SA w Lublinie
w sprawie II AKa 93/05), bądź też jako podstawę do modyfikowania orzecze-
nia o sprawstwie i winie w sposób odpowiadający poprzednio wydanemu,
5
prawomocnemu, orzeczeniu (SA w Białymstoku w sprawie II AKa 42/04), co
przecież także stanowiło formułę powtórnego rozstrzygnięcia o winie. W uza-
sadnieniu tych orzeczeń, jak również w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyż-
szego II KK 56/08, w którym opisano zaistniały układ ponownego orzekania o
winie, w sytuacji uchylenia wyroku tylko w odniesieniu do orzeczenia o karze,
z reguły nie sposób znaleźć argumentacji wykluczającej zastosowanie przepi-
su art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., którego naruszenie stanowi tzw. bezwzględny po-
wód odwoławczy określony w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k. Jedynie w wyroku w
sprawie II AKa 161/08 Sąd Apelacyjny w Lublinie podniósł, że niemożność
przyjęcia stanu rzeczy osądzonej wynika z faktu, że postępowanie toczy się
nadal i to w tej samej sprawie, a nadto, iż umorzenie postępowania – w sytu-
acji powagi rzeczy osądzonej – unicestwiałoby możliwości ukarania sprawcy.
W tym układzie, mając również na uwadze, że w doktrynie i w piśmiennictwie
postąpienie w sposób odmienny niż wynikający z regulacji zawartej w art. 442
§ 1 k.p.k., tj. ograniczony wyłącznie do uniewinnienia lub umorzenia postępo-
wania, w przypadku uprzedniego uchylenia wyroku tylko co do kary lub środ-
ka karnego, nie jest kwalifikowane jako przeszkoda procesowa z art. 17 § 1
pkt 7 k.p.k., konieczne jest ustalenie czy uchybienie przepisowi art. 442 § 1
k.p.k. stanowi przeszkodę procesową określaną jako res iudicata.
Przepis art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. nakazuje nie wszczynać postępowania
lub wszczęte umorzyć, gdy postępowanie karne co do tego samego czynu tej
samej osoby zostało prawomocnie zakończone. W treści tego przepisu ujęta
jest prawomocność formalna, tj. niemożność zaskarżenia orzeczenia w dro-
dze zwykłych środków odwoławczych, oraz materialna, ujmowana jako niedo-
puszczalność wszczęcia i prowadzenia kolejnego postępowania, jak i konty-
nuowania tego samego postępowania już prawomocnie (formalnie) zakoń-
czonego (ne bis in idem – M. Rogalski: Przesłanka powagi rzeczy osądzonej
6
w procesie karnym, Kraków 2005, s. 168, 173-175; J. Tylman w: T. Grzegor-
czyk, J. Tylman: Polskie postępowanie karne, Warszawa 2007, s. 198-199;
postanowienie SN z dnia 26 listopada 2002 r., III KZ 47/02 , OSNKW 2003, z.
3–4, poz. 35; wyrok SN z dnia 13 listopada 2007 r., IV KK 359/07, Lex
332935; postanowienie SN z dnia 28 października 2009 r., I KZP 21/09,
OSNKW 2010, z. 1, poz. 1). O ile, w momencie wyrokowania w dniu 1 kwiet-
nia 2010 r. poprzedni wyrok Sądu Rejonowego w K. z dnia 3 września 2009 r.
dalej posiadał przymiot prawomocności formalnej, to prawomocność ta doty-
czyła li tylko rozstrzygnięcia o winie, a więc przypisania skazanemu przestęp-
stwa oraz określenia jego kwalifikacji prawnej. Jednak stanowczo należy pod-
kreślić, że walor prawomocności materialnej, określanej jako res iudicata oraz
wynikający z niej zakaz ne bis in idem, w niniejszej sprawie mogło uzyskać
tylko takie orzeczenie, które rozstrzygało ostatecznie o przedmiocie tego
postępowania karnego, a zatem in concreto, kończyło postępowanie w
kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego w zakresie czynu zarzuconego
mu w akcie oskarżenia (por. A. Kaftal: Prawomocność wyroków sądowych w
polskim prawie karnym procesowym, Warszawa 1966, s. 40; uchwała SN z
dnia 15 czerwca 2007 r., I KZP 15/07, OSNKW 2007, z. 7-8, poz. 55; uzasad-
nienie postanowienia SN z dnia 28 października 2009 r., I KZP 21/09,
OSNKW 2010, z.1, poz. 1; M. Rogalski: op. cit. s. 490 i cyt. tam orzeczenia
SN). Przyjmuje się także w orzecznictwie, że jeśli przedmiotem określonego
postępowania karnego jest inna kwestia, ale mająca charakter sprawy „samo-
istnej” w zasadniczym nurcie postępowania (np. orzekanie w przedmiocie wy-
roku łącznego) czy też nawet w postępowaniu incydentalnym, ubocznym (np.
rozpoznanie środka odwoławczego od postanowienia o tymczasowym aresz-
towaniu) i stanowi ona istotę tej sprawy, to ostateczne jej rozstrzygnięcie w
sposób prawomocny skutkuje także istnieniem takiej przeszkody procesowej
7
(zob. np. wyroki SN: z dnia 17 listopada 2004 r., V KK 326/04, Lex 141340; z
dnia 3 października 2005 r., V KK 151/05, Lex 157208; dnia 15 kwietnia 2008
r., II KK 28/08, Lex 393917; uzasadnienie uchwały z dnia 21 października
2003 r., I KZP 31/03, OSNKW 2003, poz. 95). Istotą obecnej sprawy było roz-
strzygnięcie o odpowiedzialności karnej oskarżonego za opisany w akcie
oskarżenia czyn wyczerpujący dyspozycje art. 178a § 1 k.k. Stąd też w sytua-
cji, gdy przed wydaniem obecnie zaskarżonego kasacją wyroku, prawomocnie
stwierdzono jedynie winę oskarżonego, ale nie rozstrzygnięto o karze, to po-
stępowanie karne wszczęte w tej sprawie nie zostało zakończone, a zatem w
postępowaniu toczącym się w sprawie Sądu Rejonowego w K. nie istniała
przeszkoda procesowa, która skutkowałaby umorzeniem postępowania w ja-
kimkolwiek zakresie czy części, w oparciu o przepis art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.
Sąd Rejonowy powinien zatem, po uchyleniu poprzednio wydanego wyroku w
części dotyczącej orzeczenia o karze, prowadzić postępowanie tylko w tym
zakresie, a następnie w sposób właściwy zredagować treść takiego wyroku
(por. A. Zachuta: Horyzontalna – pozioma prawomocność przedmiotowej czę-
ści wyroku, Prok. i Pr. 2006, z. 9, s. 124-127), przy czym w formule takiego
wyroku nie mógł ująć umorzenia postępowania w przedmiocie orzeczenia o
winie, albowiem nie miał ku temu podstawy prawnej. Prawomocne rozstrzy-
gnięcie o uznaniu winy oskarżonego co do przestępstwa zarzuconego mu w
akcie oskarżenia, przy braku orzeczenia o karze (art. 442 § 1 zd. 2 k.p.k.), nie
kończy postępowania w zakresie rozstrzygnięcia co do odpowiedzialności
karnej oskarżonego, a zatem w postępowaniu prowadzonym w zakresie orze-
czenia o karze nie stanowi przeszkody procesowej ne bis in idem; przeszkodę
taką tworzy tylko łącznie z prawomocnym orzeczeniem co do kary. Powtórne
rozstrzygnięcie o uznaniu winy oskarżonego, w sytuacji orzekania w trybie
określonym w art. 442 § 1 k.p.k. co do kary, gdy nie zachodzą warunki do
8
uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania, stanowi obrazę
przepisu art. 442 § 1 zd. drugie a contario k.p.k., a nie uchybienie normie art.
17 § 1 pkt 7 k.p.k. Skoro zarzut ujęty w kasacji okazał się nietrafny, a nie za-
istniały powody do wyjścia poza granice kasacji, to kasację należało oddalić.
Już tylko zaś na marginesie tych wywodów należy wskazać, że właściwe
określenie w skardze kasacyjnej charakteru zaistniałego uchybienia, a więc
jako obrazy art. 442 § 1 k.p.k., nie przesądza skuteczności tego nadzwyczaj-
nego środka zaskarżenia, albowiem w takiej sytuacji należałoby wykazać, iż
uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na treść wyroku.
Z tych wszystkich powodów Sąd Najwyższy orzekł jak w postanowieniu
a wydatkami postępowania kasacyjnego obciążył Skarb Państwa.