Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 26 PAŹDZIERNIKA 2011 R.
I KZP 11/11
Gdy pokrzywdzonym przestępstwem ściganym na wniosek, jest wię-
cej niż jedna osoba, to każda z nich może skutecznie złożyć wniosek o ści-
ganie, także, jeżeli wykonuje jako osoba najbliższa prawa zmarłego po-
krzywdzonego na podstawie art. 52 § 1 k.p.k.
Przewodniczący: sędzia SN H. Gradzik.
Sędziowie SN: B. Skoczkowska, J. Sobczak (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Generalnej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Stanisława K., po rozpoznaniu w Izbie
Karnej na posiedzeniu w dniu 26 października 2011 r., przedstawionego na
podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w Z., postanowieniem z
dnia 28 czerwca 2011 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadni-
czej wykładni ustawy:
„Czy osoby najbliższe dla nieżyjącego pokrzywdzonego mogą na
podstawie art. 52 § 1 k.p.k. wykonywać jego prawa również w zakresie zło-
żenia wniosku o ściganie osoby najbliższej o czyn z art. 284 § 1 k.k.?
w przypadku odpowiedzi negatywnej:
Czy żona nieżyjącego pokrzywdzonego działając w ramach art. 36 §
2 k.r.o. może złożyć wniosek o ściganie osoby najbliższej o czyn z art. 284
§ 1 k.k. w stosunku do całości szkody stanowiącej do śmierci pokrzywdzo-
nego małżonka ich majątek wspólny?”
p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.
2
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne wyłoniło
się w następującej sytuacji procesowej.
Małżonkowie Helena i Józef K. żyli w małżeńskiej wspólnocie mająt-
kowej (wspólność ustawowa). Małżonkowie nigdy nie zawierali umów ma-
jątkowych i nigdy nie uzyskali rozdzielności majątkowej. Małżeństwo zosta-
ło zawarte przed wejściem w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz.
U. 2004 r. Nr 162, poz. 1691), zmieniającej m. in. dotychczasową treść art.
31 k.r.o. Z małżeństwa Heleny i Józefa K. pochodziło dwóch synów – Sta-
nisław i Edward. Małżonkowie zarobione pieniądze deponowali w banku na
odrębnych lokatach. Helena K. zdeponowała w Banku BPH na dwóch loka-
tach terminowych kwotę 50 000 zł, upoważniając syna Stanisława K. do
dysponowania pieniędzmi zdeponowanymi na obu lokatach. W dniu 10
stycznia 2003 r. Stanisław K., legitymując się udzielonym mu pełnomocnic-
twem, jednak bez wiedzy i zgody matki – zlikwidował obie lokaty, pobiera-
jąc łącznie kwotę 68 079, 30 zł. O fakcie tym Helena K. dowiedziała się w
2004 r. i zażądała od niego zwrotu pieniędzy. Stanisław K. nie zadośću-
czynił jej żądaniu. Do śmierci Józefa K., która nastąpiła w 2005 r., żadne z
małżonków nie złożyło wniosku o ściganie syna Stanisława K. Dopiero w
dniu 23 maja 2006 r. Helena K. złożyła doniesienie wraz z wnioskiem o
ściganie syna, któremu zarzuciła przywłaszczenie kwoty 68 079, 30 zł.
Sąd Rejonowy w T. wyrokiem z dnia 21 maja 2009 r. uznał oskarżo-
nego Stanisława K. za winnego popełnienia czynu z art. 284 § 1 k. k. i
przywłaszczenia sobie kwoty 68 079, 30 zł, zobowiązując go równocześnie
na podstawie art. 72 § 2 k. k. do naprawienia w całości szkody przez zwrot
Helenie K. przywłaszczonej kwoty. Wyrok ten został uchylony wyrokiem
Sądu Okręgowego w Z. z dnia 28 września 2009 r. Rozpoznając sprawę
3
ponownie, Sąd Rejonowy w T. wyrokiem z dnia 22 lutego 2011 r. uznał
oskarżonego za winnego czynu z art. 284 § 1 i przywłaszczenia sobie kwo-
ty 34 039, 65 zł, zobowiązując jednocześnie do naprawienia w całości wy-
rządzonej szkody przez zwrot kwoty 34 039, 65 zł. Apelacje od tego wyroku
złożyli: oskarżycielka posiłkowa Helena K. oraz dwaj obrońcy oskarżonego.
Helena K. domagała się m. in. zmiany wyroku i ustalenia, ze oskarżony
przywłaszczył sobie kwotę 68 079, 30 zł, i w konsekwencji – orzeczenia
naprawienia szkody w takiej wysokości.
Rozpoznając apelacje Sąd Okręgowy w Z. uznał, że w sprawie wyło-
niło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy i
sformułował przytoczone w części dyspozytywnej postanowienia pytanie –
„czy osoby najbliższe dla nieżyjącego pokrzywdzonego mogą na podstawie
art. 52 § 1 k. p. k. wykonywać jego prawa również w zakresie wniosku o
ściganie osoby najbliższej o czyn z art. 284 § 1 k. k.?”. W przypadku odpo-
wiedzi negatywnej, dodatkowo przedstawił pytanie „czy żona nieżyjącego
pokrzywdzonego działając w ramach art. 36 § 2 k. r. o. może złożyć wnio-
sek o ściganie osoby najbliższej o czyn z art. 284 § 1 k. k. w stosunku do
całości szkody stanowiącej do śmierci małżonka ich majątek wspólny?”.
Formułując pytania prawne, Sąd Okręgowy w Z. ograniczył się jedynie do
wskazania, że – jego zdaniem – ani orzecznictwo sądowe, ani doktryna,
nie rozwiązują jednoznacznie kwestii podniesionych w postawionych pyta-
niach. Nie podjął też próby rozwiązania przedstawionych wątpliwości, zau-
ważając jedynie, że przestępstwo z art. 284 § 1 k. k. należy do przestępstw
względnie wnioskowych oraz do stwierdzenia, że brak odpowiedzi co do
tego, jaki jest status małżonków jako pokrzywdzonych w zakresie ochrony
ich majątku dorobkowego.
Prokurator Prokuratury Generalnej wniósł na piśmie o odmowę pod-
jęcia uchwały - podnosząc, że problem przedstawiony przez Sąd Okręgowy
4
w Z. „jest w istocie pozorny i nie wymaga dokonania zasadniczej wykładni
przepisu art. 52 § 1 k.p.k.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Należy przyznać rację stanowisku zaprezentowanemu we wniosku
pisemnym prokuratora Prokuratury Generalnej, że brak jest podstaw do
podjęcia uchwały. Przepis art. 441 § 1 k.p.k., stanowiący podstawę wystą-
pienia sądu odwoławczego do Sądu Najwyższego, kreuje instytucję proce-
sową, która stanowi wyjątek od zasady samodzielności jurysdykcyjnej są-
du. Sąd odwoławczy zatem w pierwszej kolejności sam zobowiązany jest
dokonać wykładni wchodzących w grę przepisów, a dopiero w sytuacji, w
której nie jest w stanie wyjaśnić wątpliwości interpretacyjnych, może zwró-
cić się do Sądu Najwyższego o dokonanie zasadniczej wykładni ustawy.
Aby jednak przedstawione zagadnienie prawne doprowadziło do podjęcia
uchwały, spełnione być muszą warunki wynikające zarówno z art. 441 § 1
k.p.k., jak i jego wykładni zawartej w piśmiennictwie i utrwalonej linii
orzecznictwa Sądu Najwyższego. Po pierwsze, przedstawione zagadnienie
prawne powinno się wyłonić podczas rozpoznawania środka odwoławcze-
go. Po drugie, musi wymagać dokonania zasadniczej wykładni ustawy, co
oznacza, że zagadnienie to ma charakter ściśle prawny i dotyczy istotnego
problemu interpretacyjnego, a więc przepisu lub przepisów, które są lub
mogą być rozbieżnie interpretowane w praktyce sądowej, są wadliwie lub
niejasno sformułowane, a nadto dotyczą zagadnień ważnych, mających
podstawowe znaczenie dla prawidłowego rozumienia i stosowania prawa.
Po trzecie wreszcie, musi istnieć bezpośredni związek pomiędzy przedsta-
wionym zagadnieniem prawnym a rozpoznawaną przez sąd odwoławczy
sprawą. Innymi słowy, nawet istotne, rzeczywiste i wymagające zasadni-
czej wykładni problemy interpretacyjne muszą mieć jeszcze znaczenie dla
rozstrzygnięcia rozpoznawanego środka odwoławczego. Nie mogą więc
być to, nawet ważne do funkcjonowania prawa w praktyce, problemy o cha-
5
rakterze abstrakcyjnym (zob. R. A. Stefański: Instytucja pytań prawnych do
Sądu Najwyższego, Kraków 2001, s. 254 – 261, 352 – 371; uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 18 listopada 1998 r., I KZP 16/98, OSNKW 1998, z.
11-12, poz. 48; postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 28 września
2006 r., I KZP 20/06, OSNKW 2006, z. 10, poz. 89; z dnia 24 maja 2007 r.,
I KZP 10/07, OSNKW 2007, z. 6, poz. 47, z dnia 30 czerwca 2008 r., I KZP
14/08, R – OSNKW 2008, poz. 1360; z dnia 30 września 2010, I KZP
16/10, OSNKW 2010, z. 11, poz. 96).
Odnosząc te wymogi do przedstawionego zagadnienia prawnego i
sprawy będącej przedmiotem rozpoznania przez Sąd Okręgowy w Z.,
stwierdzić należy, że wskazany problem, jakkolwiek zdaje się łączyć bez-
pośrednio z rozpoznawaną apelacją, nie wymaga pogłębionej analizy i nie
budzi wątpliwości interpretacyjnych, których dopatruje się Sąd Okręgowy.
Przepis nie jest też sformułowany w sposób niejasny czy wątpliwy. Wręcz
przeciwnie, z treści art. 52 § 1 k.p.k. wynika jasno i jednoznacznie, że w
razie śmierci pokrzywdzonego, prawa, które by mu przysługiwały, mogą
wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia –
prokurator, działając z urzędu.
Na tle brzmienia przywołanego przepisu, pomimo wskazanych prze-
szkód do podjęcia uchwały, wypadało poczynić kilka uwag. Po pierwsze,
wypada zauważyć, że treść art. 52 § 1 k.p.k. odwołuje się do pojęcia „oso-
ba najbliższa” zdefiniowanego w art. 115 § 11 k.k. W myśl tego przepisu,
osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowa-
ty w tej samej linii i stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobie-
nia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. W
świetle powyższego, nie ulega wątpliwości, że Helena K. jest „osobą naj-
bliższą” w stosunku do swojego zmarłego męża, Józefa K. – a więc może
po jego śmierci wykonywać prawa, które by mu przysługiwały, gdyby żył.
Jest rzeczą niewątpliwą, że kwota, o której przywłaszczenie oskarżony jest
6
Stanisław K. stanowiła przedmiot wspólności majątkowej (wspólność usta-
wowa), która nie ustała aż do chwili śmierci Józefa K. Zważywszy, że
przywłaszczenie pieniędzy miało nastąpić w 2003 r., a więc jeszcze za ży-
cia Józefa K., to pokrzywdzonymi tym czynem była zarówno Helena K., jak
i Józef K. W literaturze podkreśla się jednoznacznie, że osoby najbliższe w
razie śmierci pokrzywdzonego mogą wytoczyć powództwo cywilne o przy-
sługujące im roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa
(art. 63 § 3 k.p.k.), a także wstąpić w prawa zmarłego powoda cywilnego i
dochodzić przysługujących im roszczeń (P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgry-
zek: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom 1, Warszawa 2011, s.
296). Za kontrowersyjną uznaje się w doktrynie kwestię uprawnienia proku-
ratora do zainicjowania postępowania w sprawie o czyn ścigany na wnio-
sek, jeżeli pokrzywdzony przed skorzystaniem ze swojego uprawnienia
zmarł (P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: op.cit., s. 296 – 297). Taka sy-
tuacja nie występuje jednak w przedmiotowej sprawie.
Nie ulega wątpliwości, że w przypadku, gdy pokrzywdzonym prze-
stępstwem ściganym na wniosek jest więcej niż jedna osoba, to każda z
nich może skutecznie złożyć wniosek o ściganie, także, jeżeli wykonuje ja-
ko osoba najbliższa prawa zmarłego pokrzywdzonego na podstawie art. 52
§ 1 k.p.k. Przy wielości pokrzywdzonych czynem ściganym względnie na
wniosek (np. w postępowaniu o przestępstwo określone w art. 284 § 1 w
zw. z § 4 k.k.), do ścigania wystarczy wniosek choćby jednego pokrzyw-
dzonego (T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego wraz z komenta-
rzem do ustawy o świadku koronnym, wyd. 3, Kraków 2003, s. 77; P.
Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego. Komen-
tarz, tom 1, Warszawa 2004, s. 100; wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 1
października 1997 r., II KKN 300/97, Prok. i Pr. – wkł. 1998, z. 5, poz. 7; z
dnia 24 kwietnia 1990 r., WR 116/90, OSNKW 1991, z. 1-3, poz. 6; z 3 li-
stopada 1971, I KR 183/71, OSNKW 1972, z. 3, poz. 52).
7
Zwrócić wypada na koniec uwagę Sądowi Okręgowemu, iż prowadzi
sprawę nie o stwierdzenia praw do spadku czy dział spadku, na co zdaje
się wskazywać część luźnych uwag zawartych w uzasadnieniu wyroku Są-
du Rejonowego w T. z 22 lutego 2011 r., lecz sprawę o przestępstwo z art.
284 § 1 k. k., w której Helena K. wniosła o ściganie swojego syna Stanisła-
wa K.
Mając na względzie powyższe, orzeczono jak w części dyspozytyw-
nej postanowienia.