Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 478/10
POSTANOWIENIE
Dnia 16 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSA Roman Dziczek (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Anny C.
przy uczestnictwie Andrzeja C. i Anny C.
o podział majątku i dział spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 7 lipca 2010 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od każdego z uczestników na rzecz
wnioskodawczyni kwoty po 2700 (dwa tysiące siedemset)
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 3 marca 2010 r. Sąd Rejonowy ustalił, że w skład
majątku wspólnego Antoniego C. i Anny C. wchodzi nieruchomość położona w
obrębie J. we W. – gospodarstwo rolne z zabudowaniami, dla której Sąd Rejonowy
prowadzi księgę wieczystą nr [...], o wartości 1 299 000 zł i że udziały Antoniego C.
i Anny C. w majątku wspólnym są równe; równocześnie także ustalił, że w skład
spadku po Antonim C. wchodzi udział ½ w prawie własności wyżej wskazanej
nieruchomości; dokonał podziału majątku wspólnego Antoniego C. i Anny C. oraz
działu spadku po Antonim C. poprzez podział opisanej nieruchomości w ten
sposób, że prawo własności działek: nr 11/4 o pow. 1100 m² zabudowaną
budynkiem mieszkalnym jednorodzinnym i dwoma budynkami gospodarczymi, nr
11/5, nr 11/6, nr 11/11, nr 11/14 i nr 11/15 - przyznał wnioskodawczyni Annie C.;
prawo własności działek nr 11/7, nr 11/12 i nr 11/13 – przyznał na współwłasność
po ½ części uczestnikom Andrzejowi C. i Annie C.; ustanowił na części działki nr
11/11 o pow. 0,0147 ha na czas nieoznaczony i nieodpłatnie służebność gruntową
przejazdu i przechodu na rzecz każdoczesnego właściciela działek nr 11/7, nr
11/12, nr 11/13 i nr 11/14; ustanowił na części działki nr 11/15 o pow. 0,0116 ha na
czas nieoznaczony i nieodpłatnie służebność gruntową przejazdu i przechodu na
rzecz każdoczesnych właścicieli działek nr 11/7, nr 11/11, nr 11/12, nr 11/13 i nr
11/14; pozostawił we współwłasności wnioskodawczyni i uczestników po 1/3
działkę nr 11/9 – wewnętrzną drogę dojazdową; pozostawił we współwłasności:
wnioskodawczyni Anny C. w 4/6 części, a Anny C. i Andrzeja C. po 1/6 części
działkę nr 11/10; zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestników po 6900 zł
płatne w terminie trzech miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia, z
ustawowymi odsetkami w razie uchybienia terminowi płatności oraz orzekł o
kosztach sądowych i kosztach postępowania na podstawie art. 520 § 1 k.p.c. Sąd
ten ustalił, że przedmiotowa nieruchomość przy ul. J. […] i ul. P. we W. wyczerpuje
majątek wspólny wnioskodawczyni i Antoniego C. (spadkodawcy) i obejmuje
działki: nr 11/4 – pow. 1407 m², zabudowaną, nr 11/5 – o pow. 96 m², nr 11/6 – o
pow. 111 m², nr 11/7 – o pow. 319 m², nr 11/8 – o pow. 11 572 m². Ta ostatnia
działka była wykorzystywana rolniczo do czasu śmierci Antoniego C. w dniu 7
3
grudnia 2003 r. Spadek po nim nabyła żona Anna C. oraz dzieci: Anna C. i Andrzej
C. po 1/3 części. Zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania
przestrzennego możliwy jest podział nieruchomości poprzez wydzielenie z działki nr
11/8 nowych działek: nr 11/11, 11/12, 11/13 i 11/14 przeznaczonych pod zabudowę
jednorodzinną wolnostojącą o wiejskim stylu zamieszkiwania; ponadto, należy
wydzielić działkę nr 11/9 na drogę dojazdową, działkę nr 11/10 celem poszerzenia
drogi publicznej - ulicy P., a działka nr 11/15 ma stanowić teren rolniczej przestrzeni
produkcyjnej z zakazem budowy i sytuowania trwałych i wieloletnich nasadzeń.
Nowo tworzone działki nr 11/11, 11/12, 11/13 i 11/14 nie mają odpowiedniego
dostępu do drogi publicznej. Prezydent miasta W. pozytywnie zaopiniował projekt
podziału przedmiotowej nieruchomości w części obejmującej działkę nr 11/8 na
działki wyżej wskazane, według propozycji drugiej biegłego sądowego Tomasza K.
Sąd pierwszej instancji uznał, że dostęp do drogi publicznej dla nowo tworzonych
działek nr 11/12 - 11/14 będzie zapewniony poprzez ustanowienie służebności
drogowych na działce nr 11/15 i działce nr 11/11 oraz poprzez pozostawienie we
współwłasności uczestników działki nr 11/9. Sąd Rejonowy ustalił wartość
wszystkich działek, w tym nowo powstających w wyniku podziału działki nr 11/8 na
podstawie wyceny dokonanej przez wskazanego wyżej biegłego, według stanu z
daty śmierci Antoniego C. oraz według wartości z daty działu, kwalifikując je – w
części dotyczącej działek nr 11/11 – 11/14 jako działki pod zabudowę
mieszkaniową jednorodzinną-wolnostojącą. Preferując podział w naturze Sąd
Rejonowy przyznał na wyłączną własność wnioskodawczyni działkę zabudowaną
budynkiem mieszkalnym i gospodarczym o numerze 11/4, działkę nr 11/5, działkę
nr 11/6 oraz działkę nr 11/11 i grunty rolne objęte działką nr 11/15. Działki nr 11/12,
11/13 i 11/7 o charakterze budowlanym, najbardziej wartościowe zostały przyznane
na współwłasność po ½ uczestnikom. Przyznane im działki uzyskały służebność
przejazdu i przechodu po działkach nr 11/15 i 11/11 przyznanych wnioskodawczyni,
a działka nr 11/9 wydzielona pod drogę wewnętrzną została przyznana na
współwłasność dotychczasowym współwłaścicielom nieruchomości, w częściach
równych. Działka nr 11/10 przeznaczona pod poszerzenie drogi publicznej – ul. P.,
pozostała we współwłasności wnioskodawczyni i uczestników w dotychczasowych
udziałach. Odnosząc wartość uzyskanych przez uczestników i wnioskodawczynię
4
działek: odpowiednio o łącznej wartości 419 200 zł oraz 879 800 zł, do ich
udziałów w nieruchomości wspólnej ustalił, że zachodziła konieczność wyrównania
udziałów dopłatami pieniężnymi w kwocie po 6900 zł na rzecz każdego z
uczestników. Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia Sąd pierwszej instancji
wskazał art. 1035 i nast. k.c. oraz art. 212 § 2 k.c., jak również art. 154 ustawy o
gospodarce nieruchomościami. W przedmiocie kosztów postępowania Sąd
Rejonowy orzekł na podstawie art. 520 § 1 k.p.c.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 7 lipca 2010 r. oddalił apelację
uczestników od tego postanowienia i orzekł o kosztach postępowania. Przyjął za
własne ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego, a odnosząc się do zarzutu apelacji
naruszenia art. 93 ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz art. 211 k.c. uznał,
że podział był możliwy i dopuszczalny - zgodny z miejscowym planem
zagospodarowania przestrzennego, a konieczność ustanowienia służebności
drogowych wynikała zarówno z powołanego w apelacji przepisu art. 193 ustawy o
gospodarce nieruchomościami, jak i art. 145 k.c. Brak było natomiast podstaw do
zabiegania o dodatkowe zatwierdzenie podziału w sytuacji, gdy o podziale
decydował sąd i ustanawiał służebności drogowe dla zapewnienia dostępu do drogi
publicznej dla nowo tworzonych działek. O przeznaczeniu nieruchomości
rozstrzygał natomiast plan zagospodarowania przestrzennego obowiązujący w
dacie działu. Także wycena działek dokonywana przez biegłego musiała
uwzględniać przeznaczenie nieruchomości w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego na datę orzekania o podziale. Sąd drugiej
instancji podzielił też stanowisko Sądu pierwszej instancji, że w zakresie orzeczenia
o kosztach postępowania miał zastosowanie art. 520 § 1 k.p.c., a nie art. 520 § 2 i 3
k.p.c.
Wyrok Sądu Okręgowego w całości zaskarżyli skargą kasacyjną uczestnicy
postępowania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucili Sądowi drugiej
instancji naruszenie prawa materialnego: art. 93 i art. 96 ust. 2 ustawy z dnia
21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t. j.: Dz. U. z 2004 r. Nr 261,
poz. 2603 ze zm. – dalej „u.g.n.”) oraz art. 211 k.c., a z pierwszej podstawy
kasacyjnej - naruszenie przepisów postępowania: art. 684 oraz art. 520 k.p.c.
5
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw.
Zasadą – wyrażoną w art. 211 k.c. - jest, że zniesienie współwłasności
powinno nastąpić przede wszystkim przez podział fizyczny rzeczy wspólnej.
Z punktu widzenia bowiem indywidualnych interesów współwłaścicieli taki podział
jest najbardziej sprawiedliwy, gdyż każdy z nich ma możliwość otrzymania części
rzeczy wspólnej w naturze i nie zostaje „wywłaszczony”, choćby za odpowiednim
wynagrodzeniem (spłatą). Podział fizyczny jest podstawowym sposobem zniesienia
współwłasności, preferowanym przez ustawodawcę (por., m.in. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2010 r., III CSK 195/09, LEX nr 585823).
Uprawnienie to jest wyłączone tylko wyjątkowo, tj. gdyby dokonanie podziału było
sprzeczne z przepisami ustawy lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem
rzeczy albo gdyby podział pociągał za sobą istotną zmianę tej rzeczy lub znaczne
zmniejszenie jej wartości. Wyliczenie to jest wyczerpujące.
Zakaz ustawowy, o którym stanowi art. 211 k.c., to przede wszystkim ten
wynikający z art. 93 ust. 1 u.g.n. a contrario. Podział fizyczny nie może być
dokonany, jeżeli byłby sprzeczny (niezgodny) z ustaleniami planu miejscowego.
W niniejszej sprawie Sądy meriti przeprowadzając podział w naturze
uwzględniały ustalenia planu miejscowego zagospodarowania przestrzennego,
zatwierdzonego uchwałą nr LII/777/98 Rady Miejskiej W. z dnia 5 czerwca 1998 r.
Odnotować należy także, że zgodnie z art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 11 kwietnia
2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. Nr 64, poz. 592 ze zm.), nie
stanowią nieruchomości rolnej nieruchomości położone na obszarach
przeznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego na cele inne
niż rolne. Tak było w sprawie niniejszej.
Innych zarzutów dotyczących niedopuszczalności podziału, wynikających
z art. 211 k.c., uczestnicy nie podnosili.
Odnosząc się do zarzutów skarżących – naruszenia art. 93 i art. 96 ust. 2
u.g.n., należy zauważyć, że zgodnie z mającym w sprawie zastosowanie art. 93
ust. 3 u.g.n., podział nieruchomości nie jest dopuszczalny, jeżeli projektowane do
6
wydzielenia działki gruntu nie mają dostępu do drogi publicznej; za dostęp do drogi
publicznej uważa się również wydzielenie drogi wewnętrznej wraz z ustanowieniem
na tej drodze odpowiednich służebności dla wydzielonych działek gruntu albo
ustanowienie dla tych działek innych służebności drogowych, jeżeli nie ma
możliwości wydzielenia drogi wewnętrznej z nieruchomości objętej podziałem.
Natomiast w myśl ust. 4 powyższego przepisu, zgodność proponowanego podziału
nieruchomości z ustaleniami planu miejscowego, opiniuje wójt, burmistrz albo
prezydent miasta. Stosownie zaś do art. 96 ust. 2 u.g.n., w przypadku, gdy
o podziale nieruchomości orzeka sąd, a podział nieruchomości jest uzależniony od
ustaleń planu miejscowego, sąd zasięga opinii wójta (burmistrza, prezydenta
miasta).
W niniejszej sprawie projekt podziału przedmiotowej nieruchomości
przygotowany przez biegłego sądowego T. K., który stanowił podstawę
postanowienia działowego Sądu Rejonowego, zaakceptowanego przez Sąd
Okręgowy, został pozytywnie zaopiniowany przez Prezydenta W. postanowieniem z
dnia 29 marca 2006 r. (k. 120 akt). Skarżący zarzucali przede wszystkim, że
ustanowienie służebności gruntowej przejazdu i przechodu przez części działek nr
11/11 i 11/15 (notabene, przyznanych wnioskodawczyni), jest niezgodne z
ustaleniami planu miejscowego, a ponadto, że projekt takich służebności wymagał,
przed wydaniem postanowienia o podziale, uzyskania (dodatkowej) pozytywnej
opinii Prezydenta W.
Z takim stanowiskiem nie sposób się zgodzić.
Jak trafnie podnosi się w literaturze (zob. Ustawa o gospodarce
nieruchomościami. Komentarz, pod. red. G. Bieńka, LexisNexis 2011, s. 464 – 465
oraz 494), warunkiem zatwierdzenia projektu podziału jest zapewnienie nowo
tworzonym działkom dostępu do drogi publicznej (art. 93 ust. 3 u.g.n.), m.in.,
poprzez ustanowienie innych służebności drogowych dla wydzielonych działek,
jeżeli nie ma możliwości wydzielenia drogi wewnętrznej. Z unormowaniem tym jest
zsynchronizowana regulacja prawna, tj. art. 99 u.g.n., która przewiduje,
że w sytuacji, gdy zapewnienie dostępu do drogi publicznej ma polegać na
ustanowieniu służebności, decyzja zatwierdzająca podział nieruchomości następuje
7
pod warunkiem, że przy zbywaniu wydzielonych działek służebności zostaną
ustanowione. W przypadku zaś, gdy czynność prawna podziału zaniecha tego
obowiązku, nabywca nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej,
ma możliwość wystąpienia z żądaniem ustanowienia drogi koniecznej na podstawie
art. 145 k.c.
Przenosząc te uwagi na grunt orzekania o podziale nieruchomości przez
sąd, należy stwierdzić, że zapewnienie dostępu do drogi publicznej jest
obowiązkiem sądu, który stosując się do wymagań art. 93 ust. 3 zd. 1 in fine,
odpowiednio stosuje także art. 99 u.g.n. (por. art. 674 k.p.c.) oraz art. 145 k.c.
To oznacza, że dostęp do drogi publicznej ma być odpowiedni, a służebności
drogowe ustanawia się na powstających w wyniku podziału działkach
(nieruchomościach). Te wymogi ustawy implicite przesądzają o obowiązkach sądu
i uniezależniają orzekanie w tym zakresie od uzyskania pozytywnej opinii wójta
(burmistrza, prezydenta miasta).
Reasumując, sądowy podział nieruchomości, dokonywany po uzyskaniu
pozytywnej opinii wójta (burmistrza, prezydenta miasta), stosownie do art. 96 ust. 2
u.g.n., w wyniku którego dostęp do drogi publicznej dla nowo tworzonych działek
ma być zapewniony przez ustanowienie dla nich innych służebności drogowych
(art. 93 ust. 3 in fine w zw. z art. 99 u.g.n.), nie wymaga uzyskania dodatkowej
opinii organu administracyjnego w zakresie przebiegu tych służebności.
Nie można także zgodzić się z zarzutem skargi kasacyjnej – naruszenia art.
684 k.p.c. Przepis ten mający zastosowanie w sprawie niniejszej poprzez odesłanie
z art. 567 § 3 k.p.c. stanowi m.in., że wartość spadku ulegającego podziałowi ustala
sąd. Takie ustalenie odbywa się, jak zostało utrwalone w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. min. postanowienie SN z dnia 6 lutego 2008 r., II CSK 419/07,
LEX nr 583766) według stanu, z chwili ustania wspólności ustawowej (otwarcia
spadku), ale według wartości z chwili dokonywania podziału, a o rozstrzygnięciach
dotyczących dzielonego majątku decydują we wszystkich sprawach działowych,
szeroko rozumianych (zniesienie współwłasności, dział spadku, podział majątku
wspólnego małżonków), okoliczności i dowody istniejące w chwili podziału (zob.
także: postanowienie SN z 27 sierpnia 1979 r., III CRN 137/79, OSNCP 1980, nr 2,
8
poz. 33 oraz postanowienie SN z dnia 16 marca, II CRN 31/94, Wokanda 1994, nr
9, poz. 9).
Tej zasady nie naruszył Sąd Okręgowy, akceptując poczynione w tym
przedmiocie ustalenia Sądu pierwszej instancji.
Trafnie przy tym, Sąd drugiej instancji dokonał kwalifikacji charakteru
dzielonej nieruchomości przez pryzmat jej aktualnego (z daty działu)
przeznaczenia. Jak bowiem ustalono w orzecznictwie sądowym (por. m.in.
postanowienia SN: z dnia 21 marca 2003 r., II CKN 1265/00, LEX nr 583761, z dnia
27 sierpnia 1979 r., III CRN 137/79, OSNC 1980, nr 2, poz. 33 i z dnia 17 grudnia
1971 r., III CRN 312/71, OSNC 1972, nr 6, poz. 114), dla ustalenia w postępowaniu
działowym czy nieruchomość będąca przedmiotem działu wchodzi w skład
gospodarstwa rolnego, decydujące znaczenie ma charakter tej nieruchomości
według jej stanu z daty działu, oceniany w myśl przepisów obowiązujących w tej
dacie. O tym zaś charakterze, jak wskazano na wstępie rozważań, przesądzał
miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. On wskazał na aktualne
przeznaczenie poszczególnych działek oraz na ich wartość.
Również akceptacja Sądu drugiej instancji dotycząca rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania dokonanego przez Sąd Rejonowy na podstawie art.
520 § 1 k.p.c. odpowiadała prawu. Jak bowiem zauważył Sąd Najwyższy
w postanowieniu z dnia 19 listopada 2010 r. (III CZ 46/10, OSNC 2011, nr 7-8,
poz. 88), w sprawach, tzw. działowych nie zachodzi przewidziana w art. 520 § 2 i 3
k.p.c. sprzeczność interesów tych uczestników, którzy domagają się podziału,
niezależnie od tego, jaki sposób podziału postulują i jakie wnioski składają w tym
względzie. Tacy uczestnicy są w równym stopniu zainteresowani wynikiem
postępowania pomimo różnych udziałów, gdyż ich interesy są wspólne
i niesprzeczne.
Z tych wszystkich względów, wobec uznania, że zarzuty skargi kasacyjnej
nie miały usprawiedliwionych podstaw, zgodnie z art. 39814
k.p.c. Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy
orzekł na podstawie art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 39821
oraz
art. 520 § 2 k.p.c. zasądzając na rzecz uczestników zwrot kosztów wynagrodzenia
9
adwokata według stawki minimalnej przewidzianej w rozporządzeniu Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.) w postępowaniu
kasacyjnym przez Sądem Najwyższym - § 13 ust. 4 w zw. z § 9 pkt 3 i § 6 pkt 6.