Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 66/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa B. S.A. w K.
przeciwko A. P. Spółce z o.o. w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 24 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 kwietnia 2010 r.
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od strony pozwanej na rzecz strony powodowej
kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód B. S.A. w K. k. P. wystąpił przeciwko pozwanemu A. P. spółce z o.o.
w P. o zasądzenie kwoty 954.589,98 zł z ustawowymi odsetkami od kwot i dat bliżej
określonych w pozwie.
Wyrokiem z dnia 13 lutego 2009 r., Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego
na rzecz powoda kwotę 530.325,66 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 11 czerwca
2007 r. do dnia zapłaty oraz oddalił powództwo w pozostałym zakresie. Ustalił, że
strony pozostawały we współpracy od końca lat 90 - tych XX wieku, do połowy
2008 r. Współpraca ta opierała się o zawierane corocznie umowy, które określały
szczegółowe zasady działania obu stron. Przedmiotem sporu jest współpraca stron
za okres od maja 2004 r. do czerwca 2006 r. Między stronami zostały zawarte m.in.
umowy: z dnia 30 kwietnia 2003 r. z aneksem nr A/2003, z dnia 30 czerwca 2004 r.
z aneksem nr B/2004, z dnia 12 kwietnia 2005 r. z aneksem nr C/2 i porozumieniem
co do terminów płatności. Załącznikiem do w/w umów były m.in.: aneks nr 2 do
umowy na 2002 r. „ogólne warunki” oraz aneks nr 4 do umowy na 2002 r. „ogólne
warunki zaopatrzenia, logistyka”. Powołane umowy określały warunki nabywania
przez pozwanego od sprzedawcy (powoda) towarów, zasady rozprowadzania
towarów przez pozwanego w należącej do niego sieci sklepów, zakres i sposób
współpracy przy prowadzonych przez pozwanego i jego partnerów działaniach
reklamowych i marketingowych i inne zasady współpracy. Dostawy odbywały się na
podstawie konkretnych zamówień, a rozliczenia dokonywane były za poszczególne
dostarczane partie towaru. Corocznie zawierane były umowy trójstronne z udziałem
stron i partnerów pozwanego, które nawiązywały do łączących strony corocznych
umów o współpracy. Umowy o współpracy ustalały, że określone asortymenty
towaru, w cenach określonych przez pozwanego, powód będzie, własnym
transportem, dostarczał do miejsca wskazanego przez pozwanego, przy czym, w
okresie objętym pozwem, był to magazyn centralny pozwanego. Umowy ustalały
również odpłatne usługi, jakie pozwany miał świadczyć na rzecz powoda (i innych
sprzedawców):
1. Scentralizowaną płatność. Usługa ta miała polegać na udostępnieniu
powodowi możliwości kierowania faktur do scentralizowanego punktu
księgowego pozwanego i jego partnerów. Odpłatność za tę usługę
3
określono na 0,20% obrotów netto dokonywanych przez pozwanego
i partnerów. Powód określił wartość poniesionych opłat z tego tytułu
na kwotę 9.790,69 zł.
2. Wzmożoną aktywność (bonus). Usługa ta miała polegać na stosownej
ekspozycji towarów, udzielaniu klientom informacji, zapewnieniu klientom
optymalnego dostępu do towarów. Odpłatność na rzecz pozwanego była
zależna od zakładanych obrotów. Powód określił wartość poniesionych opłat
z tego tytułu na kwotę 351.280,17 zł.
3. Testowanie nowych produktów. Odpłatność za tę usługę określono na 0,20%
wartości obrotów netto. Z tego tytułu powód poniósł opłaty w wysokości
9.517,92 zł.
4. Pośredniczenie w oferowaniu towarów firmom E. i S. Odpłatność za tę
usługę wynosiła 0,10% wartości obrotów netto w odniesieniu do każdego
partnera. Powód poniósł z tego tytułu opłaty w kwocie 9.461,57 zł.
5. Dodatkową ekspozycję i prowadzenie negocjacji. Odpłatność za tę usługę
została określona procentowo od obrotów netto. Z tego tytułu powód poniósł
wydatki w kwocie 121.182,73 zł.
6. Skarbonkę. Odpłatność za tę usługę wynosiła 0,50% obrotów netto
pozwanego oraz poszczególnych partnerów. Powód poniósł z tego tytułu
wydatki w kwocie 6.272,55 zł.
7. Usługi logistyczne za umożliwienie sprzedawcom zaopatrywanie tylko
jednego punktu dostaw. Opłaty za tę usługę zostały ustalone jako określony
w umowach procent od obrotów netto. Powód z tego tytułu poniósł wydatki
w kwocie 141.751,71 zł.
8. Możliwość korzystania z elektronicznej wymiany danych w systemie EDI.
Odpłatność za tę usługę wyniosła 3.660 zł.
9. Usługi marketingowe. Odpłatność za tę usługę została ustalona procentowo
w stosunku do obrotów na poszczególne lata współpracy. Z tego tytułu
powód poniósł wydatki w łącznej kwocie 291.938,62 zł.
10. RFA - dodatkowa premia dla pozwanego wyliczona według określonego
w umowie wzoru. Odpłatność z tego tytułu wyniosła kwotę 9.734,02 zł.
4
Wyliczenia powoda wartości opłat, którymi został obciążony przez
pozwanego, obejmują okres do połowy 2006 r. W sierpniu 2006 r. powód skierował
dwa wnioski zawierające zawezwanie do próby ugodowej, które nie doprowadziły
do zawarcia ugody. Również mimo wezwania pozwanego do dobrowolnej zapłaty
uiszczonych przez powoda opłat (w dniu 22 maja 2007 r. i 17 września 2007 r.),
pozwany, pismem z dnia 12 listopada 2007 r., odmówił zapłaty ich równowartości.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że pozwany pobrał opłaty w kwocie określonej
w pozwie, na podstawie wystawionych przez siebie faktur, przy czym nastąpiło
to poprzez kompensatę tych należności z należnościami powoda, na podstawie
wystawionych przez niego faktur.
Sąd Okręgowy ocenił, że zastrzeżenie w umowach zawartych między
stronami opłat za większość z usług (wymienionych w punktach: 1, 3, 5, 6, 7, 8 i 10)
stanowiło czyn nieuczciwej konkurencji określony w art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy
z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (jedn. tekst: Dz.U.
z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm., dalej: „u.z.n.k.”). Odnośnie do usług
marketingowych (pkt 9) dla ustalenia należnej pozwanemu kwoty z tego tytułu Sąd
Okręgowy odwołał się do art. 322 k.p.c. i przyjął, że z pobranej z tego tytułu kwoty
291.938,62 zł, za pobrane zasadnie ¼ tej kwoty, tj. kwotę 72.984,15 zł, uznając
jednocześnie, że w pozostałej części (218.954,47 zł) opłata została pobrana
z naruszeniem art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. Łączna suma bezpodstawnie pobranych
przez pozwanego od powoda opłat wyniosła kwotę 530.325,66 zł. Uwzględniając
powyższe, Sąd Okręgowy orzekł o obowiązku ich zwrotu, zgodnie z art. 18 ust. 1
pkt 5 u.z.n.k. na zasadach ogólnych, tj. na podstawie art. 410 § 1 i § 2 w zw. z art.
405 k.c. Odsetki za opóźnienie w zapłacie zostały zasądzone od daty, w której, po
otrzymaniu wezwania do zapłaty z dnia 22 maja 2007 r., pozwany zobowiązany był
dokonać zapłaty. Za uzasadnione, gdyż nienaruszające art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k.,
uznał Sąd Okręgowy zapłacone przez powoda na rzecz pozwanego opłaty za
usługi wymienione w punktach: 2 (wzmożona aktywność) i 4 (pośredniczenie
w oferowaniu towarów partnerom E. i S.) i z tego względu, powództwo w tym
zakresie oddalił.
Wyrokiem z dnia 14 kwietnia 2010 r., Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji obu
stron, zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że ponad
5
zasądzoną nim od pozwanego na rzecz powoda kwotę 530.325,66 zł zasądził
kwotę 414.802,75 zł, oddalił apelację powoda w pozostałej części oraz oddalił
apelację pozwanego w całości.
Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji i zasadniczo podzielił także ocenę prawną tego Sądu, że roszczenia
powoda znajdują podstawę w przepisach ustawy o zwalczaniu nieuczciwej
konkurencji. Uznając za uzasadniony zarzut podniesiony w apelacji powoda, Sąd
Apelacyjny przyjął, że nie było podstaw do pobrania od powoda opłat za usługi
określone jako wzmożona aktywność (pkt 2) oraz w całości - a nie w części, jak
przyjął Sąd pierwszej instancji - za usługi marketingowe (pkt 9). Umowy
przewidujące te opłaty naruszały art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. Za uzasadniony uznał
także zarzut apelacji powoda naruszenia art. 5 oraz art. 9 ustawy z dnia 12 czerwca
2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz.U. Nr 139, poz. 1323)
w zw. z art. 58 k.c. poprzez uznanie przez Sąd pierwszej instancji, iż premia RFA
(pkt 10) nie naruszała, przewidzianego w art. 5 tej ustawy, zakazu przedłużania
terminów płatności powyżej 30 dni od daty spełnienia świadczenia niepieniężnego
lub też nie stanowiła czynności mającej na celu obejście prawa, a w konsekwencji,
że zapisy umowy o obowiązku zapłaty tej premii nie są nieważne. Stwierdzone
naruszenie przez Sąd pierwszej instancji przepisów ustawy z dnia 12 czerwca
2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych pozostawało jednak bez
wpływu na treść rozstrzygnięcia w zakresie żądania zapłaty kwoty 9.734,02 zł
tytułem zwrotu nienależnie pobranej od powoda przez pozwanego kwoty jako
premii RFA, skoro Sąd Okręgowy uwzględnił w tej części powództwo i zasądził tę
kwotę.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, niezasadny był natomiast zarzut apelacji
powoda naruszenia art. 233 k.p.c. i art. 6 k.c. poprzez przyjęcie, że pozwany nie
świadczył usługi określonej w pkt 4 (pośredniczenie w oferowaniu towarów
partnerom E. i S.). W związku z tym prawidłowo Sąd Okręgowy nie uwzględnił
żądania co do kwoty 9.461,57 zł zapłaconej przez powoda pozwanemu z tego
tytułu.
Uwzględniając powyższe stanowisko, Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony
wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że ponad zasądzoną przez Sąd
6
Okręgowy kwotę zasądził kwotę 414.802,75 zł, stanowiącą sumę dochodzoną
pozwem pomniejszoną o opłaty pobrane za pośrednictwo w zawarciu umów
z innymi podmiotami gospodarczymi, oddalił apelację powoda w pozostałej części
oraz apelację pozwanego w całości.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł pozwany, który
zaskarżył go w zakresie, w którym zasądzono od pozwanego na rzecz powoda
kwotę 298.377 zł z odsetkami ustawowymi i obciążono pozwanego, w tym zakresie,
kosztami procesu. Skarga została oparta na podstawie naruszenia przepisów
prawa materialnego, tj. art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. w zw. z art. 410 k.c. poprzez
niewłaściwe zastosowanie i ustalenie, że wartość doznanego przez powoda
uszczerbku obejmuje wartość odliczonego przez powoda podatku VAT z faktur
wystawionych przez pozwanego oraz pominięcie, iż uszczerbek ten został
pomniejszony przez powoda na skutek rozliczenia tych faktur w ramach podatku
dochodowego od osób prawnych. W oparciu o powyższe pozwany wniósł
o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę poprzez oddalenie powództwa
w zakresie kwoty 298.377 zł z ustawowymi odsetkami, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według art. 39813
§ 2 k.p.c., w postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy
jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego
orzeczenia. Związanie to oznacza, że ocena zarzutów naruszenia prawa
materialnego, podniesionych w skardze kasacyjnej, może odbywać się wyłącznie
w odniesieniu do dokonanych przez sąd drugiej instancji ustaleń faktycznych,
stanowiących podstawę zaskarżonego orzeczenia (por. uchwała siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1954 r., I CO. 21/54, OSN 1948, III, poz. 50,
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 29 lipca 1999 r., II UKN 56/99, OSNAPiUS 2000,
nr 22, poz. 829, z dnia 24 lipca 2006 r., I PK 299/2005, OSNP 2007, nr 15-16, poz.
214, z dnia 17 czerwca 2009 r., IV CSK 48/2009, Lex Polonica nr 2044472), których
Sąd Najwyższy – w ramach kontroli kasacyjnej - nie może uzupełnić nowymi
okolicznościami, nieustalonymi przez sąd drugiej instancji. Nie jest wykluczona
sytuacja, że podstawa faktyczna ustalona przez sąd drugiej instancji jest niepełna;
7
brak w niej istotnych ustaleń mających znaczenie dla oceny zasadności
wniesionego powództwa lub podniesionych przez pozwanego zarzutów. W takim
przypadku, w postępowaniu kasacyjnym, powinny być jednak podniesione
odpowiednie zarzuty naruszenia prawa procesowego przez sąd drugiej instancji,
w wyniku których doszło do ustalenia podstawy faktycznej zaskarżonego
rozstrzygnięcia z pominięciem istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy faktów.
Brak ustaleń faktycznych nie może być natomiast skutecznie podniesiony pod
postacią zarzutu naruszenia prawa materialnego konstruowanego przy
uwzględnieniu okoliczności faktycznych, które, zdaniem skarżącego, powinny być
dokonane. Dotyczy to także okoliczności, które w skardze kasacyjnej określa się
jako bezsporne, czy przyznane przez drugą stronę. Taka sytuacja ma miejsce
w sprawie, gdyż podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia prawa
materialnego - art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. w zw. z art. 410 k.c. - oparty jest na
okolicznościach nieustalonych przez Sąd Apelacyjny, a więc okolicznościach
wykraczających poza podstawę faktyczną zaskarżonego orzeczenia, tj. na
twierdzeniu, że wartość zubożenia powoda była niższa od wartości wynikającej
z wysokości spełnionych przez niego (poprzez kompensatę) świadczeń pieniężnych
z tego względu, że powód osiągnął korzyść majątkową: w kwocie 146.669,60 zł -
na skutek skorzystania z prawa do odliczenia od kwoty należnego podatku od
towarów i usług kwoty podatku naliczonego na podstawie faktur wystawionych
przez pozwanego - oraz w kwocie 151.707,17 zł (stanowiącej równowartość 19%
od wynagrodzenia za usługi pozwanego w kwocie 798.458,81 zł netto zapłaconego
przez powoda) na skutek zaliczenia tej kwoty jako kosztu uzyskania przychodu
zmniejszającego podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej pozwany, odnośnie do okoliczności
podniesionych w zarzucie prawa materialnego, nie odwołał się do podstawy
faktycznej zaskarżonego orzeczenia, lecz powołał się na treść zeznań świadka A.
G. (głównego księgowego powodowej spółki) oraz na przyznanie tych okoliczności
przez powoda. W istocie więc na etapie postępowania kasacyjnego powód
domagał się, aby Sąd Najwyższy uzupełnił podstawę faktyczną o wskazane wyżej
okoliczności poprzez zbadanie, czy wynikają one z treści wskazanego w skardze
8
kasacyjnej dowodu lub z ich przyznania przez powoda. Dokonaniu takich ustaleń
przez Sąd Najwyższy sprzeciwiał się jednak wskazany art. 39813
§ 2 k.p.c.
Dodatkowo podnieść należy, że zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c., sąd nie może
wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad
żądanie. Powództwo powinno zostać więc ocenione przy uwzględnieniu podstawy
faktycznej podanej przez powoda w pozwie. Sąd może również uwzględnić fakty
niewskazane przez powoda, lecz podniesione przez pozwanego w celu
uzasadnienia podniesionych zarzutów materialnoprawnych sprzeciwiających się
uwzględnieniu powództwa. Podstawa faktyczna powództwa obejmowała jedynie
twierdzenie powoda, że spełnił on bezpodstawnie świadczenia pieniężne
obejmujące w swojej „cenie” także podatek od towarów i usług na podstawie faktur
wystawionych przez pozwanego. W uzasadnieniu pozwu powód nie przedstawił
faktów, na które powołał się pozwany w skardze kasacyjnej, że dokonał odliczenia
kwoty podatku od towarów i usług naliczonego w fakturach wystawionych przez
pozwanego od kwoty podatku należnego oraz że uwzględnił wartość tych
świadczeń w rozliczeniu podatku dochodowym od osób prawnych. Okoliczności
tych w postępowaniu rozpoznawczym nie podnosił również pozwany, mimo że na
ich podstawie oparł zarzut naruszenia prawa materialnego podniesiony w skardze
kasacyjnej. Okoliczności te pozwany powinien był podnieść w terminie wynikającym
z art. 47914
§ 2 k.p.c., pod rygorem utraty prawa powoływania się na nie w dalszym
toku postępowaniu. Podstawowym celem tego przepisu jest dążenie do
koncentracji materiału dowodowego, a tym samym do zapewnienia szybkości
postępowania. Jednakże przepis ten zmierza też do tego, aby – w tym przypadku
pozwany – przedstawił na wstępnym etapie postępowania przed sądem pierwszej
instancji wszystkie istotne dla rozstrzygnięcia sprawy fakty, co umożliwia ich ocenę
prawną w ramach postępowania dwuinstancyjnego zapewniającego najpełniejszą
realizację prawa do obrony swych praw przez strony postępowania sądowego.
Wprawdzie więc podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut materialnoprawny mógł
być przedmiotem badania przez sąd w każdym stadium postępowania, w tym także
w postępowaniu kasacyjnym, ale jego ocena mogła opierać się wyłącznie o fakty
ustalone przez Sąd drugiej instancji.
9
W razie dokonania czynu nieuczciwej konkurencji, o którym mowa w art. 15
ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., przedsiębiorca, którego interes został naruszony, może żądać,
zgodnie z art. 18 ust. 1 pkt 5 tej ustawy, wydania bezpodstawnie uzyskanych
korzyści, na zasadach ogólnych. Wskazane przepisy miały zastosowanie do
większości opłat poniesionych przez powoda wobec pozwanego, w odniesieniu do
których uwzględniono powództwo. Jedynie do jednego ze świadczeń (premii RFA,
ujętej w pkt 10) Sąd Apelacyjny przyjął, że jego zastrzeżenie na rzecz pozwanego
stanowiło naruszenie art. 5 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty
w transakcjach handlowych, czego konsekwencją była nieważność tego
postanowienia umownego. Podstawą uwzględnienia powództwa, w zakresie
obejmującym obowiązek zapłaty kwoty stanowiącej równowartość spełnionego
świadczenia w postaci premii RFA, nie stanowił więc art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k.
w zw. z art. 410 k.c., lecz art. 410 k.c. w zw. art. 58 k.c. (ściślej, w zw. z art. 58 § 3
k.c.) i art. 9 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach
handlowych. W skardze kasacyjnej nie zakwestionowano oceny prawnej Sądu
drugiej instancji w tym zakresie. Z tej przyczyny podniesiony w skardze kasacyjnej
zarzut naruszenia prawa materialnego – art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. w zw. z art. 410
k.c. - jest adekwatny jedynie do odniesieniu do pozostałych świadczeń spełnionych
przez powoda, w odniesieniu do których Sąd Apelacyjny uwzględnił powództwo na
tej podstawie prawnej.
W uchwale z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 58/09 (OSNC 2010, nr 3, poz.
37) Sąd Najwyższy przyjął, że na podstawie art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. strona może
– niezależnie od innych roszczeń wynikających z umowy – dochodzić zwrotu
bezpodstawnie uzyskanych korzyści z tytułu pobrania innych niż marża handlowa
opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży. W uzasadnieniu tej uchwały wyjaśniono,
że powołany przepis zawiera odesłanie do zasad ogólnych przez co należy
rozumieć odesłanie do zasad ogólnych dotyczących bezpodstawnego
wzbogacenia. Fakt popełnienia czynu nieuczciwej konkurencji zastępuje przesłankę
braku podstawy prawnej przewidzianą w art. 405 k.c. Rodzajem bezpodstawnego
wzbogacenia jest nienależne świadczenie, o którym jest mowa art. 410 k.c.
W przepisie tym określono przesłanki powstania roszczenia o zwrot nienależnego
świadczenia (art. 410 § 2 k.c.). W skardze kasacyjnej nie kwestionuje się, że art.
10
410 k.c. został w ogóle w sprawie zastosowany, lecz jedynie, iż został on
niewłaściwie zastosowany przez nieuwzględnienie rzeczywistej wartości zubożenia
powoda. Tak skonstruowany zarzut odwołuje się więc do ogólnych przesłanek
bezpodstawnego wzbogacenia, wyprowadzanych z art. 405 k.c., do których zalicza
się uzyskanie korzyści przez wzbogaconego oraz doznanie straty przez
zubożonego. W takim też przypadku przyjmuje się, że jeżeli stanowią one różne
wartości, przedmiotem obowiązku zwrotu jest pozycja mniejsza (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 24 października 1974 r., II CR 542/74, OSPiKA 1976, nr 6,
poz. 115 oraz z dnia 17 kwietnia 2000 r., V CKN 32/00, Lex nr 52429). Jak jednak
trafnie podnosi się w doktrynie, ogólne przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia
należy rozumieć specyficznie w przypadku nienależnego świadczenia. Sam fakt
spełnienia nienależnego świadczenia uzasadnia roszczenie kondykcyjne. W takim
też przypadku nie zachodzi potrzeba badania, czy i w jakim zakresie spełnione
świadczenie wzbogaciło osobę, na rzecz której świadczenie zostało spełnione
(accipiensa), jak również, czy majątek spełniającego świadczenie (solvensa) uległ
zmniejszeniu. Uzyskanie nienależnego świadczenia wypełnia bowiem przesłankę
powstania wzbogacenia, a spełnienie tego świadczenia przesłankę zubożenia.
Z chwilą też spełnienia świadczenia nienależnego powstaje roszczenie kondykcyjne
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2001 r., V CKN 769/00, OSNC
2001, nr 11, poz. 166), którego treścią jest obowiązek dokonania czynności
faktycznej lub prawnej, stanowiącej świadczenie przeciwne do spełnionego.
Powód spełnił wobec pozwanego świadczenia o łącznej wartości
odpowiadającej kwocie, co do której uwzględniono powództwo. Wartość uzyskanej
w ten sposób przez pozwanego korzyści majątkowej – z cywilistycznego punktu
widzenia - obejmowała także zawarty w cenie świadczeń (opłat) podatek od
towarów i usług. Zgodnie bowiem z art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 5 lipca 2001 r.
o cenach (Dz.U. Nr 97, poz. 1050 ze zm.), cena oznacza wartość wyrażoną
w jednostkach pieniężnych, którą kupujący jest obowiązany zapłacić przedsiębiorcy
za towar i usługę; w cenie uwzględnia się podatek od towarów i usług, jeżeli na
podstawie odrębnych przepisów sprzedaż towaru (usługi) podlega obciążeniu tym
podatkiem. Uwzględniając tę regulację, wartość świadczeń spełnionych przez
powoda obejmowała także wartość podatku od towarów i usług określaną jako
11
wartość brutto. W razie niespełnienia przez powoda dobrowolnie świadczeń
zawierających w swojej cenie podatek od towarów i usług – gdyby oczywiście nie
zachodziły przesłanki określone w art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. oraz art. 5 ustawy
o terminach zapłaty w transakcjach handlowych – pozwanemu przysługiwałoby
roszczenie o ich spełnienie łącznie z wartością podatku od towarów i usług
naliczonego od ceny „netto” tych usług (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22
marca 2002 r., I CKN 1344/99, OSNC 2003, nr 4, poz. 52). Uzasadnia to wniosek,
że wartość spełnionych świadczeń, łącznie z naliczonym od nich podatkiem od
towarów i usług, określała wartość uzyskanej przez pozwanego korzyści
majątkowej, a jednocześnie wartość zubożenia pozwanego. Uwzględniając
powyższe, z chwilą spełnienia przez powoda świadczeń, zakwalifikowanych przez
Sąd Apelacyjny jako świadczenia nienależne, powstało roszczenie kondykcyjne
obejmujące obowiązek zwrotu wartości uzyskanych świadczeń łącznie z zawartym
w cenie tych świadczeń podatkiem od towarów i usług. Dodać należy,
iż w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyrok z dnia 27 lutego 2004 r., V CK
293/03, OSNC 2005, nr 3, poz. 51) przyjęto możliwość dochodzenia roszczenia
kondykcyjnego w części obejmującej także podatek od towarów i usług.
Z tych względów zarzut naruszenia art. 18 u.z.n.k. w zw. z art. 410 k.c.
uzasadniony nieuwzględnieniem wysokości zubożenia powoda był nieuzasadniony
przy uwzględnieniu stanu faktycznego ustalonego przez Sąd drugiej instancji.
Niezależnie od powyższego, w przypadku, gdy dochodzi do świadczenia
„usługi” opodatkowanej podatkiem od towarów i usług pomiędzy stronami stosunku
prawnego stanowiącego podstawę tego świadczenia oraz pomiędzy tymi stronami,
będącymi jednocześnie podatnikami podatku od towarów i usług, i Skarbem
Państwa (fiskusem) powstaje złożony układ prawny. Stosunek obligacyjny łączący
strony pomiędzy, którymi dochodzi do spełnienia świadczenia, poddany jest
regulacji norm prawa cywilnego. Ze stosunku tego wynika obowiązek spełnienia
świadczenia przez nabywcę usługi mieszczącego w sobie także wartość
naliczonego podatku od towarów i usług. Jednocześnie wystawienie faktury VAT,
obejmującej to zdarzenie gospodarcze, przez podatnika podatku od towarów
i usług, będącego usługodawcą, powoduje powstanie zobowiązania podatkowego
tego podmiotu obejmującego obowiązek zapłaty naliczonego w fakturze podatku od
12
towaru i usług. W razie wykonania zobowiązania cywilnoprawnego „usługobiorcy”
wobec „usługodawcy” nabywca usługi jest tym podmiotem, który ponosi
gospodarczy ciężar zapłaty podatku od towarów i usług, gdyż „usługodawca”
odzyskuje wartość uiszczonego podatku w postaci świadczenia usługobiorcy.
Nadto beneficjentem, któremu ostatecznie przypada korzyść równa wartości
naliczonego podatku od towarów i usług jest Skarb Państwa (fiskus). Jednakże,
z uwagi na obowiązującą w odniesieniu do podatku od towarów i usług zasadę
neutralności tego podatku, „usługobiorca”, będący jednocześnie podatnikiem tego
podatku, nabywa uprawnienie do „odzyskania” wartości naliczonego podatku
poprzez odliczenie podatku naliczonego od podatku należnego (art. 86 ust. 1
ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (jedn. tekst: Dz.U.
z 2011 r. Nr 177, poz. 1054 ze zm., dalej” „u.p.t.u.”). Realizacja tego uprawnienia
przez podatnika podatku od towarów i usług prowadzi do efektu gospodarczego
analogicznego w skutkach ze zwrotem części uiszczonego świadczenia
(co skarżący ujmuje jako obniżenie zubożenia), z tym że następuje to kosztem
należności Skarbu Państwa, za pomocą instytucji prawa podatkowego i w ramach
stosunku podatkowego łączącego nabywcę towaru lub usługi, będącego
podatnikiem podatku od towarów i usług, ze Skarbem Państwa (fiskusem).
Należy mieć jednak na uwadze, że zaistnienie okoliczności, z którymi prawo
cywilne łączy obowiązek zwrotu otrzymanego świadczenia, nie jest obojętne także
w dziedzinie prawa podatkowego, w szczególności może powodować utratę przez
podatnika prawa do odliczenia podatku naliczonego od podatku należnego.
Ogólnie rzecz ujmując, zależy to od przyczyny, która spowodowała konieczność
zwrotu świadczenia. Podatek naliczony jest bowiem związany z faktycznie
dokonanymi zdarzeniami gospodarczymi, z którymi ustawa wiąże obowiązek
naliczenia podatku od towarów i usług. W przeciwnym wypadku, na podstawie
przewidzianej w prawie podatkowym (por. art. 88 ust. 3a u.p.t.u.), zostają
zniwelowane korzyści majątkowe wynikające ze skorzystania przez podatnika
z prawa do odliczenia podatku naliczonego od podatku należnego. Dotyczy to także
sytuacji, która miała miejsce między stronami, gdyż powód spełnił świadczenia
wobec pozwanego na podstawie nieważnego postanowienia umowy (co dotyczy
premii RFA) względnie na podstawie nieskutecznych postanowień umownych, gdyż
13
przewidujących opłaty przewyższające marżę handlową, którą pozwany mógł
otrzymać w zamian za przyjęcie towaru do sprzedaży. Oznacza to, że wystawione
przez pozwanego faktury przedstawiały zdarzenia wynikające z nieważnej
czynności prawnej względnie niezgodnie z rzeczywistością. Konsekwencją
zastosowania tego mechanizmu jest powstanie sytuacji analogicznej do tej, gdy
podatek od towarów i usług w ogóle był nienależny albo nie odpowiadał przepisom
prawa podatkowego. W takich sytuacjach, jak wynika z orzecznictwa Sądu
Najwyższego (por. wyrok z dnia 22 marca 2002 r., I CKN 1344/99, OSNC 2003,
nr 4, poz. 52 oraz z dnia 27 lutego 2004 r., IV CK 293/03), zapłacona przez
nabywcę, jako składnik ceny, kwota podatku jest świadczeniem nienależnym
w rozumieniu art. 410 § 2 k.c. Prowadzi to do wniosku, że nie tylko skorzystanie
przez podatnika podatku od towarów i usług z prawa do odliczenia podatku
naliczonego od podatku należnego, ale również zachowanie przez niego tego
uprawnienia, mimo istnienia materialnoprawnych podstaw do zwrotu nienależnego
świadczenia, powoduje nabycie trwałej korzyści majątkowej mogącej rzutować na
rozliczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia między stronami stosunku
prawnego, na podstawie którego spełniono to świadczenie. W skardze kasacyjnej
pozwany, odnosząc się do możliwości utraty korzyści uzyskanych przez powoda
z prawa do odliczenia, podkreślał, że konsekwencje te jeszcze nie nastąpiły w dniu
zamknięcia rozprawy, a sąd powinien wziąć pod uwagę, według art. 316 k.p.c., stan
istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Również i w tym przypadku podnieść
należy, iż wskutek zaniechania przedstawienia przez pozwanego w toku
postępowania istotnej – jego zdaniem – okoliczności, jakim było skorzystanie przez
powoda z prawa odliczenia podatku naliczonego od podatku należnego, ta ostatnia
okoliczność nie była przedmiotem ustaleń Sądu odwoławczego, a wcześniej
przedmiotem twierdzeń powoda, który nie był zobowiązany do jej podniesienia
i dowodzenia, antycypując ewentualny zarzut pozwanego. Z ustalonej podstawy
faktycznej rozstrzygnięcia nie wynika więc, czy w chwili zamknięcia rozprawy
powód nie utracił korzyści wynikającej ze skorzystania z prawa do odliczenia (jeżeli
z niej w ogóle korzystał). Ponadto nie tyle istotne było, czy te konsekwencje
podatkowe już nastąpiły, lecz to, czy są one nieuchronne, gdyż wynikają
14
z przepisów prawa podatkowego albo z wiążących powoda, jako podatnika,
rozstrzygnięć organów podatkowych.
Podobna sytuacja zachodzi w odniesieniu do korzyści majątkowej w postaci
obniżonej wysokości podatku dochodowego od osób prawnych uzyskanej
w związku z uwzględnieniem w rozliczeniu tego podatku kwoty nienależnego
świadczenia. Zgodnie bowiem z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r.
o podatku dochodowym od osób prawnych – jedn. tekst: Dz.U. z 2011 r. Nr 74, poz.
397 ze zm.), zwrot nienależnego świadczenia powoduje konieczność jego ujęcia
w uzyskanych przychodach, co niweluje osiągniętą wcześniej korzyść majątkową
na skutek obniżenia podatku dochodowego na skutek uwzględnienia w rozliczeniu
podatkowym poniesionych kosztów w związku ze spełnieniem tego świadczenia.
Ponadto tego rodzaju korzyść majątkowa nie ma żadnego wpływu na zakres
roszczenia opartego na podstawie art. 410 k.c. (por. podobne stanowisko odnośnie
do zakresu roszczenia kondykcyjnego leasingobiorcy w wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 4 grudnia 2008 r., I CSK 224/08, Lex nr 484665) i nie może być także
uwzględniona na podstawie art. 405 k.c. Rozliczenie tak uzyskanej korzyści
podatkowej, w razie zwrotu nienależnego świadczenia, powinno nastąpić w ramach
stosunku podatkowego łączącego podatnika podatku dochodowego z organem
podatkowym i na podstawie przepisów prawa podatkowego, gdyż uzyskana
korzyść majątkowa – w postaci obniżenia kwoty podatku dochodowego - odbywa
się kosztem uszczuplenia należności podatkowych Skarbu Państwa, a nie kosztem
podmiotu, który otrzymał nienależne świadczenie.
Uwzględniając powyższe, skarga kasacyjna podstawie podlegała oddaleniu
na podstawie art. 39814
k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na
podstawie art. 98 § 1 i 3, art. 99 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz
przepisów § 12 ust. 4 pkt 2 w zw. z § 6 pkt 7 i § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz.
1349 ze zm.).