Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 535/10
POSTANOWIENIE
Dnia 25 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
SSA Roman Dziczek
w sprawie z wniosku Gundy N. przy uczestnictwie Gminy Z.
o założenie księgi wieczystej i wpis prawa własności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w O.
z dnia 12 lipca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w O. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 12 lipca 2010 r., Sąd Okręgowy oddalił apelację
Gminy Z. od wpisu dokonanego przez Sąd Rejonowy w K. w dniu 14 kwietnia
2010 r., Dz.Kw /.../, polegającego na założeniu Księgi wieczystej nr /.../ dla
nieruchomości położonej w Z., stanowiącej działkę nr 774 uwidocznioną na arkuszu
mapy nr 4, o powierzchni 0,0902 ha oraz na ujawnieniu w dziale II tej księgi
wieczystej Gundy N. jako właściciela tej nieruchomości na podstawie
postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 11 grudnia 2006 r., stwierdzającego
nabycie przez nią spadku po Richardzie N. i Klaudine N. odnośnie do tej
nieruchomości.
Orzeczenie Sądu Okręgowego oparte zostało na następujących ustaleniach
i wnioskach.
Postanowieniem z dnia 24 lipca 2008 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek
Gundy N. o założenie księgi wieczystej dla opisanej wyżej nieruchomości
i ujawnienie w dziale II tej księgi wnioskodawczyni jako właściciela. Apelację
wnioskodawczyni od tego postanowienia Sąd Okręgowy oddalił postanowieniem
z dnia 9 września 2008 r. uznając, że nie wykazała ona dostatecznie swego prawa
własności. W ocenie Sądu Okręgowego, jeśli prawo własności ma zostać
ujawnione w zakładanej księdze wieczystej, spadkobierca, podający się za
właściciela nieruchomości z tytułu dziedziczenia, obowiązany jest przedstawić
dokumenty potwierdzające, że spadkodawca był właścicielem nieruchomości, dla
której księga wieczysta ma zostać założona. Natomiast wnioskodawczyni,
przedstawiając postanowienie stwierdzające nabycie przez nią spadku po
Richardzie i Klaudine małżonkach N. oraz dokumenty pochodzące z ewidencji
gruntów i budynków, nie wykazała, aby własność wspomnianej nieruchomości
przysługiwała Richardowi i Klaudine małżonkom N. Od postanowienia Sądu
Okręgowego wnioskodawczyni wniosła skargę kasacyjną, zarzucając naruszenie
§ 20 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w
sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz.
1122 ze zm. – dalej „rozporządzenie w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych”)
3
polegające na przyjęciu, że dokumenty w postaci wypisu i wyrysu z ewidencji oraz
wyciągu z wykazu zmian danych ewidencyjnych, wydane na podstawie matrykuły,
stanowiącej urzędowy odpis dawnej księgi wieczystej tom XVII k. 537 R., która była
prowadzona dla wspomnianej nieruchomości, nie stanowią „innych dowodów”
stwierdzających nabycie własności tej nieruchomości. Postanowieniem z dnia 9
września 2009 r. (sygn. akt V CSK 8/09 ) Sąd Najwyższy uchylił postanowienie
Sądu Okręgowego i przekazał sprawę temu sądowi do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego. Sąd Najwyższy uznał, że
z ustaleń stanowiących podstawę postanowienia Sądu Okręgowego nie wynika, czy
dokument stwierdzający nabycie własności wspomnianej nieruchomości przez
Richarda i Klaudine małżonków N. zaginął lub uległ zniszczeniu,
a wnioskodawczyni nie ma poświadczonego odpisu tego dokumentu, i w związku
z tym czy § 20 ust. 2 rozporządzenia w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych
znajduje zastosowanie. Z ustaleń tych nie wynika również, na jakiej podstawie
utraciła moc dawna księga wieczysta tom XVII k. 537 R., bowiem Sąd Okręgowy
jedynie ogólnie wskazał, że dawne księgi wieczyste z obszaru właściwości Sądu
Rejonowego utraciły moc prawną i w 1997 r. po powodzi przekazane zostały do
archiwum państwowego. Natomiast dopiero ustalenie podstawy utraty mocy
obowiązującej księgi wieczystej tom XVII k. 537 R. pozwoli na stwierdzenie, czy
założenie księgi wieczystej dla wspomnianej nieruchomości powinno nastąpić
w sposób przewidziany przy zakładaniu ksiąg dla nieruchomości, których księgi
zaginęły. Okoliczność ta z kolei ma znaczenie ze względu na wynikający z § 23 ust.
1 tego rozporządzenia obowiązek przeprowadzenia dowodów z urzędu. Ponadto
Sąd Najwyższy wskazał, że przedłożone przez wnioskodawczynię postanowienie
stwierdzające nabycie przez nią spadku jest nietypowe, bowiem dotyczy nabycia
spadku po Richardzie i Klaudine małżonkach N., zmarłych w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Północnej, w odniesieniu do części majątku spadkowego,
a mianowicie nieruchomości szczegółowo określonej w sentencji postanowienia.
Opis tej nieruchomości wskazuje, że chodzi o nieruchomość objętą żądaniem
wniosku, szczegółowo oznaczoną w dołączonych do wniosku dokumentach
pochodzących z ewidencji gruntów i budynków. Po ponownym rozpoznaniu sprawy
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 15 grudnia 2009 r. uchylił wskazane wyżej
4
postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 24 lipca 2008 r. i przekazał sprawę temu
sądowi do ponownego rozpoznania. Wpisem z dnia 14 kwietnia 2010 r. Sąd
Rejonowy założył dla wyżej opisanej nieruchomości Księgę wieczystą nr /..../ i w jej
dziale II ujawnił wnioskodawczynię jako właściciela. Wpis ten zaskarżyła apelacją
Gmina Z., zarzucając: naruszenie przepisów postępowania polegające na
umożliwieniu działania nienależycie umocowanemu pełnomocnikowi
wnioskodawczyni; naruszenie § 19-23 oraz § 28-30 rozporządzenia w sprawie
prowadzenia ksiąg wieczystych polegające na przyjęciu, że wnioskodawczyni
wykazała tytuł prawny umożliwiający ujawnienie jej w księdze wieczystej jako
właściciela; naruszenie art. 6262
§ 3 k.p.c. polegające na niewyegzekwowaniu od
wnioskodawczyni obowiązku przedłożenia dokumentów stanowiących podstawę
wpisu, naruszenie art. 34 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (t. j. Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361, ze zm.; dalej – „u.k.w.h.”)
polegające na przyjęciu, że wnioskodawczyni przysługuje następstwo prawne oraz
naruszenie art. 233 k.p.c. polegające na dokonaniu istotnych ustaleń wbrew treści
zebranego materiału dowodowego. Według Gminy Z. wnioskodawczyni nie
przedłożyła sporządzonego w stosownej formie dokumentu stwierdzającego, że
własność opisanej wyżej nieruchomości przysługiwała spadkodawcom. Jedynym
takim dokumentem mogłoby być pochodzące z archiwum zaświadczenie
stwierdzające, że spadkodawcy byli ujawnieni w dawnej księdze wieczystej jako
ostatni właściciele tej nieruchomości. Ponadto Gmina Z. podniosła, że zgodnie z
art. 34 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich
(Dz. U. Nr 13, poz. 87; dalej – „dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich”)
własność tej nieruchomości nabył Skarb Państwa. Oddalając apelację Gminy Sąd
Okręgowy przyjął, że dawna księga wieczysta tom XVII k. 537 R., stanowiąca
dokument mający stwierdzać nabycie własności wspomnianej nieruchomości przez
poprzedników prawnych wnioskodawczyni, uległa zniszczeniu. Z odpowiedzi
Archiwum Państwowego wynika bowiem, że w zasobach tego archiwum nie
odnaleziono tej księgi. W tym stanie rzeczy – wobec zaginięcia tytułu własności –
zachodzi sytuacja szczególna w stosunku do wymogów przewidzianych w art. 34
u.k.w.h. i dopuszczalne jest wykazanie nabycia własności za pomocą „innych
dowodów”. Wskazując na § 20 ust. 2 rozporządzenia w sprawie prowadzenia ksiąg
5
wieczystych Sąd Okręgowy przyjął, że wpis mógł być dokonany nie tylko w oparciu
o pochodzące z archiwum zaświadczenie stwierdzające, że poprzednicy prawni
wnioskodawczyni byli ujawnieni w dawnej księdze wieczystej jako ostatni
właściciele tej nieruchomości, ale w oparciu o wszelkie środki dowodowe
przewidziane w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu
dowodowym. Wnioskodawczyni, oprócz określonego wyżej postanowienia
stwierdzającego nabycie spadku, do wniosku dołączyła wypis z rejestru gruntów,
wyrys z mapy ewidencyjnej i wyciąg z wykazu zmian danych ewidencyjnych.
Ponadto przy ponownym rozpoznaniu sprawy przedłożyła sporządzony przez
Starostę K. odpis matrykuły, będącej dokumentem ewidencjonującym dane zawarte
w dawnej księdze wieczystej tom XVII k. 537 R., z której wyraźnie wynika, że
poprzednicy prawni wnioskodawczyni byli właścicielami wspomnianej
nieruchomości. W ocenie Sądu Okręgowego analiza tych dokumentów, mających
moc dokumentów urzędowych, tworzących korespondującą ze sobą całość,
jednoznacznie wskazuje, że Richard i Klaudine małżonkowie N. byli właścicielami
tej nieruchomości. Ponadto dowodem nabycia własności jest również wskazane
wyżej postanowienie stwierdzające nabycie spadku po Richardzie i Klaudine N.,
odnoszące się do nieruchomości szczegółowo opisanej w sentencji tego
postanowienia. Opis ten znajduje potwierdzenie w przedłożonych dokumentach
geodezyjnych. W ocenie Sądu Okręgowego Gmina Z. w żaden sposób nie
podważyła mocy dowodowej powyższych dokumentów i nie przedstawiła dowodów
stwierdzających nabycie własności tej nieruchomości na swoją rzecz. Sąd
Okręgowy uznał, że za oddaleniem wniosku nie przemawiało to, że Gmina Z.
wystąpiła o wydanie zaświadczenia na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b dekretu o
majątkach opuszczonych i poniemieckich, bowiem jego uzyskanie nie miało
znaczenia dla rozstrzygnięcia. Wskazał, że dokument tego rodzaju nie ma
charakteru wiążącego i podlega weryfikacji w postępowaniu sądowym, a mając na
względzie jego treść, nie zawierającą istotnych informacji, jego wartość dowodowa
jest znikoma. Sąd Okręgowy podniósł również, że w sprawie o sygn. I Ns …/08
został prawomocnie oddalony wniosek Gminy Z. o stwierdzenie nabycia własności
tej nieruchomości przez zasiedzenie. Wreszcie Sąd Okręgowy nie podzielił zarzutu
apelacji dotyczącego nienależytego umocowania pełnomocnika wnioskodawczyni.
6
Uznał, że chociaż pisownia nazwiska pełnomocnika została poprawiona przez
wnioskodawczynię na dokumencie obejmującym pełnomocnictwo, to nie zachodzą
wątpliwości co do tożsamości osoby umocowanej do działania w imieniu
wnioskodawczyni oraz co do zgodności działań tej osoby z wolą wnioskodawczyni.
Ponadto Sąd Okręgowy przyjął, że zarzut ten jest sprzeczny z kierunkiem
zaskarżenia apelacji Gminy, która nie może wywodzić korzystnych dla siebie
skutków procesowych z ewentualnych uchybień naruszających wyłącznie prawa
wnioskodawczyni i przez nią niekwestionowanych.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wniosła
uczestniczka, zaskarżając je w całości. W ramach podstawy przewidzianej w art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. zarzuciła naruszenie art. 34 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece tekst jedn. Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze
zm. dalej jako u.k.w.h.) polegające na przyjęciu, że wnioskodawczyni przysługuje
własność wspomnianej nieruchomości i że w sprawie nie znajdują zastosowania
przepisy dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Natomiast w ramach
podstawy przewidzianej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. wnioskodawczyni zarzuciła
naruszenie art. 379 pkt 2 k.p.c. polegające na umożliwieniu działania nienależycie
umocowanemu pełnomocnikowi wnioskodawczyni, art. 6262
§ 3 k.p.c. polegające
na niewyegzekwowaniu obowiązku przedłożenia przez wnioskodawczynię
dokumentów stanowiących podstawę wpisu, art. 233 § 1 w zw. z art. 328 § 2 i art.
382 k.p.c. polegające na pominięciu części materiału zebranego w sprawie i braku
ustaleń uzasadniających zastosowanie przepisów dekretu oraz art. 177 § 1 pkt 3
k.p.c. polegające na nieuwzględnieniu wniosku o zawieszenie niniejszego
postępowania do czasu zakończenia postępowania administracyjnego o wydanie
zaświadczenia na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b., ewentualnie art. 34 dekretu z dnia
8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87
ze zm. - dalej jako dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich). W oparciu
o te podstawy wnioskodawczyni żądała uchylenia zaskarżonego postanowienia
i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, chociaż nie wszystkie
z zarzutów podniesionych w podstawach skargi okazały się zasadne.
Odnosząc się do najistotniejszego z punktu widzenia ważności postępowania przed
sądem drugiej instancji zarzutu naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 379 pkt 2
k.p.c. należy przede wszystkim podzielić stanowisko tego sądu, że nie istnieją
wątpliwości co do tożsamości osoby uprawnionej do reprezentowania
wnioskodawczyni w postępowaniu przed sądem, które stara się wykazać
uczestniczka tylko w związku z pisownią i korektą nazwiska pełnomocnika na
dokumencie pełnomocnictwa. Poza tym, jak słusznie przyjmuje się w judykaturze
Sądu Najwyższego na nienależyte umocowanie pełnomocnika jako przyczynę
nieważności postępowania skutecznie powoływać się może jedynie ta strona, która
posługiwała się tym pełnomocnikiem. Rygor nieważności postępowania
przewidziany został bowiem jedynie w jej interesie. Natomiast inna strona może
skutecznie podnosić uchybienia z tym związane jedynie wówczas, gdy wykaże, że
miały one istotny wpływ na wynik sprawy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
10 lutego 2011 r., IV CSK 263/10, niepubl.; z dnia 17 stycznia 2008 r., III CSK
182/07, niepubl.; z dnia 9 marca 2005 r. III CK 263/04, niepubl.; z dnia 7 kwietnia
2004 r., IV CK 661/03, niepubl.; z dnia 21 grudnia 2000 r., IV CKN 209/00,
niepubl.; z 17 marca 1998 r., II CKN 209/98, niepubl.). W niniejszej sprawie
skarżąca, podnosząc zarzut dotyczący nienależytego umocowania pełnomocnika
działającego w imieniu wnioskodawczyni, nie podjęła jednak nawet próby
wykazania wpływu tego uchybienia na wynik sprawy.
Nietrafny jest również zarzut naruszenia art. 6262
§ 3 k.p.c., polegający
zdaniem skarżącej na niewyegzekwowaniu przez sąd od wnioskodawczyni
obowiązku przedłożenia dokumentów stanowiących podstawę wpisu. Zgodnie z art.
6262
§ 3 k.p.c. do wniosku o dokonanie wpisu należy dołączyć dokumenty
stanowiące podstawę wpisu w księdze wieczystej. Norma ta reguluje jeden
z formalnych wymogów wniosku i mogłaby zostać naruszona wówczas, gdyby
w danej sprawie do wniosku nie zostały dołączone dokumenty powołane przez
wnioskodawcę w jego treści. Tymczasem w niniejszej sprawie jako podstawę wpisu
dokonanego w dziale II księgi wieczystej założonej dla wyżej opisanej
nieruchomości, uznanego przez Sąd Okręgowy za prawidłowy, wskazano
8
postanowienie stwierdzające nabycie przez wnioskodawczynię spadku po
Richardzie i Klaudine małżonkach N. Wątpliwości zaś nie budzi to, że odpis tego
postanowienia dołączony został do wniosku, po uprzednim wezwaniu
wnioskodawczyni do uzupełnienia jego braków formalnych. Ponadto wywód
zawarty w uzasadnieniu podstaw skargi kasacyjnej jednoznacznie wskazuje,
że skarżąca kwestionuje ocenę Sądu Okręgowego jakoby dokumenty
przedstawione przez wnioskodawczynię stanowiły wystarczającą podstawę do
ujawnienia jej jako właściciela w dziale II księgi wieczystej. Tymczasem kwestia ta
wchodzi w zakres merytorycznej oceny wniosku i nie dotyczy formalnego wymogu
przewidzianego w art. 6262
§ 3 k.p.c.
Kwestię braku wystarczającej podstawy do ujawnienia wnioskodawczyni
w dziale II księgi wieczystej skarżąca wiązała również z naruszeniem przez Sąd
Okręgowy art. 34 u.k.w.h., polegającym w jej ocenie na wadliwym przyjęciu, że
własność wspomnianej nieruchomości przysługuje wnioskodawczyni i że
w niniejszej sprawie nie znajdują zastosowania przepisy dekretu o majątkach
opuszczonych i poniemieckich. Jednakże wskazać należy, że art. 34 u.k.w.h.,
formułujący warunki, po spełnieniu których wpis do księgi wieczystej może
nastąpić, nie przewiduje jakiegokolwiek zdarzenia prawnego skutkującego
nabyciem własności nieruchomości i dlatego nie może być naruszony przez
przyjęcie, iż własność danej nieruchomości przysługuje określonemu podmiotowi.
Regulacja art. 34 u.k.w.h., mająca na celu realizację tzw. zasady nieprzerwanego
ciągu następstwa prawnego podmiotów ujawnionych w księdze wieczystej, oznacza
w odniesieniu do sądu wieczystoksięgowego jedynie nakaz przyjęcia, że
uprawnionym z danego prawa ujawnionego w księdze wieczystej jest podmiot
wpisany w stosownym dziale tej księgi. Regulacja ta zakłada więc istnienie księgi
wieczystej prowadzonej dla danej nieruchomości. Natomiast w sprawie niniejszej,
aby żądany przez wnioskodawczynię wpis mógł być dokonany, niezbędne jest
dopiero założenie księgi wieczystej dla nieruchomości objętej żądaniem wniosku.
Zgodnie z § 20 ust. 1 rozporządzenia w sprawie prowadzenia ksiąg
wieczystych do wniosku o założenie księgi wieczystej powinny być dołączone
dokumenty stwierdzające nabycie własności nieruchomości określonej we wniosku.
Według § 20 ust. 2 tego rozporządzenia jeżeli dokument stwierdzający nabycie
9
własności zaginął lub uległ zniszczeniu, a wnioskodawca nie ma urzędowo
poświadczonego odpisu tego dokumentu, powinien powołać inne dowody na
stwierdzenie nabycia własności nieruchomości określonej we wniosku.
Z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia wynika, że Sąd Okręgowy przyjął,
iż dokumentem stwierdzającym nabycie własności nieruchomości przez Richarda
i Klaudine małżonków N., będących poprzednikami prawnymi wnioskodawczyni,
była dawna księga wieczysta tom XVII k. 537 R., a ponieważ uległa ona
zniszczeniu, do ustalenia jej treści w zakresie osoby właściciela doszło w oparciu
o odpis dawnej matrykuły odnoszącej się do tej księgi. Dokonane w ten sposób
ustalenie nabycia własności nieruchomości przez poprzedników prawnych
wnioskodawczyni uznać trzeba za prawidłowe. Jakkolwiek Sąd Okręgowy pominął
kwestię utraty mocy prawnej tej księgi, nie została ona objęta podstawami skargi
kasacyjnej. Niemniej jednak, niezależnie od podstawy prawnej ewentualnej utraty
mocy prawnej dawnej księgi wieczystej tom XVII k. 537 R. – w rachubę wchodziło
zastosowanie art. 1 ust. 1 lub 2 dekretu z dnia 28 października 1947 r. o mocy
prawnej ksiąg wieczystych na obszarze Ziem Odzyskanych i b. Wolnego Miasta
Gdańska (Dz. U. Nr 66, poz. 410, ze zm.) albo § 5 ust. 1 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych
założonych przed dniem 1 stycznia 1947 r. oraz utraty mocy prawnej niektórych
takich ksiąg (Dz. U. Nr 28, poz. 141, ze zm.) – księga ta zachowałaby znaczenie
dokumentu z mocy art. 1 ust. 3 tego dekretu albo § 6 ust. 1 tego rozporządzenia i to
dokumentu urzędowego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada
2008 r., III CSK 153/08, niepubl.). Wówczas zakładanie nowej księgi wieczystej –
czy to na podstawie art. 2 ust. 2 wspomnianego dekretu z dnia 28 października
1947 r., czy § 7 ust. 1 wspomnianego rozporządzenia z dnia 14 lipca 1986 r. –
następowałoby w oparciu o przepisy dotyczące zakładania ksiąg wieczystych dla
nieruchomości, których księgi zaginęły. W obecnie obowiązującym stanie prawnym
przepisem takim jest zaś § 23 ust. 1 rozporządzenia w sprawie prowadzenia ksiąg
wieczystych, który reguluje zakładanie księgi wieczystej dla nieruchomości, która
nie miała księgi wieczystej albo której księga wieczysta zaginęła lub uległa
zniszczeniu. Wynika z tego, że § 23 ust. 1 tego rozporządzenia znajduje
zastosowanie również w przypadku, gdyby dawna księga wieczysta tom XVII k.
10
537 R. nie utraciła mocy prawnej – czego nie można wykluczyć w świetle § 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 listopada 1946 r. o prowadzeniu
dotychczasowych ksiąg hipotecznych (gruntowych, wieczystych) po dniu 31 grudnia
1946 r. (Dz. U. Nr 66, poz. 367, ze zm.) w zw. z § 5 ust. 1 wspomnianego
rozporządzenia z dnia 14 lipca 1986 r. albo § 1 tego rozporządzenia – ale uległa
zniszczeniu, co ustalił Sąd Okręgowy w niniejszej sprawie.
W przypadkach przewidzianych w § 23 ust. 1 rozporządzenia w sprawie
prowadzenia ksiąg wieczystych sąd wieczystoksięgowy obowiązany jest brać
z urzędu pod uwagę w szczególności zbiory dokumentów, dokumenty należące do
zaginionej lub zniszczonej księgi wieczystej oraz zachowane części takiej księgi,
a także dane z ewidencji gruntów i budynków. W judykaturze Sąd Najwyższego
przyjmuje się, że oznacza to, iż wówczas kognicja sądu wieczystoksięgowego jest
szersza niż to wynika z art. 6268
§ 2 k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 28 stycznia 2010 r., I CSK 222/09, OSNC 2010, nr C, poz. 93 a także
postanowienie sądu Najwyższego z dnia 9 września 2009 r. wydane w niniejszej
sprawie). Sąd wieczystoksięgowy obowiązany jest zatem wziąć pod uwagę nie
tylko materiał dowodowy dostarczony przez wnioskodawcę, ale także – gdy
wymagają tego okoliczności sprawy – przeprowadzić stosowne postępowanie
dowodowe z urzędu. Zważyć bowiem należy, że celem postępowania
przewidzianego w § 23 ust. 1 tego rozporządzenia jest założenie księgi wieczystej
ujawniającej erga omnes prawa dotyczące danej nieruchomości, którym właśnie
z uwagi na ich ujawnienie w księdze wieczystej przysługiwać ma domniemanie
prawdziwości przewidziane w art. 3 u.k.w.h., będące z kolei fundamentem rękojmi
wiary publicznej ksiąg wieczystych określonej w art. 5 u.k.w.h. Co prawda według
art. 8 u.k.w.h. rękojmię wyłączyć może ostrzeżenie o niezgodności stanu prawnego
ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości,
które według art. 62613
§ 1 k.p.c. może być wpisane przez sąd wieczystoksięgowy
z urzędu. Jednakże w obecnym stanie prawnym brak jest normy będącej
odpowiednikiem poprzednio obowiązującego § 58 ust. 1 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 18 marca 1992 r. w sprawie wykonania przepisów ustawy
o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 29, poz. 128, ze zm.), według której
jeśli w toku postępowania przy założeniu księgi wieczystej wyniknie spór o prawo
11
własności, sąd założy księgę wieczystą i dokona w niej wpisów na rzecz tego, czyje
prawo własności uzna za dostatecznie wykazane, wpisując równocześnie
ostrzeżenie na rzecz tego, kto rości sobie prawo własności (podstawie § 59 i § 60
ust. 4 tego rozporządzenia rozwiązanie to miało odpowiednie zastosowanie również
w odniesieniu do spornych ograniczonych praw rzeczowych, ich pierwszeństwa
oraz ograniczenia w rozporządzaniu nieruchomością). Jednocześnie zważyć
należy, że odesłanie uczestników postępowania wieczystoksięgowego celem
rozstrzygnięcia zaistniałego sporu na drogę procesu, mającego za przedmiot
roszczenie przewidziane w art. 10 ust. 1 uk.w.h., podlegające zabezpieczeniu przez
ostrzeżenie na podstawie art. 10 ust. 2 u.k.w.h., nie wchodzi w rachubę
w przypadku, gdy księga wieczysta dla danej nieruchomości nie zostanie założona.
Prowadzi to do wniosku, że jeśli sąd wieczystoksięgowy poweźmie wątpliwość co
do zgodności stanu prawnego nieruchomości, który ma być ujawniony w zakładanej
księdze wieczystej, ze stanem rzeczywistym, to powinien rozstrzygnąć zaistniały
spór, jeśli jest on istotny z punktu widzenia żądania objętego wnioskiem o założenie
księgi wieczystej i dokonanie w niej wpisu. Wówczas w razie uznania, iż istnieje
przeszkoda do założenia księgi wieczystej sąd oddali wniosek, a w razie
uwzględniania wniosku i założenia księgi wieczystej, ten, kto kwestionuje istnienie
wpisanego w niej prawa może wystąpić z roszczeniem przewidzianym w art. 10 ust.
1 u.k.w.h.
W niniejszej sprawie, po jej ponownym rozpoznaniu przez Sąd Rejonowy,
w apelacji od dokonanego wpisu skarżąca podniosła, że w odniesieniu do
nieruchomości objętej wnioskiem zastosowanie znajdowały przepisy dekretu
o majątkach opuszczonych i poniemieckich, a na poparcie tych twierdzeń dołączyła
odpis postanowienia w sprawie o sygn. I Ns …/08 oraz odpis protokołu rozprawy
zawierające dane, które w jej ocenie uzasadniać miały zastosowanie art. 34 tego
dekretu. Ponadto podniosła, że wystąpiła do organu administracji o wydanie
zaświadczenia stwierdzającego nabycie własności tej nieruchomości przez Skarb
Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b tego dekretu.
W związku z tym trzeba podkreślić, że są to nowe okoliczności
i zagadnienia, które ze względu na sposób rozstrzygnięcia i podmiot wnoszący
poprzednią skargę kasacyjną od orzeczenia sądu drugiej instancji, nie mogły być
12
wcześniej przedmiotem oceny Sądu Najwyższego. Mają one istotne znaczenie przy
zakładaniu księgi wieczystej dla nieruchomości albowiem w postępowaniu tym
decyduje aktualne uprawnienia podmiotu ubiegającego o założenie księgi
wieczystej i wpis prawa własności nieruchomości. Nie wystarczy zatem ustalenie na
podstawie innych dowodów, że była prowadzona księga wieczysta dla tej
nieruchomości, która zaginęła lub została zniszczona a także, że rodzice
wnioskodawczyni, która nabyła po nich spadek, byli w niej wpisani jako właściciele
tej nieruchomości. Sąd powinien także uwzględnić, czy po założeniu zniszczonej
lub zaginionej księgi wieczystej nie nastąpiły zdarzenia, których skutkiem była
utrata własności przez dotychczasowych właścicieli nieruchomości. Sąd Okręgowy,
w związku z podnoszonymi w postępowaniu apelacyjnym zarzutami uczestniczki
postępowania, powinien zatem rozważyć istnienie przesłanek nabycia własności
nieruchomości przez Skarb Państwa z mocy prawa na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b.
albo art. 34 tego dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich tym bardziej,
że rozstrzygnięcie tej kwestii może zniweczyć prawidłowość ustalenia aktualnego
stanu prawnego nieruchomości w oparciu o treść dawnej księgi wieczystej tom XVII
k. 537 R., urządzonej przed wejściem w życie przepisów tego dekretu. Jakkolwiek
dekret ten utracił moc z dniem 1 sierpnia 1985 r. na podstawie art. 100 pkt 1 ustawy
z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości
(Dz. U. Nr 22 poz. 99), to pozostały w mocy skutki nabycia własności na podstawie
art. 2 i 34 tego dekretu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 1987 r.,
III CZP 2/87, OSNCP 1988, nr 4, poz. 46). Wobec tego słusznie w skardze
kasacyjnej zarzuca się Sądowi Okręgowemu naruszenie art. 382 k.p.c. polegające
na nieuwzględnieniu materiału części materiału dowodowego i niedokonaniu
ustaleń stanowiących podstawę zastosowania dekretu o majątkach opuszczonych i
poniemieckich zwłaszcza jego art. 2 ust. 1 lit. b.
Nie zasługuje natomiast na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 177 § 1 pkt
3 k.p.c. polegający na niezawieszeniu niniejszego postępowania do czasu
zakończenia postępowania administracyjnego o wydanie stosownego
zaświadczenia stwierdzającego nabycie własności na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b.
tego dekretu. Podstawa zawieszenia przewidziana w art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c.
dotyczyć może jedynie decyzji administracyjnej, wiążącej co do zasady sąd
13
w postępowaniu cywilnym. Trafnie Sąd Okręgowy podniósł, że zaświadczenie
starosty (wydawane na podstawie art. 7 wymienionego wyżej dekretu z dnia
28 października 1947 r.), które jest jedynie oświadczeniem wiedzy potwierdzającym
istnienie określonego stanu faktycznego, nie ma wiążącego charakteru.
Nie oznacza to jednak, że nie może ono stanowić źródła informacji istotnych dla
rozstrzygnięcia. Sąd Najwyższy podzielając ten pogląd w postanowieniu z dnia
14 lipca 2010 r. w sprawie sygn. akt V CSK 33/10, (nie publ.), odniósł się
jednocześnie do konkretnego, przedstawionego w tej sprawie zaświadczenia
i ocenił jego moc dowodową za znikomą z uwagi na niewskazanie konkretnej
przesłanki nabycia własności przez Skarb Państwa. Tej oceny nie można jednak –
tak jak uczynił to Sąd Okręgowy – rozszerzać z góry na każde inne zaświadczenie,
niezależnie od jego zawartości.
Z tych przyczyn, na podstawie art. 39815
§ 1 zd. pierwsze w zw. z art. 13 § 2
k.p.c., Sąd Najwyższy postanowił jak w sentencji, rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego pozostawiając Sądowi Okręgowemu w myśl art. 108 § 2
w zw. z art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c.
db