Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 stycznia 2012 r., I CSK 214/11
Artykuł 19b ust. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i
prywatyzacji (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 117, poz. 1397 ze zm.) nie ma
zastosowania także do umów pośrednio związanych z przedmiotem
działalności gospodarczej spółki określonym w tym przepisie.
Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Marta Romańska
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "O.G.P.G.S." S.A. w W. przeciwko
"P.G.N.G." S.A. w W. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w
dniu 20 stycznia 2012 r. skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 grudnia 2010 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Warszawie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powódka "O.G.P.G.S." S.A. w W. wniosła o zasądzenie od "P.G.N.G." S.A. w
W. kwoty 664 105,35 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 8 stycznia 2006 r.
Podniosła, że powódka została przekształcona ze spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, która powstała jako „córka” pozwanej. Udziały powódki
przeniesione zostały w drodze umowy darowizny z dnia 28 kwietnia 2005 r. na
rzecz Skarbu Państwa, który wniósł do "O.G.P.G.S." aport w postaci segmentów
systemu przesyłowego. W dniu 7 lipca 2005 r. w wyniku zawarcia przez
"O.G.P.G.S." i Skarb Państwa umowy przekazu pozwana przeniosła na rzecz
powódki prawa własności i użytkowania wieczystego. W dniu 6 lipca 2005 r. strony
zawarły umowę leasingu operacyjnego dotyczącą korzystania z elementów systemu
przesyłu gazu zlokalizowanych na terenie całej Polski.
W następstwie tych zdarzeń powódka stała się pracodawcą 2017
pracowników zatrudnionych przez "P.G.N.G." (art. 231
k.p.). Za zobowiązania
wynikające ze stosunku pracy powstałe przed przejściem części zakładu pracy na
"O.G.P.G.S." S.A. strony odpowiadają solidarnie. Uprawnienie pracowników
"P.G.N.G." w zakresie ich uprawnień do nagród jubileuszowych i odpraw
pieniężnych w związku z przejściem na emeryturę regulowane były przepisami
zakładowego układu zbiorowego pracy z dnia 24 listopada 1997 r., który
obowiązywał w "O.G.P.G.S." do końca 2007 r.
W dniu 7 lipca 2005 r. strony zawarły porozumienie w sprawie przejęcia i
realizacji zobowiązań wobec pracowników z tytułu odpraw emerytalnych i nagród
jubileuszowych. Wynika z niego obowiązek pozwanej częściowego zwrotu powódce
wartości świadczeń z tytułu odpraw emerytalnych i nagród jubileuszowych
wypłaconych pracownikom odpowiednio do stażu pracy w każdej ze spółek. Do
dnia 30 kwietnia 2006 r. powódka utworzyła rezerwy bilansowe przeznaczone na
wypłatę odpraw emerytalnych i nagród jubileuszowych. Podobne rezerwy, w
wysokości określonej przez aktuariusza, utworzyć miała pozwana. Zgodnie z
porozumieniem, powódka nalicza i wypłaca każdemu z pracowników świadczenia,
do których są oni uprawnieni z tytułu odpraw emerytalnych i nagród jubileuszowych,
ustalając wysokość kwoty, którą pozwana zobowiązana jest jej zwrócić. Za okres od
lipca do listopada 2005 r. powódka wypłaciła pracownikom świadczenia
indywidualne w wysokości 703 574,16 zł. W dniu 14 grudnia 2005 r. wystawiła notę
księgową na kwotę 679 117,01 zł, którą skorygowała do kwoty dochodzonej
pozwem, obciążając pozwaną częścią należności, stosownie do stażu pracy
uprawnionych pracowników w "P.G.N.G.".
Pozwana przyznała okoliczności, w których doszło do zawarcia przez strony
porozumienia z dnia 7 lipca 2005 r. Wskazała, że zgodnie z art. 231
§ 2 k.p.
odpowiada solidarnie wraz z powódką jedynie za zobowiązania wynikające ze
stosunku pracy, powstałe przed przejściem do nowego zakładu. Za roszczenia
powstałe po przejściu części zakładu pracy na rzecz "O.G.P.G.S." odpowiada
wyłącznie powódka jako nowy pracodawca. Powołała się na art. 19b ustawy z dnia
30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr
117, poz. 1397 ze zm. – dalej: "ustawa") oraz na postanowienia statutu, zarzucając,
że porozumienie – jako niezwiązane z przedmiotem działalności pozwanej i zawarte
bez zgody rady nadzorczej "P.G.N.G." – dotknięte jest nieważnością. Statut
pozwanej nie przewiduje tworzenia rezerw finansowych na rozliczanie i wypłatę
świadczeń byłym pracownikom tej spółki. Realizacja porozumienia przez "P.G.N.G."
mogłaby narazić ją na zarzut udzielenia "O.G.P.G.S." niedozwolonej pomocy
publicznej, o której mowa w art. 87 ust. 1 TFUE.
Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 9 grudnia 2009 r. powództwo
uwzględnił. Za bezsporne uznał okoliczności dotyczące przekształceń
własnościowych powódki oraz okoliczności zawarcia pomiędzy stronami
porozumienia z dnia 7 lipca 2005 r. i zasady wykonywania tego porozumienia, a
także wysokość roszczenia powódki. Według oceny Sądu pierwszej instancji,
porozumienie zawarte pomiędzy stronami mieści się w granicach swobody
kontraktowej, o której mowa w art. 3531
k.c. Zdaniem Sądu pierwszej instancji,
bezpodstawne było powoływanie się przez pozwaną na art. 19b ustawy. Przepis ten
zamieszczony w dziale drugim, zatytułowanym „Komercjalizacja przedsiębiorstw
państwowych”, nie mógł być stosowany do stanu faktycznego sprawy, co przyznał
pełnomocnik pozwanej.
Sąd Okręgowy uznał za nietrafne stanowisko pozwanej, że realizacja
porozumienia mogłaby narazić "P.G.N.G." na zarzut udzielenia "O.G.P.G.S."
niedozwolonej pomocy publicznej, o której mowa w art. 87 ust. 1 TFUE. Zawarte
przez strony porozumienie nie było dotychczas przedmiotem decyzji ani oceny
Komisji Europejskiej. Ewentualne uznanie przez Komisję Europejską, że państwo
członkowskie udzieliło niedozwolonej pomocy publicznej, skutkować może
wyłącznie powstaniem obowiązku jej zwrotu przez beneficjenta; nie ma to natomiast
wpływu na ważność umowy będącej źródłem takiej pomocy.
Apelację od wyroku Sądu pierwszej instancji wniosła pozwana i po jej
rozpoznaniu, wyrokiem z dnia 10 grudnia 2010 r., Sąd Apelacyjny w Warszawie
zmienił zaskarżony wyrok i powództwo oddalił. Wskazał, że ocena zastosowania
art. 19b ustawy w stanie faktycznym sprawy powinna być dokonana przez Sąd
pierwszej instancji z urzędu, stąd niezasadne było uchylenie się przez Sąd
Okręgowy od tego obowiązku tylko z tego względu, że pełnomocnik pozwanej
przyznał, iż powołany przepis nie może być zastosowany w okolicznościach
sprawy. Przyznanie, co do zasady wiążące sąd, dotyczy okoliczności faktycznych,
nie zaś prawa materialnego.
Sąd Apelacyjny uznał za trafny zarzut naruszenia art. 19b ust. 1 ustawy,
wskazując, że zawarcie przez spółkę, posiadającą ponad połowę akcji Skarbu
Państwa, umowy, której zamiarem jest darowizna lub zwolnienie z długu oraz innej
umowy niezwiązanej z przedmiotem działalności gospodarczej spółki określonym w
statucie, wymaga zgody rady nadzorczej pod rygorem nieważności. Nie ulegało
wątpliwości, że pozwana spółka powstała w wyniku komercjalizacji
przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą "P.G.N.G." w W. Okoliczności tej
powódka nie zaprzeczyła, a wynika ona także za statutu. Nie zostało także
zaprzeczone twierdzenie pozwanej zawarte w sprzeciwie od nakazu zapłaty, że w
chwili zawierania porozumienia "P.G.N.G." była jednoosobową spółką Skarbu
Państwa. Z wpisu znajdującego się w rubryce siódmej odpisu z rejestru
przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego wynika zresztą, że do dnia 7
października 2005 r. jedynym akcjonariuszem spółki "P.G.N.G." był Skarb Państwa.
W tym stanie rzeczy ocenił, że do pozwanej i do zawartego przez strony
porozumienia należy stosować art. 19b ust. 1 ustawy. Zwrócił przy tym uwagę, że
zamiarem stron w umowie z dnia 7 lipca 2005 r. nie była darowizna na rzecz
"O.G.P.G.S." ani zwolnienie tej spółki z długu, powódka bowiem – w zakresie
wykraczającym poza regulację zawartą w art. 231
§ 2 k.p. – jest dłużnikiem wobec
zatrudnionych pracowników, nie zaś w stosunku do pozwanej.
Według oceny Sądu drugiej instancji, porozumienie z dnia 7 lipca 2005 r. nie
było związane z przedmiotem działalności gospodarczej pozwanej spółki
określonym w statucie. Zatrudnianie pracowników służy wykonywaniu wszelkiej, a
nie tylko gospodarczej działalności i ma na ogół znaczenie uboczne wobec
działalności, w związku z którą pracownicy zostali zatrudnieni. Jest oczywiste, że
pozwana nie mogłaby bez udziału pracowników prowadzić działalności określonej w
statucie, np. wydobywać ropy naftowej lub wytwarzać energii elektrycznej, nie
zmienia to jednak tego, że zatrudnianie pracowników nie zostało wymienione w
statucie pozwanej i nie to jest istotą jej działalności. Wskazał, że nawet przy
uznaniu, iż zatrudnianie pracowników wchodzi w zakres statutowej działalności
pozwanej, gdyż umożliwia prowadzenie tej działalności, porozumienie wykraczało
poza ten zakres. Umowa ta nie dotyczyła uposażenia pracowników "P.G.N.G.", ale
wykraczając poza zakres regulacji art. 231
§ 2 k.p. obejmowała finansowanie przez
pozwaną części wydatków ponoszonych przez powódkę w związku z wypłatą
świadczeń z tytułu odpraw emerytalnych i nagród jubileuszowych.
Z dniem 7 lipca 2005 r. określeni pracownicy "P.G.N.G." stali się pracownikami
spółki "O.G.P.G.S.", stanowiącej odrębny podmiot, niezależnie od uprzednich
powiązań kapitałowych i przekształceń własnościowych oraz niezależnie od celu i
przyczyn tych przekształceń. Pokrywanie części kosztów działalności innego
podmiotu nie wchodzi natomiast w zakres statutowej działalności "P.G.N.G.",
zgodnie zatem z wyraźnie przewidzianą w art. 19b ust. 1 ustawy sankcją, umowa z
dnia 7 lipca 2005 r. jest nieważna.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony przez powódkę skargą
kasacyjną, w której wniosła o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie
apelacji. Skarga kasacyjna została oparta na zarzucie naruszenia art. 19b ustawy i
art. 6 k.c. oraz art. 232 w związku z art. 227-230, 382 i art. 386 § 4, a także art. 378
§ 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprzeciwie od nakazu zapłaty pozwana wniosła o oddalenie wniosku o
przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków ze względu na to, że nie kwestionuje
przyczyn oraz samego faktu zawarcia przez strony porozumienia oraz jego roli we
wzajemnych rozliczeniach finansowych, które wynikają z porozumienia. Podniosła
zarzuty, które – w jej ocenie – uniemożliwiają jego realizację, w tym że narusza ono
art. 19b ustawy, gdyż na jego zawarcie była wymagana zgoda rady nadzorczej i
zaniechanie jej uzyskania skutkowało nieważnością tej czynności prawnej.
Powódka podniosła, że art. 19b ustawy nie ma zastosowania do zawartego
przez strony porozumienia, gdyż nie można zasadnie twierdzić, iż umowa ta nie jest
związana z przedmiotem działalności gospodarczej pozwanej. Na jedynej rozprawie
w dniu 7 grudnia 2009 r. pełnomocnik powódki oświadczył, że porozumienie jest
ważne i skuteczne. Sporne świadczenie nie stanowi pomocy publicznej ze względu
na nieistnienie stosunku konkurencji. Powódka podniosła, że „argument jakoby
porozumienie naruszało art. 19b ustawy nie jest uzasadniony. Przepis ten
przewiduje konieczność uzyskania przez spółkę Skarbu Państwa zgody rady
nadzorczej na zawarcie umowy, której zamiarem jest darowizna i zwolnienie z
długu, albo innej umowy niezwiązanej z przedmiotem działalności gospodarczej
spółki”.
W tym stanie rzeczy zasadność zarzutów procesowych zawartych w skardze
kasacyjnej zależała od oceny, czy Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelację, wyszedł
poza niesporne, tj. przyznane przez strony, fakty. Wbrew stanowisku skarżącej, nie
negowała ona podniesionego przez pozwaną braku zgody rady nadzorczej na
zawarcie porozumienia stron. Powódka wyraziła tylko pogląd, że zbędna była zgoda
rady nadzorczej pozwanej na zawarte przez strony porozumienie. Skoro więc
powódka nie zaprzeczyła twierdzeniu pozwanej o braku zgody rady nadzorczej na
zawarte przez strony porozumienie, to Sąd Apelacyjny mógł uznać ten fakt za
przyznany (art. 230 k.p.c.). Z tego względu nie były trafne wszystkie podniesione
zarzuty procesowe dotyczące tej zgody. (...)
Nie można natomiast odeprzeć zarzutu naruszenia art. 19b ustawy, którego
konstrukcja – jak podniesiono w literaturze – może budzić wątpliwości. Z jego
istotnego dla sprawy fragmentu „zawarcie przez spółkę umowy niezwiązanej z
przedmiotem działalności gospodarczej spółki określonym w statucie” wynika, że
tym unormowaniem nie są objęte umowy dotyczące działalności gospodarczej
spółki określonej w statucie i związane z określonym w nim przedmiotem
działalności spółki; chodzi niewątpliwie o ustrojową, a nie rzeczywistą działalność
spółki. Przedmiot działalności spółki stanowi obligatoryjny składnik statutu spółki
akcyjnej (art. 304 k.s.h.); brak określenia przedmiotu działalności spółki stanowi
przyczynę rozwiązania spółki (art. 21 § 1 pkt 2 i 3 k.s.h.). Przedmiot działalności
spółki podlega ujawnieniu w dziale trzecim rejestru przedsiębiorców Krajowego
Rejestru Sądowego (art. 40 pkt 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym, jedn. tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.). Z tych
unormowań wynika, że ustawodawca przypisał ważną funkcję określeniu w statucie
przedmiotu działalności spółki.
Wobec braku rozróżnienia przez ustawodawcę i użycia w art. 19b ustawy
przymiotnika „niezwiązanej’, należy dojść do wniosku, że hipoteza wynikającej z
niego normy jest ujęta wąsko. Z bezpośredniego rozumienia art. 19b ust. 1 ustawy
więc wynika, że nie są nim objęte zarówno umowy dotyczące działalności
gospodarczej, jak i porozumienia bezpośrednio związane z tą działalnością, a
nawet pośrednio związane z przedmiotem działalności spółki określonym w
statucie. Trafnie w piśmiennictwie zwrócono uwagę, że za wskazanym kierunkiem
wykładni przemawia także początkowy fragment omawianego przepisu. Jest w nim
mowa o umowach darowizny i zwolnieniu z długu, a zatem o czynnościach
prawnych rzadko występujących w obrocie gospodarczym, co pośrednio wskazuje
na ograniczony zakres omawianego unormowania.
W literaturze wyrażono pogląd, że należy dopuścić możliwość wyrażenia
zgody rady nadzorczej na zawarcie umowy, która takiej zgody wymaga ex post w
terminie określonym w art. 17 § 2 k.s.h. i że na gruncie art. 19b ust 1 ustawy należy
rozróżnić przedmiot działalności gospodarczej spółki określony w statucie i
przedmiot działalności niegospodarczej spółki określony w tym akcie. Poza tym w
doktrynie prawa handlowego przyjmuje się, że czynność prawna dokonana nawet
poza przedmiotem działalności spółki jest ważna, skoro ustawodawca zrezygnował
z koncepcji specjalnej zdolności prawnej osób prawnych. Jest to więc także
dodatkowy argument przemawiający za wąskim ujęciem omawianego
unormowania. Ponadto tradycyjnie przyjmuje się, że zarządowi spółki kapitałowej
przysługuje domniemanie kompetencji (art. 368 k.s.h.). Rada nadzorcza w spółkach
kapitałowych jest organem nadzorczo-kontrolnym i do jej kompetencji nie należy
prowadzenie spraw spółki.
Ze wskazanych względów zawarte przez strony porozumienie należało
zakwalifikować jako umowę związaną z przedmiotem działalności gospodarczej
pozwanej, skoro obejmowało ono współudział strony pozwanej w finansowaniu
odpraw emerytalnych i nagród jubileuszowych dla pracowników przejętych przez
powódkę wraz z zorganizowaną częścią przedsiębiorstwa, związanych ze stażem
pracy także u poprzedniego pracodawcy. Skarżąca trafnie zarzuciła, że
leasingowanie składników pozwanej służących przesyłowi energii i gazu jest
przedmiotem działalności gospodarczej pozwanej określonym w statucie, a zatem
umowa pomiędzy spółkami związana ze świadczeniem pracowniczym dla
przejętych pracowników obsługujących system gazociągów przesyłowych służących
do przesyłu gazu ziemnego w kraju jest umową nieobjętą hipotezą normy
wynikającej z art. 19b ust. 1 ustawy.
W tym stanie rzeczy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł,
jak w sentencji.