Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 217/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Grzegorczyk
w sprawie z powództwa Powiatowego Zakładu Opiekuńczo-Leczniczego w G.
przeciwko Narodowemu Funduszowi Zdrowia o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 30 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 lutego 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację (pkt 2)
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód Powiatowy Zakład Opiekuńczo-Leczniczy w G. wniósł o zasądzenie od
pozwanego Narodowego Funduszu Zdrowia łącznie kwoty 410.036 zł, w tym (1)
kwoty 377.408 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 10 grudnia 2009 r. - składającej
się z kwot 276.660 zł należności głównej i 16.174,77 zł zsumowanych odsetek
(łącznie 292.843,77 zł), przekazanych pozwanemu na podstawie ugody
pozasądowej z zastrzeżeniem zwrotu, oraz z kwoty 83.564 zł potrąconej przez
pozwanego z wierzytelności powoda z tytułu innych wykonanych świadczeń,
ponadto (2) kwoty 32.628 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 11 grudnia 2008 r.
Kwota 276.660 zł dotyczyła zwrotu wynagrodzenia za świadczenia opieki
zdrowotnej z zakresu opieki długoterminowej - świadczenia pielęgnacyjne
i opiekuńcze udzielone 22 osobom w okresie od 1 stycznia do 31 lipca 2008 r.,
uiszczonego wcześniej przez pozwanego na rzecz powoda.
Sąd Okręgowy w Krakowie wyrokiem częściowym z dnia 15 września 2010 r.
zasądził od Narodowego Funduszu Zdrowia na rzecz Powiatowego Zakładu
Opiekuńczo- Leczniczego kwotę 292.843,77 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
9 stycznia 2010 roku do dnia zapłaty tytułem zwrotu nienależnego świadczenia
obejmującego kwoty przekazane przez powoda na podstawie ugody.
Sąd Apelacyjny, uwzględniając apelację pozwanego w części, wyrokiem z dnia 16
lutego 2011 r. zmienił zaskarżony wyrok w zakresie odsetek w ten sposób, że datę
9 stycznia 2010 r. zastąpił datą 28 kwietnia 2010 r. i oddalił ją w pozostałym
zakresie.
Podstawa faktyczna sporu była bezsporna. Strony w dniu 26 stycznia
2007 r. zawarły umowę nr /…/ o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej
oznaczonych jako opieka długoterminowa - świadczenia pielęgnacyjne
i opiekuńcze, którą zmieniono w części aneksem nr 1/2008 z dnia 19 listopada
2007 r., obowiązującym od dnia 1 stycznia do 31 grudnia 2008 r. W aneksie
wskazano jako podstawę zmian § 32 ust. 1 i 2 oraz § 38 Ogólnych warunków umów
o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, stanowiących załącznik do
rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 października 2005r. w sprawie ogólnych
warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 197,
3
poz. 1643 z późn. zm.), § 24 zarządzenia nr 61/2007/DSC)Z Prezesa Narodowego
Funduszu Zdrowia z dnia 19 września 2007 r. w sprawie określenia warunków
zawierania i realizacji umów w rodzaju opieka długoterminowa, zmienionego
zarządzeniem nr 93/2007/DSOZ Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia
18 października 2007 r., oraz protokół uzgodnień z dnia 19 listopada 2007 r.
W załączniku do wymienionego aneksu, zawierającym pełen tekst zmienionej
umowy, wskazano że świadczeniodawca zobowiązany jest wykonywać umowę
zgodnie z zasadami i na warunkach określonych w zarządzeniu nr 61/2007/DSOZ)
Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 19 września 2007 r. w sprawie
określenia warunków zawierania i realizacji umów w rodzaju opieka
długoterminowa, zmienionym zarządzeniem nr 93/2007/DSOZ) Prezesa
Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 18 października 2007 r., zwanych dalej
„warunkami zawierania umów" (§ 1 ust. 2), a warunki zawierania umów, o których
mowa w ust. 2, obowiązują w okresie rozliczeniowym przypadającym na okres od
dnia 1 stycznia do 31 grudnia 2008 r. (§ 1 ust. 3). Zarządzenie określało, że do
zakładu pielęgnacyjno - opiekuńczego lub opiekuńczo-leczniczego o profilu
ogólnym może zostać przyjęty pacjent wymagający całodobowych świadczeń
pielęgnacyjnych, z rozpoznaniem choroby przewlekłej, który w ocenie stopnia
samoobsługi, dokonywanej co 30 dni według zmodyfikowanej skali Barthel uzyskał
od 0 do 40 punktów. Z zarządzenia wynikało że dyrektorzy oddziałów wojewódzkich
NFZ zaproponują świadczeniodawcom wprowadzenie wynikających z niego zmian,
w umowach o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, zawartych przed dniem jego
wejścia w życie. W dniach 22-26 września 2008 r. strona pozwana przeprowadziła
kontrolę dokumentacji indywidualnej wszystkich pacjentów placówki powoda, która
wykazała m.in., że od stycznia do lipca 2008r. objęto opieką zakładu 131 pacjentek,
w tym ocena stanu 22 pacjentek przekraczała 40 punktów według skali Barthel.
W wystąpieniu pokontrolnym z dnia 13 stycznia 2009 r. pozwany wezwał do zwrotu
kwoty 276.660 zł, wcześniej uiszczonej przez NFZ tytułem zapłaty za udzielone
bezpodstawnie świadczenia. Pozwany nie uwzględnił zastrzeżeń dotyczących
świadczeń udzielonych osobom, które przebywały w zakładzie na podstawie decyzji
administracyjnych o skierowaniu na pobyt stały na czas nieokreślony, w tym
dziewięciu wydanych w latach 1961-1972, ośmiu w latach 1976-1998, pięciu
4
w latach 1999-2006. Jako podstawę prawną tych decyzji powołano art. 104 k.p.a.,
art. 2 ust. 1, art. 8 ust. 2 pkt 1, art. 34a ust. 1 i 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r.
o zakładach opieki zdrowotnej oraz przepisy Rozporządzenia Ministra Zdrowia
i Opieki Społecznej z dnia 30 grudnia 1998 r. w sprawie sposobu i trybu kierowania
osób do zakładów opiekuńczo-leczniczych oraz szczegółowych zasad ustalania
odpłatności za pobyt w tych zakładach. W lipcu 2008 r. w strukturze szpitala
wyodrębniono nowy zakład opieki długoterminowej o profilu psychiatrycznym, do
którego przeniesiono część pacjentek, w tym te, których poziom samoobsługi
przekroczył 40 punktów w skali Barthel. Strony zawarły następnie dwa aneksy
do umowy: nr 2/2008 z dnia 22 sierpnia 2008 r. przewidujący zmniejszenie od dnia
1 lipca 2008 r. liczby pacjentów i świadczeń na oddziale ogólnym ze 130 do 70,
nr 3/2008 z dnia 22 października 2007 r. dotyczący udzielania od dnia 1 sierpnia
2008 r. świadczeń na nowych zasadach. W dniu 29 czerwca 2009 r. strony zawarły
ugodę pozasądową, w której powódka zobowiązała się do zwrotu kwoty 276.660 zł
wraz z odsetkami w kwocie 16.174,77 zł, tj. łącznie 292.843,77 zł w ratach,
zastrzegając wystąpienie na drogę postępowania cywilnego dla rozstrzygnięcia
kwestii zasadności zapłaty za świadczenia wskazane w wystąpieniu pokontrolnym
NFZ. Kwota ta została zapłacona.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że z żadnego aktu prawnego będącego podstawą
stosunku zobowiązaniowego stron nie wynika, aby regulowały one zasady ich
współpracy retroaktywnie. Przeciwnie § 25 zarządzenia Prezesa NFZ z dnia
19 września 2007 r. wskazuje, że „zarządzenie wchodzi w życie z dniem podpisania
i ma zastosowanie do kontraktowania świadczeń na 2008 rok i lata następne",
co oznacza że dotyczy tylko świadczeń na rzecz nowych pacjentów. Jako chybione
ocenił zarzuty naruszenia art. 354 § 1 i 2 k.c. oraz art. 93 Konstytucji RP.
Nie kwestionował stanowiska Sądu pierwszej instancji, że zarządzenia Prezesa
NFZ mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko podległe mu jednostki
organizacyjne, nie mają bezpośredniego zastosowania do umowy, a w zakresie
dotyczącym określenia zasad płatności za świadczenia nie mogą mieć mocy
wstecznej do stosunków prawnych wcześniej powstałych. Podzielił twierdzenie,
że powód powinien zapewnić pacjentkom skierowanym na pobyt stały wszelkie
świadczenia, w tym co do opieki długoterminowej, a pozwany współdziałać przy
5
regulowaniu płatności za udzielone świadczenia, czego zaniechał. Zdaniem Sądu,
jeżeli strony nie określiły sposobu płatności na rzecz dotychczasowych pacjentów,
to nie można domniemywać retroakcji aktów prawnych (art. 3 k.c.). Stwierdził,
że strona powodowa ma ustawowy obowiązek świadczenia usług, a odmowa ich
udzielenia pacjentom tego wymagającym skutkowałaby zagrożeniem życia lub
zdrowia, m.in. tych 22 pacjentek, których finansowanie leczenia objęte jest sporem.
Sąd odwoławczy uznał, że cel istniejącego pomiędzy stronami stosunku prawnego
w postaci finansowania usług opiekuńczo- zdrowotnych i prawa nabyte pacjentów,
skierowanych do powodowego szpitala na pobyt stały na podstawie decyzji
administracyjnych, sprzeciwiają się odmiennemu rozumieniu spornych przepisów
umowy o udzielenie świadczeń opieki zdrowotnej. Sąd Apelacyjny jako podstawę
prawną rozstrzygnięcia powołał art. 410 k.c. w zw. z art. 405 k.c., stwierdzając,
że przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu mają zastosowanie gdy dochodzi się
zwrotu świadczenia które, na podstawie ustaleń sądu, drugiej stronie się nie
należało. Nie ma znaczenia, że pozwany powołuje się na przepis § 28 owu,
skoro powód nie był w ogóle zobowiązany do wcześniejszego świadczenia,
a zatem odpadła podstawa prawna na jaką się powoływał.
Od powyższego wyroku pozwany złożył skargę kasacyjną
opartą na obu podstawach. W ramach pierwszej podstawy zarzucił naruszenie art.
65 § 2 k.c. poprzez dokonanie błędnej wykładni postanowień umowy
nr 061/100124/OPD/01/2007 o udzielanie świadczeń zdrowotnych w rodzaju
opieka długoterminowa, w brzmieniu nadanym jej aneksem nr 1/2008 z dnia
19 listopada 2007 r.; § 5 ust. 1 ogólnych warunków udzielania świadczeń opieki
zdrowotnej stanowiących załącznik do Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia
6 października 2005 r. w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie
świadczeń opieki zdrowotnej (Dz. U. nr 197, poz. 1643) oraz § 5 ust. 1 ogólnych
warunków udzielania świadczeń opieki zdrowotnej, stanowiących załącznik do
Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 maja 2008 r. w sprawie ogólnych
warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (Dz. U. nr 81, poz. 484),
wydanych na podstawie delegacji ustawowej art. 137 ust. 9 ustawy z dnia
27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych (Dz. U. nr 210, poz. 2135 z późn. zm.) poprzez jego niezastosowanie;
6
art. 3 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie, skutkujące przyjęciem, że skoro
strony nie uregulowały sposobu płatności na rzecz pacjentów już będących
w powodowym zakładzie, to nie można domniemywać retroakcji aktów prawnych;
art. 354 § 1 i 2 k.c. poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
co spowodowało nałożenie na stronę dodatkowego zobowiązania, a także uznanie,
że powód wykonał swoje zobowiązanie zgodnie z jego treścią; art. 93 Konstytucji
RP poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, co skutkowało błędnym przyjęciem,
że zarządzenia Prezesa NFZ są aktami wewnętrznymi, wydawanymi w stosunkach
w których decydujące znaczenie ma „hierarchiczne podporządkowanie"; § 28 owu
poprzez niezastosowanie tego przepisu i uznanie że świadczenie pozwanego nie
było świadczeniem nienależnym; art. 410 w zw. z art. 405 k.c. poprzez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie skutkujące uznaniem ich za podstawę
rozstrzygnięcia, podczas gdy podstawą rozliczeń stron powinien być reżim
kontraktowy; art. 4, art. 35 ust. 1-3 oraz art. 44 ust. 1-2 ustawy z dnia 30 czerwca
2005 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 249, poz. 2104) poprzez ich
niezastosowanie, co skutkowało zobowiązaniem pozwanego do wypłaty środków
finansowych ze środków publicznych mimo braku podstawy. W ramach drugiej
podstawy kasacyjnej skarżący zarzucił naruszenie art. 328 § 2 oraz 378 § 1 w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez brak merytorycznego stanowiska odnośnie
zgłoszonego w apelacji zarzutu naruszenia przepisów postępowania oraz
utrudnienie, czy wręcz uniemożliwienie kontroli kasacyjnej; art. 233 § 1 w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. poprzez poczynienie ustaleń sprzecznych z zebranym w sprawie
materiałem dowodowym.
W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę poprzez
orzeczenie co do istoty sprawy lub uchylenie zaskarżonego wyroku w części
oddalającej apelację i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu. Skarga kasacyjna zawiera ponadto wniosek o wydanie orzeczenia
restytucyjnego o zwrocie świadczenia spełnionego na podstawie zaskarżonego
wyroku (art. 415 zd. 1 w zw. z art. 39819
k.p.c.).
Powód wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
7
Sąd Najwyższy zważył:
Odnosząc się do podstawy naruszenia przepisów prawa procesowego
stwierdzić należy, że chybione jest wskazanie na uchybienie treści art. 233 § 1
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. bowiem, skoro Sąd odwoławczy nie prowadził
postępowania dowodowego, to przepisu tego nie stosował. Ponadto art. 3983
§ 3
k.p.c. wprost stwierdza, że zarzuty (tj. argumenty) dotyczące błędnego ustalenia
faktów lub wadliwej oceny dowodów nie mogą być powoływane w ramach
przytoczenia podstaw kasacyjnych. Przez fakty w rozumieniu tego przepisu należy
rozumieć te ustalenia Sądu, które dotyczą wyłącznie relacji o przebiegu zdarzeń lub
stanie rzeczy podlegającego ocenie, odwołania do dowodów na których sąd się
oparł, bądź którym odmówił dania wiary. W ramach tej podstawy uzasadnione jest
jednak wskazanie na naruszenia art. 328 § 2 oraz art. 378 § 1 w zw. z art. 391 § 1
k.p.c. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego uchybienie przez
sąd drugiej instancji treści art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez
sporządzenie uzasadnienia nie odpowiadającego wymaganiom, jakie stawia
wymieniony przepis, może wyjątkowo wypełniać podstawę kasacyjną przewidzianą
w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. Ma to miejsce wówczas, gdy wskutek uchybienia
wymaganiom określającym zasady motywowania orzeczeń nie poddaje się ono
kontroli kasacyjnej, w szczególności gdy uzasadnienie nie ma wszystkich
koniecznych elementów, bądź zawiera takie braki, które ją uniemożliwiają.
Wadami takimi w niniejszej sprawie są (1) sprzeczność wewnętrzna stanowiska
Sądu polegająca na wskazaniu, że apelujący zarzucił naruszenie
przepisów postępowania poprzez poczynienie ustaleń sprzecznych z materiałem
dowodowym, w szczególności przez błędne ustalenie treści umowy o udzielenie
świadczeń, co miało spowodować wypaczenie treści zobowiązania łączącego
strony i bezpośrednio po tym stwierdzenie, że stan faktyczny był bezsporny
i apelujący go nie kwestionował, (2) niespójność i sprzeczność wewnętrzna
argumentacji, używanie nieadekwatnych pojęć języka prawnego (przykładowo
zdanie „Skoro strony nie uregulowały sposobu płatności na rzecz pacjentów już
będących w powodowym szpitalu to nie można domniemywać retroakcji aktów
prawnych", „cel istniejącego między stronami stosunku prawnego w postaci
finansowania usług opiekuńczo-zdrowotnych sprzeciwia się odmiennemu
8
rozumieniu spornych przepisów umowy"), naruszenie zasad logicznego
wnioskowania, (3) w zakresie podstawy prawnej m.in. jej niepełność, brak
koniecznych rozróżnień między źródłami stosunku zobowiązaniowego jakimi są
akty normatywne i umowa, między kształtującymi treść stosunku prawnego
przepisami rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 października 2005 r.
w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej
(Dz. U. Nr 197, poz. 1643 z późn. zm.), a zarządzeniami Prezesa Narodowego
Funduszu Zdrowia, oraz pominięcie następstw tych różnic dla praw i obowiązków
stron, a w dalszej kolejności dla wynikających z nich praw podmiotowych jako
źródeł roszczeń.
Podkreślić należy, że trafność tej podstawy kasacyjnej pozostaje
w bezpośrednim związku z podstawą naruszenia prawa materialnego. Jak już
kilkakrotnie wskazywał Sąd Najwyższy zastosowanie przepisów prawa
materialnego do niedostatecznie ustalonego stanu faktycznego oznacza wadliwą
subsumcję tego stanu do zawartych w nich norm prawnych, a brak stosownych
ustaleń uzasadnia zarzut kasacyjny naruszenia prawa materialnego przez
niewłaściwe jego zastosowanie (por. wyrok z dnia 11 marca 2003 r. V CKN
1825/00, wyrok z dnia 10 marca 2011 r. II PK 241/10). Podobnie o prawidłowym
zastosowaniu prawa materialnego można mówić dopiero wówczas, gdy ustalenia
stanowiące podstawę wydania zaskarżonego wyroku pozwalają na ocenę jego
zastosowania.
Niemniej, niezależnie od wskazanych wad orzeczenia, odniesienie się do
podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. jest celowe i niezbędne. Sądy obu
instancji rozstrzygając spór pominęły bowiem jego istotę, wynikającą ze statusu
prawnego stron i specyfiki łączącego je stosunku zobowiązaniowego.
Punktem wyjścia dalszych rozważań powinno być stwierdzenie,
że zastosowanie mają przepisy prawne obowiązujące w dacie relewantnych
zdarzeń faktycznych i prawnych (zawarcia umowy i jej obowiązywania w okresie od
1 stycznia do 30 czerwca 2008 r.), tj. ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r.
o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U.
Nr 210, poz. 2135 z późn. zm.) - dalej jako: uśoz, rozporządzenie Ministra Zdrowia
9
z dnia 6 października 2005 r. w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie
świadczeń opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 197, poz. 1643). Powoływane przez
pozwanego w skardze kasacyjnej i rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 maja
2008 r. w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki
zdrowotnej (Dz. U. Nr 81, poz. 484), z uwagi na zastrzeżenie dalszego
obowiązywania wcześniejszych przepisów do postanowień umów, zawartych na ich
podstawie, do czasu zmiany tychże, nie dłużej niż do dnia 31 grudnia 2008 r. (§ 2),
nie miało zastosowania w sprawie. Tylko powyższym aktom prawnym można
przypisać walor źródeł prawa w rozumieniu art. 87 ust. 1 Konstytucji RP.
Za kwalifikacją rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie ogólnych warunków
umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (wprawdzie wydanego w dniu
13 maja 2008 r., ale na podstawie tej samej delegacji ustawowej, tj. art. 137 uśoz,
i obejmującego ten sam przedmiot regulacji) jako aktu wykonawczego należącego
do systemu źródeł prawa, nie podlegającego zasadom kontroli wzorców
umownych, opowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 grudnia 2010 r.,
III CSK 93/10, nie publ. Przepisy zawarte we wskazanych aktach normatywnych,
mające charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens), ukształtowały ex lege
treść stosunku prawnego łączącego strony (art. 3531
k.c.).
Odmiennie ocenić należy charakter prawny zarządzenia nr 61/2007/DSOZ
Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 19 września 2007 r. w sprawie
określenia warunków zawierania i realizacji umów w rodzaju opieka
długoterminowa, i zmieniającego je zarządzenia nr 93/2007/DSOZ Prezesa
Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 18 października 2007 r. Mimo użycia
w tytule zwrotu „warunków zawierania i realizacji umów" i posługiwania się
paragrafami jako jednostkami redakcyjnymi tekstu zarówno podstawa ich wydania
(art. 102 ust. 5 pkt 21 i 25 oraz art. 146 pkt 1 i 3 uśoz), jak i treść (w tym § 1)
wskazuje, że materią zarządzeń jest uregulowanie postępowania w sprawie
zawarcia i realizacji umów oraz warunków wymaganych od świadczeniodawców,
stworzenie jednolitego wzoru umowy o udzielanie świadczeń, odstępstwa
od którego wymagały pisemnej zgody Prezesa Funduszu (§ 4 ust. 5), ponadto
sprecyzowanie zakresu świadczeń ciążących na stronach w wypadku zawarcia
umowy. Nie ulega zatem wątpliwości że, o ile cytowane rozporządzenie Ministra
10
Zdrowia z dnia 6 października 2005 r. jest aktem prawnym, w nauce prawa czasami
określanym - z uwagi na przedmiot regulacji - jako wzorzec normatywny wydany na
podstawie delegacji ustawowej, o tyle zarządzenia Prezesa Narodowego Funduszu
Zdrowia wydawane jedynie w oparciu o przepis kompetencyjny, zawierają
postanowienia, które muszą być wprowadzone przez strony wprost lub pośrednio
(przez odwołanie do nich) do umowy. Postanowienia takie, mieszcząc się
w zasadzie swobody umów, stanowią sposób ukształtowania ich treści. Jeżeli nie
zostały przeniesione wprost i w całości, tylko przez wskazanie, należy je traktować
jako wzorzec kwalifikowany wyznaczający treść stosunku prawnego,
oddziaływujący na treść, ale zewnętrzny wobec umowy (lex contractus).
Konsekwentnie zmiana wzorca dokonywana zarządzeniem Prezesa NFZ, dla
związania stron kontraktu, wymagała przyjęcia go przez adherenta. Z tej przyczyny
naruszenia wskazanych postanowień umowy lub wzorca kwalifikowanego,
mającego takie znaczenie jak umowa, nie mogą być powołane jako samodzielna
podstawa kasacyjna naruszenia przepisów prawa materialnego (por. orzeczenia
Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 1998 r., I CKN 774/97, z dnia 9 lutego 1999 r.
I CKN 891/98, z dnia 9 lipca 1999 r., II CKN 299/98, z dnia 31 maja 2001 r., V CKN
247/00). Nie uchylają się jednak spod kontroli kasacyjnej, która jest dokonywana na
takich samych zasadach jak oświadczenie woli stron. Odpowiednio zatem (1)
ustalenie treści zawsze należy do podstawy faktycznej, regulowanej przepisami
prawa procesowego i zarzutami z podstawy art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., (2) wykładnia
oświadczeń woli i wzorca kwalifikowanego, rozumiana jako ustalenie ich sensu,
w celu stwierdzenia prawnie wiążącego znaczenia regulacji zawartej
w oświadczeniu woli, dokonywana jest zgodnie z regułami określonymi w art. 65
k.c., stanowiąc zagadnienie prawa materialnego, (3) subsumcja nie wynika z woli
stron, tylko z normy prawnej, która stanowiąc źródło stosunku prawnego
determinuje jej kwalifikację jako zagadnienie prawa materialnego. W umowie stron,
wskazano, że świadczeniodawca zobowiązany jest wykonywać umowę zgodnie
z zasadami i na warunkach określonych w zarządzeniu nr 61/2007/DSOZ Prezesa
Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 19 września 2007 r. w sprawie określenia
warunków zawierania i realizacji umów w rodzaju opieka długoterminowa,
zmienionym zarządzeniem nr 93/2007/DSC)Z Prezesa Narodowego Funduszu
11
Zdrowia z dnia 18 października 2007 r., zwanych dalej „warunkami zawierania
umów". Oznacza to że postanowienia wskazanego zarządzenia zostały
przyjęte przez strony, obok umowy jako wzorzec kwalifikowany, i wiążą jako lex
contractus. Konsekwentnie chybione jest stanowisko Sądu Apelacyjnego w
zakresie stosowania prawa poprzez przyjęcie nieistniejących norm prawnych,
nadto określenia ich jako wewnątrzzakładowe, obowiązujące wyłącznie
jednostki organizacyjne podległe Prezesowi NFZ. Bezpodstawny jest także
dychotomiczny podział postanowień zarządzenia i wywodzony stąd wniosek o
możliwości jego zastosowania tylko w części dotyczącej zawierania umów.
Zasady techniki legislacyjnej, często wykorzystywane przy konstruowaniu
kontraktów, zezwalają na skrótowe określanie dłuższych zwrotów poprzez
użycie formuły „zwanych dalej". Takie sformułowanie § 1 ust. 2 zmodyfikowanej
umowy, obowiązującej w 2008 r., było zatem dopuszczalne i nie powinno
budzić wątpliwości do treści.
Trafna jest podstawa kasacyjna naruszenia prawa materialnego
w zakresie wadliwej wykładni umowy łączącej strony oraz nieprawidłowej
subsumcji (art. 65 § 2 k.c., art. 93 Konstytucji RP). Dokonując jej Sąd
Apelacyjny powinien mieć na względzie również specyfikę stosunku prawnego,
obejmującą kwestie podmiotowe i przedmiotowe. I tak powód nie miał statusu
prawnego zakładu opieki zdrowotnej - szpitala, jak bezpodstawnie przyjął Sąd,
a samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej - zakładu opiekuńczo-
leczniczego w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o
zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91 poz. 408 z późn. zm.), udzielającego
na podstawie umowy z Narodowym Funduszem Zdrowia świadczeń opieki
zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych w systemie stacjonarnym.
W zakresie objętym sporem udzielane one były w rodzaju opieka
długoterminowa, grupie - świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze. Umowa i
cytowane zarządzenia nr 61/2007/DSOZ, nr 93/2007/DSOZ Prezesa
Narodowego Funduszu Zdrowia określały katalog zakresów tych świadczeń,
tj. wykaz świadczeń kontraktowanych i wykonywanych przez
świadczeniodawcę w opiece długoterminowej, w którym mieściły się procedury
medyczne (pakiet świadczeń), ponadto sposób i kwoty ich finansowania.
12
Zarządzenia określały, że świadczenia pielęgnacyjne i opiekuńcze w
warunkach stacjonarnych przeznaczone były dla osób obłożnie i przewlekle
chorych, nie wymagających hospitalizacji, u których występowały istotne
deficyty w samoopiece i które wymagały całodobowej, profesjonalnej,
intensywnej opieki i pielęgnacji oraz kontynuacji leczenia. Do zakładów takiej
opieki o profilu ogólnym nie mogły być przyjmowane osoby kwalifikujące się do
domów pomocy społecznej, lub u których podstawowym wskazaniem do
objęcia opieką były trudna sytuacja socjalna, zaawansowana choroba
nowotworowa, choroba psychiczna lub uzależnienie. Sposób i tryb kierowania
do zakładów oraz zasady ustalania odpłatności za pobyt w nich określało
rozporządzenie Ministra Zdrowia Opieki Społecznej z dnia 30 grudnia 1998 r. w
sprawie sposobu i trybu kierowania osób do zakładów opiekuńczo-leczniczych i
pielęgnacyjno- opiekuńczych (Dz. U. Nr 166, poz. 1265). Przewidywało ono
jednocześnie że zasadą jest odpłatność pobytu w zakładzie, obejmująca koszty
wyżywienia i zakwaterowania, przy czym obowiązek pokrycia opłat spoczywał
na osobie skierowanej lub opiece społecznej. Istotną nowością wprowadzoną w
zarządzeniu nr 61/2007/DSOZ Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia było
stwierdzenie, że do zakładu pielęgnacyjno- opiekuńczego lub opiekuńczo-
leczniczego o profilu ogólnym nie może zostać przyjęty pacjent, wymagający
całodobowych świadczeń pielęgnacyjnych, z rozpoznaniem choroby
przewlekłej, który w ocenie dokonanej wg zmodyfikowanej skali Barthel uzyskał
od 0 do 40 punktów, w przypadku skierowania takiego pacjenta do zakładu
opiekuńczo-leczniczego na czas nieokreślony, ocena jego stanu samoobsługi
odbywa się co 30 dni według załącznika nr 10 zarządzenia. Zawarto w nim
ponadto zastrzeżenie, że w przypadku gdy pacjent uzyskał więcej niż 40
punktów wg tej skali Narodowy Fundusz Zdrowia nie finansuje dalszego pobytu
(§ 12). Trafnie podniósł pozwany w skardze, że chybione było odwołanie się
przez Sąd do zakazu retroakcji (art. 3 k.c.). Powyższa norma stanowi, że
ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że wynika to z jej brzmienia lub celu. Z
oczywistych względów, skoro podstawą modyfikacji umowy nie była zmiana
przepisów rangi ustawowej, nie mógł on mieć zastosowania w sprawie.
Niemniej równoległe odwoływanie się przez Sąd do zasady niezmienności
13
świadczeń i ochrony praw nabytych pacjentów przebywających w zakładzie na
podstawie decyzji administracyjnej, kierujących na pobyt stały, wymaga
odniesienia się i do tych kwestii. Punktem wyjścia musi być stwierdzenie że,
zgodnie z art. 15 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych w brzmieniu mającym
zastosowanie w sprawie, świadczeniobiorcy na zasadach określonych w
ustawie mieli prawo do świadczeń opieki zdrowotnej, których celem jest
zachowanie zdrowia, zapobieganie chorobom i urazom, wczesne wykrywanie
chorób, leczenie, pielęgnacja oraz zapobieganie niepełnosprawności i jej
ograniczanie. Prawo to było zapewnione i finansowane ze środków
publicznych, na zasadach i w zakresie określonym w ustawie, także w
odniesieniu do świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych. Z ustawowych
obowiązków Narodowego Funduszu Zdrowia polegających na zapewnieniu
ubezpieczonym świadczeń zdrowotnych na zasadzie bezpłatności lub
częściowej odpłatności, organizowaniu świadczeń i redystrybucji środków
finansowych nie można wywieść obowiązku zapłaty za każde świadczenie
udzielone ubezpieczonemu. Jego źródłem zawsze musi bowiem być stosunek
zobowiązaniowy wynikający z umowy, jednostronnej czynności prawnej,
ustawy, aktu administracyjnego lub innych zdarzeń prawnych, ponadto istotą
systemu jest limitowane zaspokajanie zmiennych, ale rzeczywiście
istniejących, potrzeb świadczeniobiorców. Tych reguł nie zmienia specyfika
stacjonarnych publicznych zakładów opieki długoterminowej, kwalifikowany
tryb kierowania do nich i fakt, że podstawą przyjęcia jest decyzja
administracyjna o skierowaniu na pobyt stały. Nie rodzi ona po stronie
skierowanego prawa podmiotowego do nieodpłatnych świadczeń opieki
zdrowotnej, ani obowiązku zapewnienia takowych przez zakład. Podstawą
świadczeń, wyznaczającą ich maksymalny zakres przedmiotowy, jest bowiem -
co do zasady - umowa zawierana pomiędzy NFZ a zakładem jako
świadczeniodawcą. Koszty świadczeń, wykraczających poza obowiązki NFZ
wynikające z umowy, powinny być pokrywane z własnych środków pacjentów,
a w ich braku finansowane w ramach systemu opieki społecznej. Chybione jest
odwoływanie się do ochrony praw nabytych. Jakkolwiek, wyprowadzany przez
14
Trybunał Konstytucyjny z przepisów Konstytucji RP, zakaz pozbawiania
obywateli praw podmiotowych i ekspektatyw ukształtowanych przez ustawy,
powstałych w wyniku realizacji praw podstawowych oraz zakaz ich
ograniczania w stopniu naruszającym istotę danego prawa - bez pełnego
ekwiwalentu praw (uprawnień) utraconych - obejmuje także prawa nabyte na
podstawie decyzji administracyjnych przyznających świadczenia, to
Konstytucja RP nie gwarantuje ani ich nienaruszalności, ani nie uniemożliwia
dokonywania uzasadnionych zmian. W szczególności art. 68 Konstytucji RP,
mający charakter gwarancyjny, stwierdzając że każdy ma prawo do ochrony
zdrowia, a Państwo zapewnia równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych, wskazuje, że zakres i warunki
udzielania świadczeń określa ustawa. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. nie
tylko dopuszcza, ale wręcz oparta jest na zasadzie kontraktów, rozliczanych
następczo po weryfikacji niezbędności udzielonych świadczeń. Zmiany potrzeb
pacjentów, przebywających w zakładach opieki długoterminowej, uzasadniają
modyfikację zakresu usług pielęgnacyjnych i opiekuńczych oraz odpowiednio
sposobu i źródeł ich finansowania.
Twierdzenie Sądu Apelacyjnego, że odmowa udzielenia takich świadczeń
pacjentom tego wymagającym skutkowałaby zagrożeniem życia lub zdrowia,
m.in. w odniesieniu do dwudziestu dwóch pacjentek, których finansowanie
leczenia objęte jest sporem, należy uznać za całkowicie dowolne. Świadczenia
pielęgnacyjne i opiekuńcze, w braku cech nagłości i konieczności wykonania
zabiegów ratujących życie i zdrowienie nie są objęte bezwzględnym prawnym
obowiązkiem świadczenia (art. 30 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie
lekarza i lekarza dentysty, art. 7 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach
opieki zdrowotnej), a ewentualne wyjątki uzasadniające odmienną ich
kwalifikację nie zostały wskazane.
Uzasadnione podstawy kasacyjne powodują konieczność uchylenia
zaskarżonego orzeczenia (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego postanowiono w oparciu o art. 108
§ 2 w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.
15
Wobec wydania przez Sąd Najwyższy orzeczenia kasatoryjnego
rozstrzygnięcie w przedmiocie wniosku restytucyjnego, zgłoszonego w skardze
kasacyjnej, zobowiązany jest wydać sąd, któremu została przekazana sprawa
do ponownego rozpoznania, w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2006 r., III CSK 30/06, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 6 czerwca 2001 r. V CKN 1240/00).
jw