Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 11 KWIETNIA 2012 R.
II KK 254/11
Art. 4 § 1 k.k. nie ma zastosowania, na podstawie art. 116 k.k., do
ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 ze
zm.). Zastosowanie nowej, niekorzystnej dla podmiotu zbiorowego ustawy nie
jest jednak możliwe (art. 42 ust. 1 Konstytucji).
Przewodniczący: sędzia SN E. Wildowicz.
Sędziowie: SN W. Wróbel, SA (del. do SN) D. Kala (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Generalnej: M. Wilkosz-Śliwa.
Sąd Najwyższy w sprawie podmiotu zbiorowego „S.” Spółka z o.o., co do
którego stwierdzono odpowiedzialność za czyn zabroniony osoby fizycznej z
art. 77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. w zw. z art. 9 § 3 k.k.s., po
rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 11 kwietnia 2012 r., kasacji,
wniesionej przez Prokuratora Generalnego od wyroku Sądu Rejonowego w G.
z dnia 21 stycznia 2011 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i p r z e k a z a ł sprawę Sądowi Rejonowemu w
G. do ponownego rozpoznania.
2
U Z A S A D N I E N I E
Sąd Rejonowy w G. rozpoznał sprawę z wniosku Prokuratora
Rejonowego w G. w przedmiocie stwierdzenia odpowiedzialności podmiotu
zbiorowego – Spółki S. sp. z o.o. za czyn zabroniony pod groźbą kary, będący
zachowaniem osoby wskazanej w art. 3 i 5 ustawy o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, potwierdzony
prawomocnym wyrokiem nakazowym Sądu Rejonowego w G. z dnia 30
października 2009 r. skazującym Sebastiana W. za przestępstwo skarbowe z
art. 77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. w zw. z art. 9 § 3 k.k.s.
Sąd Rejonowy w G. wyrokiem z dnia 21 stycznia 2011 r., na podstawie
art. 3 i 4 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, ustalił
odpowiedzialność podmiotu zbiorowego Spółki „S.” sp. z o.o. za czyn
zabroniony z art. 77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. w zw. z art. 9 § 3 k.k.s.,
popełniony przez Sebastiana W. działającego w interesie podmiotu
zbiorowego. Na postawie art. 7 ust. 1 ustawy o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary sąd wymierzył Spółce karę
pieniężną w wysokości 2 000 zł. Rozstrzygnięto także o kosztach procesu, w
tym kosztach związanych z reprezentacją podmiotu zbiorowego w toku
postępowania przed sądem pierwszej instancji przez obrońcę tego podmiotu.
Powyższy wyrok nie został zaskarżony przez żadnego z uczestników
procesu i uprawomocnił się z upływem 28 stycznia 2011 r.
Kasację od prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego w G. z dnia 21
stycznia 2011 r. – zaskarżając go w całości na korzyść podmiotu zbiorowego –
wniósł Prokurator Generalny. Autor nadzwyczajnego środka zaskarżenia
zarzucił w nim „rażące i mające istotny wpływ na treść wyroku naruszenie
3
przepisu prawa materialnego – art. 5 ustawy o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary – poprzez wyrażenie
błędnego poglądu prawnego, że przepis ten może być podstawą
odpowiedzialności podmiotu zbiorowego S. sp. z o.o. za czyn zabroniony pod
groźbą kary, popełniony przez prezesa zarządu tej spółki – Sebastiana W.”
Odwołując się do tak sformułowanego zarzutu Prokurator Generalny
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Rejonowemu w G. do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja Prokuratora Generalnego – istotnie wniesiona na korzyść
podmiotu zbiorowego – okazała się zasadna zarówno w części wskazującej
na zaistniałe rażące naruszenie wskazanego przepisu prawa materialnego,
mające istotny wpływ na treść wyroku, jak też w części domagającej się
uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania.
Przed przystąpieniem do rozważań szczegółowych, odwołujących się do
realiów rozpatrywanej sprawy, należy nadmienić, że odpowiedzialność
podmiotu zbiorowego na gruncie przepisów ustawy z dnia 28 października
2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod
groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.) ma charakter niesamoistny i
wtórny. Uruchamiana jest bowiem dopiero w sytuacji uprzedniego
stwierdzenia odpowiedzialności karnej osoby wskazanej w art. 3 wskazanej
ustawy za jedno z przestępstw z art. 16 tej ustawy. Do takiego wniosku
jednoznacznie prowadzi analiza dyspozycji art. 4 ustawy z dnia 28
października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary (zob. też M. Filar [w:] M. Filar, Z. Kwaśniewski, D.
Kala: Komentarz do ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za
4
czyny zabronione pod groźbą kary, Toruń 2006, s. 31; uzasadnienie
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2009 r., IV KK 427/08,
OSNKW 2009, z. 7, poz. 57). Spełnienie powyższego warunku nie wystarcza
jednak do przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu. Z art. 5
ustawy wynika bowiem jednoznacznie, że kolejnym warunkiem
(materialnoprawną przesłanką) tej odpowiedzialności jest stwierdzenie winy
podmiotu zbiorowego. Odwołanie się przez ustawodawcę w art. 5 ustawy do
konstrukcji zawinienia było niezbędne, skoro odpowiedzialność podmiotu
zbiorowego jest odpowiedzialnością typu represyjnego (zob. uzasadnienie
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2004 r., K 18/03, OTK-A
2004, nr 10, poz. 103).
Przechodząc od powyższych uwag ogólnych na grunt niniejszej sprawy
trzeba nadmienić, że zgodnie z brzmieniem art. 5 ustawy o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (według stanu
prawnego obowiązującego w okresie od dnia 5 października 2005 r. do dnia
13 listopada 2011 r. – vide nowela do powyższej ustawy z dnia 28 lipca 2005
r., Dz. U. z 2005 r. Nr 180, poz. 1492), „podmiot zbiorowy podlega
odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w
następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby
fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego
nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu
zbiorowego”. Z kolei w art. 3 ustawy za czyny zabronione pod groźbą kary,
według brzmienia tego przepisu obowiązującego w okresie od dnia 5
października 2005 r. do dnia 13 listopada 2011 r. (vide wskazana wyżej
nowela), „podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony,
którym jest zachowanie osoby fizycznej:
5
1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach
uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego
imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu
tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub
niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą
lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1
– jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu
korzyść, chociażby niemajątkową.”
Sebastian W., któremu prawomocnym wyrokiem nakazowym Sądu
Rejonowego w G. z dnia 30 października 2009 r., przypisano
odpowiedzialność karną za przestępstwo z art. 77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 6 § 2
k.k.s. w zw. z art. 9 § 3 k.k.s. popełnione w 2006 r., poniósł tę
odpowiedzialność będąc w podmiocie zbiorowym – spółce z o.o. „S.” –
prezesem zarządu tejże spółki. Zgodnie z przywołanym wyżej art. 5 cytowanej
ustawy, przesłanka zawinienia podmiotu zbiorowego (culpa in eligendo, culpa
in custodiendo) ustanowiona została jedynie w odniesieniu do osób
wskazanych w art. 3 pkt 2 i 3 ustawy (zob. też B. Nita: Materialnoprawne i
procesowe założenia ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za
czyny zabronione pod groźbą kary, cz. I, Radca Prawny 2003, nr 5, s. 46).
Przepis ten, w powołanym wyżej brzmieniu, nie zawierał zaś przesłanki
„własnej odpowiedzialności” podmiotu zbiorowego za czyny osób wskazanych
w art. 3 pkt 1 powołanej ustawy. Prezes zarządu spółki z o.o. „S.” Sebastian
W. należy zaś właśnie do kategorii osób wskazanych w art. 3 pkt 1 ustawy o
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą
6
kary („osoba działająca w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w
ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania”).
Oczywiście uwzględniając zarysowany wyżej model odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego oraz gwarancyjny charakter regulacji art. 5 ustawy, który
statuuje jedną z materialnoprawnych przesłanek odpowiedzialności
represyjnej tego podmiotu, niezbędne jest poprzestanie na literalnej wykładni
wskazanego przepisu. Żadne próby wykładni ekstensywnej, poszerzającej
zakres językowego brzmienia art. 5 ustawy, nie są tutaj dopuszczalne.
W świetle powyższego przyjąć trzeba, że popełnienie przestępstwa z art.
77 § 2 k.k.s. w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. w zw. z art. 9 § 3 k.k.s. przez prezesa
zarządu spółki Sebastiana W. nie mogło, wobec wcześniej wskazanej treści
art. 5 ustawy, stanowić podstawy odpowiedzialności tego podmiotu
zbiorowego. Identyczne stanowisko, co do braku podstaw do przypisania
podmiotowi zbiorowemu odpowiedzialności za przestępne zachowanie
prezesa zarządu tego podmiotu, wyrażane było m.in. w wyrokach Sądu
Najwyższego z: dnia 18 października 2011 r., IV KK 276/11, Lex nr 1027192 i
z dnia 11 kwietnia 2011 r., V KK 27/11, OSNKW 2011, z. 9, poz. 77.
W konsekwencji, wobec dopuszczenia się przez Sąd Rejonowy w G.
rażącego naruszenia przepisu prawa materialnego (art. 5 powołanej ustawy),
poprzez zignorowanie braku w tym przepisie normatywnej podstawy do
przypisania odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu za czyn przestępny
prezesa zarządu tego podmiotu, co miało istotny wpływ na treść wyroku (art.
523 § 1 k.p.k.), niezbędne stało się uchylenie zaskarżonego – prawomocnego
wyroku – i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Rejonowemu w G.
Uwzględniając materialnoprawny charakter regulacji art. 5 wskazanej
ustawy, w sytuacji stwierdzenia rażącego naruszenia przez organ a quo tej
7
regulacji prawnej, nie należało postrzegać owego naruszenia jedynie w
formule hipotetycznego wpływu na treść orzeczenia, lecz należało przyjąć, że
wpływ ten był rzeczywisty. Ta konstatacja wynika z samej istoty powyższego
naruszenia, które bezpośrednio godziło w treść zaskarżonego wyroku. Trafnie
więc ujął to zagadnienie w taki właśnie sposób autor kasacji w petitum tego
nadzwyczajnego środka zaskarżenia.
W odniesieniu do treści sentencji wyroku Sądu Najwyższego trzeba
nadmienić, że w judykaturze wyrażono pogląd (uzasadnienia wyroków Sądu
Najwyższego: z dnia 1 kwietnia 2011 r., V KK 6/11, Lex nr 795222; z dnia 11
kwietnia 2011 r., V KK 27/11, OSNKW 2011, z. 9, poz. 77), iż „negatywne
rozstrzygnięcie w przedmiocie wniosku prokuratora (art. 27 ustawy) o
pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego powinno przybrać
formę „oddalenia tego wniosku”. Nie zachodzą bowiem przesłanki do
umorzenia postępowania wywołanego wnioskiem prokuratora ani nie ma
podstaw do wydania w takim wypadku wyroku uniewinniającego.
Rozstrzygnięcie w postaci oddalenia wniosku w przedmiocie
odpowiedzialności podmiotu zbiorowego nie należy zaś do kręgu orzeczeń
wymienionych w art. 537 § 2 k.p.k. Wobec tego, po wyeliminowaniu z obrotu
prawnego wadliwego wyroku, orzeczenie w przedmiocie wniosku prokuratora,
powinno zapaść w drodze ponownego rozpoznania sprawy przez sąd meriti”.
Akceptując powyższe stanowisko judykatury niezbędne było sformułowanie
rozstrzygnięcia następczego wyroku Sądu Najwyższego o treści: „(...)
przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w G. do ponownego rozpoznania”.
W tym miejscu należy jeszcze zauważyć, że od dnia 14 listopada 2011 r.
obowiązuje nowe brzmienie art. 5 ustawy, wprowadzone nowelą do ustawy o
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą
kary – z dnia 29 lipca 2011 r., Dz. U. Nr 191, poz. 1135. Zmodyfikowany art. 5
8
ustawy statuuje podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego także w
odniesieniu do czynów zabronionych osób wskazanych w art. 3 pkt 1 tej
ustawy, a więc m.in. do czynów prezesów zarządów spółek kapitałowych
(„wina organizacyjna podmiotu zbiorowego”). Sąd Najwyższy, mając na
uwadze specyfikę postępowania kasacyjnego, polegającą na rozpoznawaniu
środka zaskarżenia od prawomocnego wyroku sądowego, zobowiązany był
badać zgodność tego wyroku z prawem obowiązującym w dacie jego wydania
(tak też P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego.
Komentarz, tom III, Warszawa 2007, s. 288 oraz powołany tam –
niepublikowany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 września 1996 r., II KKN
20/96). I tak też uczynił.
Sąd Rejonowy w G., rozstrzygając pro futuro o przedmiocie procesu,
będzie jednak zmuszony do przeanalizowania sprawy na płaszczyźnie
intertemporalnej. Zauważyć trzeba, że powyższa nowela z dnia 29 lipca 2011
r. nie zawiera odrębnych przepisów intertemporalnych. Na gruncie ustawy o
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą
kary nie ma także regulacji odnoszącej się do tego zagadnienia. W
odniesieniu do odpowiedzialności przewidzianej przepisami powyższej ustawy
nie znajdzie swego zastosowania dyspozycja art. 116 k.k. („Przepisy części
ogólnej tego kodeksu stosuje się do innych ustaw przewidujących
odpowiedzialność karną, chyba że ustawy te wyraźnie wyłączają ich
zastosowanie”). Zgodzić się trzeba z jednoznacznym poglądem
prezentowanym w tej materii w doktrynie, iż ustawodawca odwołuje się w art.
116 k.k. do odpowiedzialności stricte karnej (J. Raglewski [w:] A. Zoll (red.), G.
Bogdan, Z. Ćwiąkalski, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk,
W. Wróbel: Kodeks karny. Komentarz, tom I, Kraków 2004, tezy 2, 7 do art.
116 k.k.; J. Giezek [red.]: Kodeks karny. Część ogólna – komentarz, Lex 2007,
9
tezy 4, 5 do art. 116 k.k.; M. Mozgawa [red.], Kodeks karny. Praktyczny
komentarz, Oficyna 2010, teza 4 do art. 116 k.k.). Takiego charakteru nie ma
zaś odpowiedzialność podmiotu zbiorowego. Wobec tego brak podstaw do
powołania się w tej sprawie na art. 4 § 1 k.k.
Mając jednak na uwadze zarysowany wcześniej, niewątpliwie represyjny
charakter odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod
groźbą kary, sąd meriti orzekając będzie musiał bazować na dotychczasowym
(obowiązującym w okresie od dnia 5 października 2005 r. do dnia 13 listopada
2011 r.), korzystniejszym dla spółki z o.o. „S.” stanie prawnym. Taka
konieczność jawi się jako oczywista w świetle treści art. 42 ust. 1 Konstytucji,
zgodnie z którym „odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się
czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie
jego popełnienia” (zasada lex criminalis retro non agit). Niezbędność
stosowania w odniesieniu do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych
powyższej zasady została jednoznacznie i trafnie potwierdzona w
uzasadnieniu powołanego wyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3
listopada 2004 r., K 18/03.
Sąd Rejonowy w G., przy uwzględnieniu powyższych wskazań –
pamiętając w szczególności o treści art. 42 ust. 1 Konstytucji – wyda w
przyszłości orzeczenie o przedmiocie procesu i stanowisko w tym zakresie
odpowiednio uzasadni.
Na zakończenie trzeba jeszcze nadmienić, że uwzględniając treść
sentencji wyroku Sądu Najwyższego, nie było podstaw do zamieszczania w
tym wyroku rozstrzygnięcia o kosztach procesu, w tym kosztach za obronę z
urzędu podmiotu zbiorowego przed Sądem Najwyższym (mimo złożonego w
tym zakresie przez obrońcę wniosku). Tego rodzaju rozstrzygnięcie
zamieszcza się jedynie w wyroku kończącym postępowanie (art. 626 § 1
10
k.p.k.). Takiej cechy nie ma zaś wyrok Sądu Najwyższego uchylający
zaskarżone orzeczenie i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania.