Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 194/11
POSTANOWIENIE
Dnia 27 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Józef Frąckowiak
w sprawie z wniosku K. P.
przy uczestnictwie małoletniej K. P. reprezentowanej przez matkę K. H., A. P. i A.
P.
o wpis roszczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 27 kwietnia
2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczek K. P. i A. P. od postanowienia Sądu Okręgowego w
G.
z dnia 16 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawca K. P. wniósł o wpisanie w dziale III księgi wieczystej KW nr
… Sądu Rejonowego w R. ostrzeżenia o podpisaniu w dniu 12 stycznia 2010 r.
zobowiązania do ustanowienia przez niego na rzecz córek K. P., A. P., A. P.
nieodpłatnej służebności na prawie użytkowania wieczystego gruntu i własności
budynków objętych tą księgą wieczystą, polegającej na prawie użytkowania, najmu
lub dzierżawy na rzecz podmiotów trzecich, przejścia i przejazdu wraz z prawem
do pobierania pożytków bezpośrednio przez córki lub na ręce ich pełnomocnika K.
H. zamieszkałej w S., z urzędu i automatycznie po okresie dwóch lat, gdyby
wnioskodawca lub jego następca prawny do prawa wieczystego użytkowania nie
uczynił tego w tym terminie we właściwej formie aktu notarialnego tj. oświadczenia
o ustanowieniu służebności. Do wniosku dołączył własne oświadczenie z podpisem
notarialnie poświadczonym z dnia 12 stycznia 2010 r.
Referendarz sądowy w Sądzie Rejonowym w R. oddalił wniosek.
W skardze na to postawienie wnioskodawca zarzucił, że referendarz który
oddalił wniosek z uwagi na to, że żaden przepis nie przewiduje możliwości wpisu
ostrzeżenia o podpisaniu zobowiązania do ustanowienia służebności powinien był
zbadać rzeczywista wolę wnioskodawcy i po ustaleniu, że zachodzi sytuacja
umożliwiająca wpis dokonać tego wpisu. Powołał się na treść art. 16 ust. 2 pkt 1
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U.
z 2001 r., nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej jako u.k.w.h.) pozwalającego na wpis
roszczenia dotyczącego najmu lub dzierżawy. Twierdził, że na podstawie
dołączonego do wniosku oświadczenia powinno być wpisane roszczenie
o zobowiązanie do ustanowienia takiego prawa, tj. zawarcia takiej umowy.
Sąd Rejonowy w R. po rozpoznaniu skargi postanowieniem z dnia 25
czerwca 2010 r. oddalił wniosek.
Sąd Rejonowy ustalił, że nieruchomość, dla której prowadzona jest księga
wieczysta … składa się z działki 4170/48 o pow. 0,4452 ha stanowiącej własność
Skarbu Państwa. Prawo użytkowania wieczystego gruntu oraz prawo własności
3
budynków wpisane są na rzecz wnioskodawcy na podstawie umowy z dnia 13
czerwca 2008 r. i wniosku z dnia 18 czerwca 2008 r. W dziale III księgi wieczystej
wpisane jest prawo pierwokupu na rzecz A. and A. Polska sp. z o.o. oraz ujawniono
skierowanie postępowania egzekucyjnego do prawa wieczystego użytkowania i
własności budynków. Wzmianka o jego wszczęciu została wpisana 7 czerwca
2000 r. Sąd Rejonowy uznał, że w obowiązujących przepisach brak jest podstaw
do dokonania wpisu zgodnie z wnioskiem. Podstawę do ujawnienia w księdze
wieczystej roszczenia do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego stanowi
art. 16 ust. 2 pkt 2 u.k.w.h., jednakże z treści wpisów w księdze wieczystej wynika,
że w stosunku do prawa użytkowania wieczystego prowadzone jest postępowanie
egzekucyjne. Z chwilą dokonania wzmianki o nim powstały skutki zajęcia, a zgodnie
z art. 930 § 3 k.p.c., wprowadzonym ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy
– Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 172,
poz. 1804 – dalej jako ustawa nowelizująca k.p.c.), który na podstawie art. 1004
k.p.c. znajduje zastosowanie do egzekucji z wieczystego użytkowania, obciążenie
nieruchomości przez dłużnika po jej zajęciu jest nieważne. Analizując przepisy
przejściowe zawarte w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. Sąd Rejonowy wskazał, że
zgodnie z jej art. 7, postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne wszczęte przed
dniem wejścia w życie ustawy toczą się według przepisów dotychczasowych. Uznał
jednak, że przepis ten dotyczy tylko kwestii proceduralnych, podczas gdy art. 930 §
3 ma charakter materialnoprawny, zatem nie stosuje się do niego reguła z art. 7
ustawy nowelizującej k.p.c. Przepis art. 930 § 3 k.p.c. ma więc zastosowanie w
sprawie. Nadto wskazał, że wnioskodawca nabył prawo wieczystego użytkowania
po wszczęciu co do niego postępowania egzekucyjnego, zgodnie zaś z art. 930 § 1
k.p.c. nabywca może uczestniczyć w postępowaniu egzekucyjnym w charakterze
dłużnika, a czynności egzekucyjne są ważne zarówno w stosunku do dłużnika jak
i w stosunku do nabywcy. Zakaz szeroko rozumianego obciążania nieruchomości
odnosi się więc także do nabywcy.
Postanowienie Sądu Rejonowego zaskarżyły uczestniczki postępowania K. i
A. P. apelacją, którą Sąd Okręgowy w G. zaskarżonym obecnie postanowieniem
oddalił.
4
Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska skarżących, że wniosek dotknięty był
brakami formalnymi, do usunięcia których Sąd Rejonowy powinien był wezwać
wnioskodawcę, a nie czyniąc tego naruszył art. 130 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Stwierdził, że jako zmianę żądania wniosku należało potraktować oświadczenie
wnioskodawcy zawarte w skardze na postanowienie referendarza gdzie wskazał
on, że na podstawie złożonego przez niego dokumentu może zostać wpisane
opisane w skardze roszczenie o zawarcie umowy najmu lub dzierżawy.
Sąd Okręgowy zaakceptował pogląd Sądu Rejonowego odnośnie do wykładni art.
930 § 3 k.p.c. w zw. z art. 7 ustawy nowelizującej k.p.c. oraz art. 930 § 1 k.p.c.
i przyłączył się do stanowisko tego Sądu, że określenie „obciążenie” użyte w art.
930 § 3 k.p.c. dotyczy także roszczenia o ustanowienie służebności. Dodatkowo
wskazał, że przedłożony przez wnioskodawcę wraz z wnioskiem dokument
z podpisem notarialnie potwierdzonym nie stanowi ważnego aktu statuującego
skuteczne roszczenie o ustanowienie służebności. Zgodnie bowiem z art. 245 § 1
i 2 k.c. do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości
wymagana jest dla właściciela nieruchomości (użytkownika wieczystego) forma
aktu notarialnego. Oświadczenie wnioskodawcy stanowi z mocy art. 32 ust. 2 i art.
33 u.k.w.h. składnik umowy przedwstępnej dotyczącej ustanowienia ograniczonego
prawa rzeczowego i dla jego prawnorzeczowej skuteczności konieczne jest
złożenie go w formie aktu notarialnego. Brak jest zaś podstaw do dokonania wpisu
tego roszczenia w sytuacji, gdy osoba uprawniona nie mogłaby w razie uchybieniu
zobowiązaniu dochodzić ustanowienia tego prawa. W konsekwencji tego,
chociażby nawet podzielić zarzuty skarżących co do wykładni art. 930 § 3 k.p.c.
i art. 7 ustawy nowelizującej k.p.c., wpis nie mógłby być dokonany. Nadto stwierdził,
że oświadczenie wnioskodawcy nie stanowi zobowiązania do oddania
nieruchomości w najem czy dzierżawę, jeżeli oświadczenie w skardze
wnioskodawcy odnoszące się do art. 16 ust. 2 pkt 1 u.k.w.h. miało zostać
zrozumiane jako wniosek o tego rodzaju wpis.
Skargę kasacyjną od postanowienia Sądu Okręgowego wniosły uczestniczki
postępowania.
W skardze opartej na obu ustawowych podstawach zarzuciły naruszenie:
5
1/ art. 930 § 3 k.p.c. przez przyjęcie, że odnosi się on do nabywcy
wstępującego w sytuację dłużnika, podczas gdy odnosi się on wyłącznie do
dłużnika egzekwowanego i przez przyjęcie, że wpisanie roszczenia o ustanowienie
służebności na nieruchomości stanowi obciążenie w rozumieniu tego przepisu,
podczas gdy sam wpis nie jest obciążeniem,
2/ art. 7 ustawy z 2 lipca 2004 r. w zw. z art. 3 k.c. przez przyjecie, na skutek
błędnej wykładni, że przepis ten nie wyłącza stosowania art. 930 § 3 k.p.c. do
postępowań wszczętych przed nowelizacją, które powinny toczyć się według
dotychczasowych przepisów,
3/ art. 32 ust. 2 u.k.w.h. przez przyjecie, że do prawa osobistego lub
roszczenia konieczne jest złożenia oświadczenia w formie przewidzianej do
ustanowienia prawa w sytuacji, gdy zobowiązanie do ustanowienia takiego prawa
w umowie przedwstępnej może być ważnie zaciągniecie w świetle art. 389 i art. 390
k.c. bez zachowania takiej formy, przy czym z niezachowania formy wynika jedynie
brak możliwości przymusowego dochodzenia zawarcia umowy przyrzeczonej.
Uczestniczki wniosły o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dodany do Kodeksu postępowania cywilnego ustawą nowelizująca z dnia
2 lipca 2004 r., która weszła w życie z dniem 2 lutego 2005 r., przepis art. 930 § 3
k.p.c. wprowadził sankcję nieważności dla czynności obciążającej nieruchomość po
jej zajęciu. W poprzednim stanie prawnym obowiązującym przed tą zmiana
w judykaturze utrwalił się pogląd, że do obciążenia przez dłużnika nieruchomości
po jej zajęciu miał zastosowanie art. 930 § 1 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem
czynność prawna obciążająca nieruchomość była ważna, lecz nie wywierała
wpływu na dalszy bieg egzekucji. Nie mogła więc uszczuplać zaspokojenia
wierzyciela egzekwowanego. Dodanie do art. 930 nowego § 3 usunęło ostatecznie
wątpliwość powstającą przed jego wprowadzeniem w związku z wykładnią art. 930
§ 1 k.p.c. odnośnie do tego, czy za „rozporządzenie” o którym jest w nim mowa
może być uważane także obciążenie nieruchomości.
6
Określona w art. 930 § 3 k.p.c. sankcja nieważności czynności
dotyczy obciążenia nieruchomości rozumianego jako ustanowienie prawa, które
ogranicza prawo własności bądź prawo użytkowania wieczystego (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2008 r., III CZP 15/08, OSNC 2009, nr 6, poz. 81).
Po zajęciu nieruchomości nie może więc powstać żadne ograniczone prawo
rzeczowe na nieruchomości bądź na prawie użytkowania wieczystego.
Powstanie służebności następuje solo consensu z chwila zawarcia umowy, w której
oświadczenie woli właściciela nieruchomości powinno być złożone w formie
aktu notarialnego (art. 245 § 2 k.c.). Taka forma dokumentu stanowi podstawę
dokonania wpisu do księgi wieczystej. Obciążenia nieruchomości w przyjętym
znaczeniu nie stanowi natomiast wpis w księdze wieczystej roszczenia
o ustanowienie służebności, który nie zmienia rzeczywistego stanu prawnego
nieruchomości, a dla uprawnionego rodzi jedynie prawo żądania jej ustanowienia.
Błędne jest przy tym przekonanie wyrażone przez Sąd Okręgowy, że z uwagi
na przepisy art.32 ust. 2 i art. 33 u.k.w.h. umowa przedwstępna o słabszym skutku
nie może być podstawą wpisu do księgi wieczystej wynikającego z niej roszczenia.
Przepis art. 32 ust. 2 u.k.w.h. reguluje jedynie podstawę wpisu a nie sposób
powstania praw i roszczeń będących jego przedmiotem. Uprawniony z umowy
przedwstępnej ma prawo oczekiwać jej wykonania także wówczas, gdy wobec
niezachowania formy aktu notarialnego wywrze ona tylko słabszy skutek.
Obciążenie przez dłużnika nieruchomości w ujęciu art. 930 § 3 k.p.c. nie
obejmuje czynności prawnej polegającej na zawarciu umowy dzierżawy i umowy
najmu (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2010 r., III CZP 50/10,
OSNC 2011, nr 4, poz. 39). Prawa wynikające z tych umów są prawami
obligacyjnymi o charakterze osobistym i jak wynika to z art. 16 ust. 2 pkt 1 u.k.w.h.
dopiero z chwilą ich ujawnienia w księdze wieczystej następuje tzw. urzeczowienie
tych praw. Należy wiec oddzielić czynność w postaci zwarcia umowy dzierżawy
i umowy najmu od czynności ich ujawnienia w księdze wieczystej, z których jedynie
ta druga mogłaby być traktowana jako czynność prowadząca do obciążenia
nieruchomości.
7
Z powyższych przyczyn, wniesiona skarga kasacyjna jest uzasadniona,
a uwzględnienie jej w oparciu o najdalej idący zarzut błędnej wykładni art. 930 § 3,
uczyniło zbędnym rozważanie przez Sąd Najwyższy, dalszych bezprzedmiotowych
w tej sytuacji zarzutów skargi. O uchyleniu zaskarżonego postanowienia orzeczono
na podstawie art. 39815
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
jw