Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 236/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Anna Kozłowska
w sprawie z powództwa W. B. i J. W.
przeciwko Zakładowi Elektroenergetycznemu S.A. w G.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 9 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódek od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 stycznia 2011 r.,
1) oddala skargę kasacyjną:
2) zasądza od powódek na rzecz strony pozwanej kwotę
1800, zł (jeden tysiąc osiemset) tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 31 stycznia 2006 r. Sąd Okręgowy nakazał pozwanemu
Zakładowi Elektroenergetycznemu S.A. w G. złożenie notarialnego oświadczenia
woli o nabyciu od powódek W. B. i J. W. własności nieruchomości o powierzchni
0,1257 ha, stanowiącej działkę nr 1188/100 wpisaną do księgi wieczystej nr [...]
prowadzonej przez Sąd Rejonowy, za cenę 81 700 zł.
Sąd ustalił, że powódki są współwłaścicielkami tej nieruchomości, położonej
w R., znajdującej się od wielu lat w zasobach majątku ich rodziny, którą nabyły w
dniu 16 marca 1977 r. na podstawie umowy darowizny. Przed tą datą na tej
nieruchomości poprzednik prawny pozwanego wybudował linię
elektroenergetyczną (słup wysokiego napięcia z napowietrzną linią przesyłową) bez
zgody właścicieli. W konsekwencji ta działka budowlana straciła swój charakter i nie
nadaje się do gospodarczego wykorzystania, a powódki mają trudność z jej
sprzedażą.
Na podstawie opinii biegłego Sąd ustalił ponadto, że wartość działki nr
1188/100 bez linii przesyłowej wynosi 82 200 zł, a z zabudową przesyłową –
24 600 zł, natomiast wartość urządzeń przesyłowych - 32 800 zł.
Sąd Okręgowy uznał w konsekwencji, że zaistniały przesłanki z art. 231 § 2
k.c., ponieważ stron nie łączy stosunek obligacyjny, a wartość urządzeń
elektroenergetycznych wybudowanych przez poprzednika prawnego pozwanego
przewyższa wartość nieruchomości.
Pozwany zakwestionował w apelacji ten wyrok zarzucając, że możliwe jest
korzystanie z nieruchomości zgodnie z jej przeznaczeniem, a wartość
wybudowanych urządzeń przesyłowych nie przewyższa jej wartości. Powołał się
również na przedawnienie roszczenia.
Wyrokiem z dnia 14 stycznia 2011 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony
wyrok i oddalił powództwo.
3
Sąd II instancji wyraził pogląd, że apelacja jest skuteczna ze względu na
podniesiony przez pozwanego zarzut przedawnienia roszczenia przewidzianego
w art. 231 § 2 k.c., ma ono bowiem charakter majątkowy i podlega przedawnieniu
na ogólnych zasadach (art. 117 k.c. w związku z art. 118 k.c.), przy czym nie
stosuje się do niego art. 223 k.c. dotyczącego roszczeń windykacyjnych
i negatoryjnych. Dziesięcioletni termin przedawnienia roszczenia powódek,
biegnący od zakończenia inwestycji przesyłowej w latach 60-tych, dawno upłynął,
stąd powołanie się przez inwestora na przedawnienie nie koliduje z zasadami
współżycia społecznego.
Powódki w skardze kasacyjnej wniosły o zmianę wyroku odwoławczego
i oddalenie apelacji.
Skarżące powołały się na naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art.
222, 223 i 231 § 2 k.c. przez uznanie, że dochodzone roszczenie podlega
przedawnieniu.
Zarzuciły również, iż Sąd Apelacyjny nie zastosował z urzędu art. 5 k.c. i nie
stwierdził, że powołany przez pozwanego zarzut przedawnienia stanowi
nadużycie prawa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie wyłonił się istotny, decydujący o jej wyniku
problem prawny dotyczący przedawnienia przewidzianego w art. 231 § 2 k.c.
roszczenia właściciela o wykup gruntu.
W wyroku z dnia 13 grudnia 2007 r., I CSK 364/07 (niepubl.) Sąd Najwyższy
wyraził pogląd, że roszczenie to podlega na ogólnych zasadach 10-letniemu
przedawnieniu jako roszczenie majątkowe (art. 117 i 118 k.c.). Nie można bowiem
stosować do niego wyjątkowej reguły o nieprzedawnieniu roszczeń przewidzianych
w art. 223 k.c. Art. 231 § 2 k.c. pozostaje w zbiegu z art. 222 § 2 k.c., co oznacza
że właściciel ma inne uprawnienia w zależności od tego, z którego roszczenia
skorzysta; jeżeli dochodzi nieprzedawniającej się actio negatoria, to nie może
żądać wykupu zajętej działki.
4
Sąd Najwyższy w wyroku tym odniósł się do uchwały z dnia 18 marca
1968 r., III CZP 15/68 (OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 138), stwierdzającej,
że roszczenie przewidziane w art. 231 § 1 k.c. nie ulega przedawnieniu,
wyjaśniając, iż roszczenie posiadacza łączy się ściśle ze stanami posiadania
nieruchomości będącym niezbędną jego przesłanką i wygasa po utracie
posiadania. Taka przesłanka nie występuje natomiast przy roszczeniu właściciela
o wykup gruntu.
Pogląd ten nie został zakwestionowany w judykaturze. W uzasadnieniu
wyroku z dnia 15 stycznia 2009 r., I CSK 333/07 (OSNC 2009 D, poz. 97),
Sąd Najwyższy wskazał, że roszczenie właściciela przewidziane w art. 231 § 2 k.c.
przedawnia się z upływem dziecięciu lat od dnia wniesienia na gruncie budynku lub
innego urządzenia (art. 118 k.c.).
Wyrażone w piśmiennictwie stanowisko polemiczne odwołuje się do
charakteru roszczenia z art. 231 § 2 k.c., bardziej zbliżonego do uprawnienia
określonego w art. 151 k.c. niż do ogółu roszczeń majątkowych wynikających
ze stosunków obligacyjnych, a także do argumentu „historycznego”, który
zadecydował o nadaniu właścicielowi uprawnienia do wykupu gruntu
(nieistniejącego w prawie rzeczowym). Zwrócona została również uwaga
na podobny cel roszczeń właściciela i posiadacza, przy istnieniu wspólnej
zasadniczej przesłanki w postaci przewagi nakładów nad wartością nieruchomości.
Nie ma jednak wątpliwości, że roszczenie właściciela określone w art. 231
§ 2 k.c. ma charakter majątkowy, co pozwala na zastosowanie wprost art. 117 § 1
k.c, gdyż nie istnieje ustawowy wyjątek ograniczający wyraźnie tę zasadę.
Przewidziane w art. 223 k.c. odstępstwo dotyczy roszczeń windykacyjnych
i negatoryjnych (art. 222 k.c.). Odmienny jest również charakter obu roszczeń
przewidzianych w art. 231 k.c. Uprawniony posiadacz musi być posiadaczem
samoistnym w dobrej wierze, natomiast uprawniony właściciel może wystąpić
przeciwko każdemu inwestorowi bez względu na charakter posiadania i rodzaj
„wiary” posiadacza. Nieprzedawnialne roszczenie posiadacza o wykup gruntu jest
w istocie nietrwałe, gdyż gaśnie z utratą posiadania, do czego może
łatwo doprowadzić właściciel. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 marca 1981 r.,
5
III CZP 13/81 (OSNCP 1981, nr 9, poz. 168) zwrócił ponadto uwagę, że stany
niepewności związane z posiadaniem określonym w art. 231 § 1 k.c. ulegają
stosunkowo szybkiej likwidacji, gdyż prowadzą do zasiedzenia (art. 172 k.c.).
Na tym tle pozycja właściciela jest uprzywilejowana, ponieważ może on aktywnie
realizować w okresie dziesięcioletnim swoje uprawnienia i przeciwstawiać się
skutecznie uprawnieniom posiadacza, a w sytuacjach wyjątkowych – powołać się
na nadużycie prawa przez posiadacza, który zgłosił zarzut przedawnienia
roszczenia.
Właścicielowi gruntu, na którym wniesiono pozakontraktowo budynek lub
inne urządzenie, służą uprawnienia z art. 222 § 2 k.c. albo z art. 231 § 2 k.c.
Uzasadniony jest przy tym pogląd, że roszczenie negatoryjne może się okazać
nieskuteczne, jeżeli został wniesiony na nieruchomości obiekt o dużej wartości lub
społecznej przydatności (zob. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia
2010 r., V CSK 239/09, niepubl., oraz z dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 124/10,
OSNC 2011, nr 9, poz. 99), co może prowadzić do wniosku, że bardziej
efektywnym działaniem właściciela jest realizacja roszczenia określonego w art.
231 § 2 k.c. Nie jest to jednak dostateczny argument na rzecz nieprzedawnienia
takiego roszczenia, które może być wykorzystane skutecznie w okresie dziesięciu
lat od zakończenia dużej inwestycji na gruncie.
W rozpoznawanej sprawie podłożem roszczenia była wykonana na
nieruchomości powódek inwestycja elektroenergetyczna. Tego rodzaju inwestycje
przesyłowe, jako zabudowa cudzego gruntu, są obecnie dominującym przedmiotem
postępowań sądowych i wyznaczają rangę problematyki prawnej aktualizującej się
na tym tle. Należy w związku z tym wskazać na znaczenie unormowania
w Kodeksie cywilnym służebności przesyłu (art. 3051
k.c- 3054
k.c.) ustawą
nowelizującą z dnia 30 maja 2008 r. (Dz. U. Nr 116, poz. 731 ze zm.), która weszła
w życie 3 sierpnia 2008 r. Pozwala ono w sposób bardziej racjonalny regulować
wzajemne obowiązki właściciela i przedsiębiorcy przesyłowego, z uwzględnieniem
interesu społeczno-gospodarczego.
Przedsiębiorcy zazwyczaj nie są zainteresowani w wykupie nieruchomości,
a w szczególności całych nieruchomości (o co zabiegają powódki), gdyż nie
6
zajmują się ich gospodarczą eksploatacją, a jedynie mają interes w okazjonalnym
dostępie do zainstalowanych urządzeń. Przekazywanie przedsiębiorcom
przesyłowym nieruchomości wzdłuż różnorakich ciągów przesyłowych oznaczałoby
w istocie degradację wielu cennych gruntów na trenach zurbanizowanych
oraz dekompozycję ich struktury. Ustanowienie służebności przesyłu jest więc
bardziej racjonalne i społecznie użyteczne, a rekompensatą dla właściciela jest
stosowne wynagrodzenie (art. 3052
k.c.). Również z tych względów neutralizacja
przedawnienia roszczenia właściciela o wykup gruntu (art. 231 § 2 k.c.) nie
jest celowa.
Sąd Apelacyjny przekonywająco wykazał, dlaczego nie uznał zgłoszenia
przez pozwanego przedawnienia za nadużycie prawa. Zgłoszenie takiego zarzutu
było możliwe w postępowaniu apelacyjnym (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
19 sierpnia 2004 r., V CK 38/04, niepubl.).
Należało w konsekwencji oddalić skargę kasacyjną (art. 39814
k.p.c.)
oraz orzec o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 98 i 108 § 1 k.p.c.).