Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 558/11
POSTANOWIENIE
Dnia 20 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa C. S.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta W.
i Archidiecezji … Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i oddala zażalenie
pozwanego Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta W. na
postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 8 marca 2010 r.,
pozostawiając rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
zażaleniowego i kasacyjnego w orzeczeniu kończącym
postępowanie w sprawie.
Uzasadnienie
2
Powódka C. S. w pozwie skierowanym przeciwko Skarbowi Państwa –
Prezydentowi Miasta W. oraz Archidiecezji … Kościoła Prawosławnego wnosiła o
ustalenie, że orzeczenie z dnia 24 października 2007 r. Komisji Regulacyjnej do
Spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego wydane w sprawie …,
przywracające na rzecz pozwanej Archidiecezji określony udział we współwłasności
opisanej w pozwie nieruchomości i prawo zadysponowania 17 nie wyodrębnionymi
lokalami mieszkalnymi i 2 użytkowymi – jest nieważne na podstawie art. 58 k.c.,
jako sprzeczne z prawem.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 8 marca 2010 r. odmówił odrzucenia
pozwu, ustalając, że w dniu 24 października 2007 r. Komisja Regulacyjna do Spraw
Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego wydała orzeczenie, na
podstawie którego Archidiecezja …Polskiego Autokefalicznego Kościoła
Prawosławnego uzyskała wynoszący 0,62086 udział w działce gruntu w W. przy ul.
P. 5, taki sam udział w częściach wspólnych w budynku na tej nieruchomości oraz
własność lokali od nr 13 do 29 i własność dwu lokali użytkowych. Powódka C. S.
jest najemcą lokalu nr 17 położonego w budynku przy ul. P. 5.
Zdaniem Sądu I instancji podniesiony przez pozwanych zarzut
niedopuszczalności drogi sądowej jest bezpodstawny. Skoro bowiem pozew
dotyczy stwierdzenia nieważności orzeczenia tworzącego zmiany w prawie
własności spornej nieruchomości, to chodzi o sprawę cywilną, której żaden przepis
prawa nie przekazał do rozpoznania innym organom niż sąd powszechny.
Rozpoznając zażalenie pozwanego Skarbu Państwa Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 29 kwietnia 2011 r. zmienił zaskarżone orzeczenie w ten
sposób, że pozew odrzucił i orzekł o kosztach postępowania.
Sąd II instancji stwierdził, że art. 2 k.p.c. wprowadza domniemanie drogi
sądowej w sprawach cywilnych i wyczerpująco wylicza przypadki odmowy
rozpoznania w postępowaniu sądowym sprawy cywilnej wskazując, że zachodzi to
w sytuacji, gdy sprawa należy do właściwości sądów szczególnych lub przepis
szczególny przekazuje ją do właściwości innych organów. Regulacja spraw
majątkowych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego została ściśle
określona w ustawie z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego
3
Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz. U. Nr 66, poz. 287 ze zm. – dalej:
„ustawa z dnia 4 lipca 1991 r.”), która wyłączyła drogę sądową do rozpoznawania
tych spraw. Dopuszczalna jest jedynie możliwość kwestionowania w drodze
powództwa o ustalenie nieważności ugody zawartej przed Komisją Regulacyjną do
Spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz, zgodnie
z art. 48d powołanej ustawy, wystąpienie przez uczestników postępowania
regulacyjnego na drogę sądową, jeżeli zespół orzekający nie uzgodnił orzeczenia.
W rozpoznawanej sprawie Komisja wydała stosowne orzeczenie, które zgodnie
z art. 63 ust. 4 ma moc prawomocnego lub natychmiast wykonalnego orzeczenia
sądowego a zgodnie z art. 48a ust. 12 ustawy nie przysługuje od niego odwołanie.
Sąd powszechny nie ma kompetencji badania orzeczeń Komisji w zakresie
dotyczącym przywrócenia kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości,
przyznania im odpowiedniej nieruchomości zamiennej, odszkodowania, wydzielenia
nieruchomości rolnych z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, a także
rozstrzygnięć ubocznych, przewidzianych w art. 63 ust. 1 – 3 ustawy. W sprawach
tych, powyższa ustawa szczególna wyłączyła jurysdykcję sądów powszechnych.
Żądanie powódki dotyczy orzeczenia, którego wydanie ustawodawca powierzył
szczególnemu organowi w drodze szczególnej ustawy wyłączając jednocześnie
sądową kontrolę tych orzeczeń. Sąd II instancji wskazał, że wprawdzie art. 177
Konstytucji RP wprowadza domniemanie drogi sądowej w przypadku, gdy art. 45
ust. 1 Konstytucji RP zapewnia dostęp do sądu, jednak prawo do sądu nie
obejmuje wszystkich spraw i każdego żądania skierowanego do sądu przez
podmiot prawa prywatnego. Prawo to powstaje wówczas, gdy istnieje sprawa
w znaczeniu konstytucyjnym, co może mieć miejsce w sytuacji, gdy ochrona
określonych interesów jest w ogóle możliwa w postępowaniu sądowym.
O powstaniu prawa do sądu decyduje nie tylko ukształtowanie podmiotowe, ale
także przedmiot żądania, zaś żądanie powódki dotyczy jednoznacznie stwierdzenia
nieważności orzeczenia, którego wydanie ustawodawca powierzył szczególnemu
organowi w drodze szczególnej ustawy, wyłączając jednocześnie sądową kontrolę
tych orzeczeń.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że w sprawie zachodzi sytuacja
określona w art. 2 § 3 k.p.c. i na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. odrzucił pozew.
4
W skardze kasacyjnej opartej na drugiej podstawie powódka zarzuciła
naruszenie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie że
w sprawie droga sądowa jest niedopuszczalna z uwagi na przepisy art. 48a ust. 12
i art.48b ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4 lipca 1991 r. oraz naruszenie art. 2 § 1 i 3 k.p.c.
przez niewłaściwe zastosowanie polegające na odmowie rozpoznania sprawy
cywilnej przy braku przesłanek wskazanych w tym przepisie dla takiej odmowy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 2 § 1 i 3 k.p.c. do rozpoznawania spraw cywilnych powołane
są sądy powszechne, sądy szczególne i Sąd Najwyższy, chyba że sprawa taka
została przekazana przepisem szczególnym do właściwości innych organów.
Natomiast o tym, co w rozumieniu przepisów k.p.c. jest sprawą cywilną, stanowi
art. 1 k.p.c., zaliczając do takich spraw sprawy z zakresu prawa cywilnego,
rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz inne
sprawy, do których na mocy przepisów szczególnych stosuje się ustawy
szczególne. Sprawa cywilna, w ujęciu materialnoprawnym, to sprawa, w której
ochrona prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunku
cywilnoprawnego sensu largo, którego podmioty, na wypadek sporu, występują
jako równorzędni partnerzy. Natomiast w ujęciu formalnym sprawami cywilnymi są
nie tylko sprawy ze swej istoty cywilne, lecz również takie, których rozpoznanie
odbywa się według przepisów k.p.c.
Jak słusznie stwierdził Sąd Apelacyjny, ocena, czy sprawa jest sprawą
cywilną zależy od przedmiotu procesu, a więc od przedstawionego pod osąd
roszczenia oraz wskazanego stanu faktycznego, przy czym decydujące dla tej
oceny są twierdzenia strony o istnieniu jej prawa podmiotowego, a nie to, czy
rzeczywiście takie prawo podmiotowe istnieje. Jak wskazał Sąd Najwyższy
w licznych orzeczeniach, o dopuszczalności czy niedopuszczalności drogi sądowej
nie decyduje obiektywne istnienie albo nieistnienie roszczenia podlegającego
ochronie na drodze sądowej, lecz przesądzają twierdzenia powoda o istnieniu
stosunku prawnego z zakresu objętego pojęciem sprawy cywilnej w rozumieniu art.
1 i art. 2 § 1 i 3 k.p.c. We wstępnej fazie procesu badania dopuszczalności drogi
sądowej, sąd nie bada prawa podmiotowego, o którego istnieniu zapewnia powód
5
ani tego czy ono rzeczywiście istnieje i czy przysługuje powodowi, bowiem
przedmiotem procesu jest roszczenie procesowe, a więc hipotetyczne roszczenie
materialnoprawne, określone przez powoda. W orzecznictwie przyjmowane jest
szerokie rozumienie „sprawy cywilnej”, pod które podciąga się także sytuacje, gdy
zdarzeniem, wywołującym skutki cywilnoprawne nie jest czynność prawna, czyn
niedozwolony czy bezpodstawne wzbogacenie, lecz akt administracyjny czy inne
orzeczenie wywołujące skutki w zakresie prawa cywilnego. Jeżeli w wyniku takiego
aktu pojawił się nowy stosunek cywilnoprawny, który narusza prawo powoda, to
może on wystąpić z roszczeniem cywilnoprawnym opartym na twierdzeniu
wynikającym z tego stosunku. W fazie badania dopuszczalności drogi sądowej nie
ma, jak wskazano wyżej, znaczenia, czy obiektywnie rzecz biorąc takie roszczenie
w ogóle istnieje, nawet w sensie abstrakcyjnym. Jeżeli dotyczy stosunków
cywilnoprawnych i sformułowane zostało w oparciu o przepisy prawa cywilnego, to
nawet jeżeli już na pierwszy rzut oka widać, że uwzględnienie żądania nie jest
możliwe, gdyż nie istnieje odpowiednia norma prawa materialnego, należy przyjąć,
że jest to sprawa cywilna, w której droga sądowa jest dopuszczalna, o ile przepisy
szczególne nie przekazały jej rozpoznania innym organom. Dotyczy to też sytuacji,
gdy chodzi o „sprawę” w rozumieniu art. 45 ust. 1 w zw. z art. 177 i art. 77 ust. 2
Konstytucji, a nie występuje żaden stosunek cywilnoprawny, pozwalający na
powstanie roszczenia cywilnoprawnego, natomiast żądanie zostało sformułowane
w sposób odpowiadający przepisom prawa procesowego (porównaj między innymi
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 19 lipca 2006 r. I CSK 112/06, niepubl.,
z dnia 21 maja 2002 r. III CK 53/02, OSNC 2003/2/31, z dnia 19 grudnia 2003 r.
III CK 319/03, OSNC 2005/2/31, z dnia 5 listopada 2009 r. I CSK 16/09 i z dnia
22 sierpnia 2007 r. III CZP 76/07, niepubl.). Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny
w wyroku z dnia 10 lipca 2000 r. SK 12/99 (OTK 2000/5/143), „sprawa cywilna” to
abstrakcyjny stosunek prawny z zakresu prawa cywilnego i dopiero proces ma na
celu wiążące ustalenie istnienia albo nieistnienia konkretnego stosunku
cywilnoprawnego między powodem a pozwanym, zatem każdy może wytoczyć
powództwo, jakie uzna za słuszne i sąd powszechny powinien je rozpoznać.
Jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, powódka sformułowała jednoznacznie
swoje roszczenie dochodzone w sprawie żądając na podstawie art. 189 k.p.c.
6
ustalenia nieważności określonego orzeczenia Komisji Regulacyjnej do Spraw
Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, w oparciu o art. 58 k.c., jako
sprzecznego z prawem. Tak sformułowanym roszczeniem Sądy są związane,
a zatem, wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, nie można uznać, że powódka
„domaga się faktycznie ustalenia nieistnienia stosunku prawnego lub prawa”, skoro
jednoznacznie żąda ustalenia nieważności określonego orzeczenia, natomiast nie
wskazała ani nie sformułowała żadnego prawa czy stosunku prawnego, którego
nieważność miałby ustalić Sąd.
Oczywiście trafne jest stanowisko Sądu Apelacyjnego, że nie istnieje
jakikolwiek przepis prawa, który dopuszczałby możliwość badania przez sąd
ważności orzeczenia Komisji Regulacyjnej do spraw Polskiego Autokefalicznego
Kościoła Prawosławnego i ustalenia w wyroku nieważności takiego orzeczenia,
a przepisy art. 48a ust. 12 oraz art. 63 ust. 4 ustawy z dnia 4 lipca 1991 r.
wyłączyły w ogóle możliwość odwołania się od orzeczenia Komisji i zrównały je
w skutkach z prawomocnym lub natychmiast wykonalnym orzeczeniem sądowym,
co do którego również nie ma wątpliwości, że nie można żądać w procesie
sądowym ustalenia na podstawie art. 189 k.p.c. jego nieważności z przyczyn
określonych w art. 58 k.c., dotyczącym czynności prawnych a nie orzeczeń
sądowych.
Jednakże, jak wskazano wyżej, te okoliczności, decydujące przy
merytorycznej ocenie roszczenia, nie mają znaczenia dla oceny dopuszczalności
drogi sądowej.
Jak bowiem słusznie stwierdziły Sądy obu instancji, sprawa wniesiona przez
powódkę ma charakter sprawy cywilnej, w rozumieniu art. 1 k.p.c. Roszczenie
zostało sformułowane jako przewidziane w art. 189 k.p.c. powództwo o ustalenie,
oparte na materialnoprawnej przesłance określonej w art. 58 k.c. i ma za podstawę
twierdzenie o naruszeniu, w wyniku wydania kwestionowanego orzeczenia,
przysługującego powódce, jako najemcy, uprawnienia do nabycia wynajmowanego
lokalu na preferencyjnych zasadach przewidzianych w art. 34 u.g.n. Cywilny
charakter sprawy przesądza o dopuszczalności drogi sądowej, chyba że przepisy
szczególne przekazały jej rozpoznanie innym organom (art. 2 § 1 i 3 k.p.c.).
7
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, żaden przepis nie przekazał tego
rodzaju spraw do właściwości innych organów, w szczególności do właściwości
Komisji Regulacyjnej do Spraw Polskiego Autokefalicznego Kościoła
Prawosławnego, która jest właściwa tylko w sprawach określonych w art. 47 ustawy
z dnia 4 lipca 1991 r., dotyczących zwrotu mienia na rzecz kościelnych osób
prawnych, rozpoznawanych w postępowaniu regulacyjnym toczącym się wyłącznie
z udziałem tych osób oraz wszystkich zainteresowanych jednostek państwowych,
samorządowych i kościelnych, a więc osób publicznoprawnych (art. 48a ust. 8).
Inne osoby, w tym osoby fizyczne nie biorą udziału w postępowaniu regulacyjnym
i nie mogą przed Komisją dochodzić swoich praw. Jeżeli osoby takie uznają, że
orzeczenie Komisji narusza ich prawa, mogą ich dochodzić na ogólnych zasadach
w postępowaniu przed sądami powszechnymi, formułując odpowiednie roszczenia,
których materialnoprawną zasadność oceni sąd w postępowaniu cywilnym.
Z tych przyczyn zarzuty skargi kasacyjnej należało uznać za skuteczne, co
prowadziło do uchylenia zaskarżonego postanowienia i oddalenia zażalenia na
postanowienie Sądu pierwszej instancji odmawiające odrzucenia pozwu (art. 39816
k.p.c.).
md