Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 283/11
POSTANOWIENIE
Dnia 22 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M. S. i A. S.
przy uczestnictwie A. P., L. P., E. S.,
Z. S. i małoletniego A. S.
o przysposobienie małoletniego A. S.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania E. S.
od postanowienia Sądu Okręgowego w C.
z dnia 1 lutego 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie, znosi postępowanie
przed Sądem Okręgowym w C. i przekazuje sprawę temu Sądowi
do ponownego rozpoznania, pozostawiając mu rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
A. i M. małż. S. domagali się orzeczenia pełnego i nierozerwalnego
przysposobienia małoletniego A. S., bratanka wnioskodawcy. Dopuszczeni do
udziału w sprawie w charakterze uczestników postępowania Z. i E. małż. S.,
dziadkowie ojczyści małoletniego, oraz A. i L. małż. P., dziadkowie macierzyści
małoletniego, również wnieśli o orzeczenie takiego samego przysposobienia
małoletniego, z tym że Z. i E. małż. S. w wypadku nieuwzględnienia wniosku A. i M.
małż. S.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 15 września 2010 r. oddalił wnioski o
przysposobienie i orzekł o kosztach postępowania.
Sąd ustalił, że małoletni A. S. urodził się dnia 27 października 2005 r. Jego
rodzice A. i P. S. oraz starszy brat M. zginęli w wypadku samolotowym w dniu 22
lipca 2007 r. Małoletni został jedynym spadkobiercą pozostawionego przez
rodziców znacznego majątku; jest udziałowcem w spółce „U.”, przynoszącej
znaczne dochody.
W dniu pogrzebu rodziców 25 lipca 2007 r., małoletni został w nocy zabrany
z rodzinnego domu przez M. S. i przewieziony do domu A. i M. S. w K.
Wykorzystując nieobecność i zaufanie dziadków macierzystych małoletniego, A. S.
podjął decyzję o wywiezieniu dziecka w porozumieniu ze swoim ojcem. Małoletni
znalazł się w nowym otoczeniu i wśród nieznanych mu ludzi. A. i M. S., mimo że
Sąd Rejonowy w C., powierzając opiekę nad małoletnim dziadkom macierzystym,
zobowiązał ich do wydania go uprawnionym, przetrzymywali dziecko do dnia
21 września 2007 r. W tym dniu A. i L. P. przerzucili małoletniego przez płot
otaczający plac zabaw w K. i zabrali go do swojego domu.
Od tego czasu dziadkowie macierzyści zajmują się wychowaniem
małoletniego A. S. Dziecko chodzi do przedszkola językowego, codziennie ma
zajęcia z języka francuskiego i angielskiego, bierze też udział w zajęciach
plastycznych. W sprawowaniu opieki nad małoletnim pomaga A. i L. P. pełnoletnia
3
córka K. P. Stały kontakt z dzieckiem mają jego dziadkowie ojczyści oraz A. i M. S. i
ich córki.
Prawomocnym postanowieniem Sąd Rejonowy w C. ustanowił opiekę
prawną nad małoletnim A. S. Obowiązki opiekunów powierzył A. i L. P.,
ustanawiając ich rodziną zastępczą dziecka. Ze sprawozdań kuratora wynika, że
dziadkowie z oddaniem zajmują się wnukiem. Małoletni jest zdrowy, rozwija się
prawidłowo. Dziadkowie macierzyści wyjeżdżają z nim na wczasy, ferie i weekendy.
Małoletni wie, że stracił rodziców i brata w wypadku samolotowych, rozpoznaje ich
na zdjęciach, zna ich grób. Kierując się wskazaniami psychologa, dziadkowie
macierzyści nie ukrywali przed mim faktu śmierci rodziców i brata.
Mając na względzie stanowiące zasadniczą przesłankę przysposobienia
dobro przysposabianego, Sąd uznał, że niecelowe jest orzekanie przysposobienia
małoletniego A. S. przez którąkolwiek z ubiegających się o to rodzin. Dziadkowie
macierzyści właściwie wykonują swoje obowiązki opiekuńcze i zaspokajają
potrzeby dziecka. Obecna ustabilizowana sytuacja życiowa jest optymalna z punktu
widzenia dobra małoletniego. Nie ma więc potrzeby jej zmienić. Orzekana ze
względu na dobro przysposabianego adopcja niczego nie zmieniłaby w sytuacji
małoletniego, rodzina zastępcza zapewnia dziecku godziwe warunki wychowania i
utrzymania. Zabezpieczone należycie są także interesy majątkowe dziecka. Ze
względu na niecelowość orzekania przysposobienia, zbędne było rozważanie
kwalifikacji kandydatów na rodzinę adopcyjną.
Apelację od postanowienia wniosła E. S. Zaskarżonym postawieniem Sąd
Okręgowy oddalił ją, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji.
Sąd odwoławczy podkreślił, że w sytuacji, w której dobro małoletniego nie
przemawiało za orzeczeniem jego przysposobienia, zbędne było – wbrew
stanowisku apelującej – przeprowadzanie dowodów na okoliczność kwalifikacji
kandydatów na rodzinę adopcyjną. Sąd nie podzielił podniesionego na rozprawie
apelacyjnej zarzutu nieważności postępowania spowodowanej niewzięciem przez
K. P. udziału w sprawie w charakterze uczestniczki postępowania Powołując się na
4
orzecznictwo Sądu Najwyższego, uznał, że niewzięcie przez zainteresowanego
udziału w postępowaniu nieprocesowym nie powoduje nieważności postępowania.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik E. S.
zarzucił naruszenie art. 379 pkt 2 i 5 w zw. z art. 13 § 2 w zw. art. 510, art. 66, art.
69, art. 86, art. 214 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., art. 379 pkt 5 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
art. 386 § 2, art. 382, art. 378 § 1 w zw. z art. 379 pkt 4, art. 49, art. 531 i art. 54 w
zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 386 § 2, art. 382, art. 378 § 1 w zw. z art. 510 § 2 w zw.
z art. 379 pkt 5 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 386 § 2, art. 382, art. 378 w zw. za
379 pkt 2 i 5 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 510 § 2 w zw. art. 13 § 2 k.p.c., art. 382,
art. 576 § 2 w zw. z art. 2161
k.p.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 6 listopada
2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 220, poz.
1431; dalej: „ustawa nowelizująca”) w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
art. 118 § 2 k.r.o., art. 382, art. 576 § 1 k.p.c. w brzmieniu nadanym ustawą
nowelizującą w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 382, art. 386 § 2 w
zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
art. 385, art. 378 § 1, art. 382 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 385, art. 378, art. 381 w
zw. z art. 217 § 2, art. 227, art. 378 § 1 w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c., art. 382 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 5 w zw. z art. 391 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c., art. 233 § 1, art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art.
382, art. 228 § 2 w zw. z art. 391 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 114 § 1 k.r.o.,
art. 3, art. 20, art. 21 Konwencji o prawach dziecka i art. 8 ust. 1 Europejskiej
konwencji o przysposobieniu dzieci. Powołując się na te podstawę wniósł
o uchylenie postanowień Sądów obu instancji „i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, tj. Sądowi Rejonowemu w P., III
Wydziałowi Rodzinnemu i Nieletnich, ewentualnie temu samemu sądowi” bądź o
uchylenie zaskarżonego postanowienia „i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, tj. Sądowi Okręgowemu w W.,
Wydziałowi Cywilnemu Rodzinnemu Odwoławczemu, ewentualnie temu samemu
sądowi”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zarzut nieważności
postępowania przed Sądem odwoławczym spowodowanej przyczynami
przewidzianymi w art. 379 pkt 2 i 5 k.p.c., ponieważ jego uwzględnienie wywołuje
najdalej idące skutki procesowe (art. 386 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
Zdaniem skarżącej małoletni uczestnik postępowania A. S. na rozprawie
odwoławczej był reprezentowany przez nieuprawnioną osobę i został – na skutek
przeprowadzenia rozprawy w tych okolicznościach – pozbawiony możności obrony
swych praw.
Jest bezsporne, że postanowieniem z dnia 23 sierpnia 2010 r. kuratorem
małoletniego uczestnika postępowania został ustanowiony adwokat M. P. Funkcję
tę pełnił on także na etapie postępowania odwoławczego. Kuratora dla
małoletniego A. S. ustanowiono – jak wynika z uzasadnienia postanowienia z dnia
15 września 2010 r., oddalającego wniosek o przysposobienie – na podstawie
przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 178). Zaistniała bowiem w
sprawie sytuacja, w której dziadkowie macierzyści nie mogli reprezentować
małoletniego A. S., ponieważ również domagali się jego przysposobienia (art. 159
k.r.o.). Kurator pełnił więc w sprawie – co podkreślono we wspomnianym
uzasadnieniu – rolę przedstawiciela ustawowego małoletniego uczestnika
postępowania. Wprawdzie adwokat M. P. domagał się zwolnienia z funkcji kuratora,
jednakże Sąd pierwszej instancji na rozprawie bezpośrednio poprzedzającej
wydanie postanowienia merytorycznego oddalił jego wniosek.
W przeprowadzonej w dniu 1 lutego 2011 r. rozprawie odwoławczej nie wziął
udziału kurator małoletniego uczestnika postępowania. Stawiła się natomiast na
tę rozprawę adwokat G. P., którą – jak wynika z protokołu rozprawy – Sąd
Okręgowy uznał za kuratora małoletniego A. S. Tymczasem zebrany w sprawie
materiał nie daje podstaw do traktowania adwokat G. P. jako kuratora małoletniego
uczestnika postępowania. Pełniący funkcję kuratora adwokat M. P. nie został z niej
zwolniony. Powołując się na art. 180 k.r.o., Sąd pierwszej instancji uznał bowiem –
co wynika z uzasadnienia postanowienia z dnia 15 września 2010 r. – że nie odpadł
cel ustanowienia tej kurateli. Adwokat G. P. nie jest także, mimo złożonego w
sprawie pełnomocnictwa procesowego z dnia 20 grudnia 2010 r., pełnomocnikiem
procesowym małoletniego uczestnika postępowania. Adwokat M. P. nie mógł jej
6
ustanowić pełnomocnikiem procesowym małoletniego A. S., ponieważ – jak trafnie
zarzuciła skarżąca – zgodnie z art. 66 k.p.c. osoba fizyczna niemająca zdolności
procesowej może podejmować czynności procesowe tylko przez swojego
przedstawiciela ustawowego. Ze względu na treść pełnomocnictwa procesowego z
dnia 20 grudnia 2010 r., z której wynika wyraźnie ustanowienie adwokat G. P.
pełnomocnikiem procesowym małoletniego uczestnika postępowania, nie ma
również podstaw do uznania adwokat G. P. za pełnomocnika procesowego
kuratora małoletniego uczestnika postępowania.
W tej sytuacji omawiany zarzut, że zaskarżone postanowienie zostało
wydane z przyczyn wskazanych przez skarżącą w postępowaniu dotkniętym
nieważnością postępowania należało uznać za uzasadniony. Małoletni A. S. w
postępowaniu odwoławczym był bowiem reprezentowany przez osobę
nieuprawnioną do działania w jego imieniu. Przede wszystkim adwokat G. P. nie
jest – jak błędnie uznał Sąd – kuratorem małoletniego uczestnika postępowania.
Nie jest ona także osobą, która mogłaby, ze względu na unormowanie zawarte w
art. 66 k.p.c., występować przed Sądem odwoławczym w charakterze
pełnomocnika procesowego małoletniego. Nie ma również podstaw do przyjęcia, że
działała ona w charakterze pełnomocnika procesowego kuratora małoletniego
uczestnika procesowego. Podejmowane przez adwokat G. P. czynności w imieniu
małoletniego, są zatem bezskuteczne procesowo, co nie pozwala odeprzeć
zarzutu pozbawienia małoletniego uczestnika postępowania możności obrony
swych praw. Ponadto występowanie w sprawie charakterze pełnomocnika
procesowego osoby, która nie może być pełnomocnikiem, oznacza brak należytego
umocowania ze skutkami przewidzianymi w art. 379 pkt 2 k.p.c. (por. uchwałę
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2008 r., III CZP 154/07,
OSNC 2008, nr 12, poz. 133).
Ze względu na skutki nieważności postępowania nie jest niezbędne
odnoszenie się do pozostałych zarzutów skarżącej, ponieważ stwierdzona
nieważność postępowania spowodowała uchylenie zaskarżonego postanowienia ze
zniesieniem postępowania przed Sądem odwoławczym i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania.
7
Ubocznie warto jednak zauważyć, że w związku z podnoszonymi przez
skarżącą okolicznościami dotyczącymi uchybień Sądu pierwszej instancji wnikliwiej
analizy wymaga przebieg postępowania przed tym Sądem pod kątem
zagwarantowania małoletniemu uczestnikowi postępowania możliwości obrony
swych praw, której pozbawienie stanowi braną pod rozwagę z urzędu przyczynę
nieważności postępowania (art. 378 § 1 k.p.c.). Chodzi zwłaszcza o rozprawę
z dnia 15 września 2010 r., bezpośrednio poprzedzającą wydanie postanowienia
merytorycznego. Sąd nie odroczył rozprawy, mimo wniosku kuratora, i –
po przesłuchaniu obecnych uczestników postępowania – wydał postanowienie
merytoryczne, bez przesłuchania kuratora małoletniego uczestnika postępowania.
Z punktu widzenia przewidzianej w art. 379 pkt 5 k.p.c. przyczyny nieważności
postępowania istotne znaczenie ma też kwestia, czy ustanawiani w sprawie
kuratorzy zapewnili małoletniemu uczestnikowi postępowania należytą obronę jego
praw. Z akt sprawy wynika bowiem, że ustanowiona postanowieniem
Sądu Rejonowego w P. z dnia 28 marca 2008 r. kuratorem małoletniego M. O. nie
zajęła stanowiska w sprawie. Podobnie zachowała się ustanowiona kuratorem – po
przekazaniu sprawy Sądowi Rejonowemu w C. – adwokat M. Ł., na rozprawie z
dnia 27 kwietnia 2010 r. oświadczyła, że stanowisko w sprawie zajmie po
przesłuchaniu stron. Kolejny kurator małoletniego adwokat M. P. składał zaś
kilkakrotnie wniosek o zwolnienie go z funkcji kuratora, gdyż nie był jej w stanie
ze względu – jak twierdził – na inne zobowiązania należycie wykonywać.
W związku z dopatrywaniem się przez skarżącą nieważności postępowania,
zarówno przed Sądem pierwszej, jak i drugiej instancji, spowodowanej
niewezwaniem do udziału w sprawie w charakterze uczestniczki postępowania K.
P., należy przypomnieć, że budząca rozbieżności w orzecznictwie kwestia skutków
niewzięcia przez zainteresowanego udziału w sprawie rozpoznawanej w
postępowaniu nieprocesowym została rozstrzygnięta uchwałą składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego, zasadą prawną, z dnia 20 kwietnia 2010 r., III CZP
112/09 (OSNC 2010, nr 7-8, poz. 98). Sąd Najwyższy orzekł, że niewzięcie udziału
przez zainteresowanego w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu
nieprocesowym nie powoduje nieważności postępowania. Nieważności
postępowania nie spowodowało także – wbrew stanowisku skarżącej – rozpoznanie
8
przez Sąd pierwszej instancji w dniu 15 września 2010 r. wniosków o wyłączenie
sędziów z naruszeniem przepisów dotyczących składu sądu. Jest tak przede
wszystkim dlatego, że wydane przez Sąd postanowienia są – co uszło uwagi
skarżącej – orzeczeniami nieistniejącymi w znaczeniu procesowym, albowiem z
powodu zamieszczenia ich w protokole rozprawy nie zostały podpisane przez cały
skład Sądu orzekającego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21
stycznia 2003 r., III CZP 84/04, OSNC 2003, nr 10, poz. 140).
Z art. 576 § 2 k.p.c. wynika, że w sprawie o przysposobienie sąd ma
obowiązek wysłuchać – poza salą posiedzeń sądowych – przysposabianego, jeżeli
jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala i uwzględnić
w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Przewidziana w tym przepisie
powinność wysłuchania stanowi realizację postanowień Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej i Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku dnia 20 listopada
1989 r. (Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526 ze zm.; dalej: „Konwencja o prawach
dziecka”). Art. 72 ust. 3 Konstytucji nakłada na organy władzy publicznej oraz
osoby odpowiedzialne za dziecko obowiązek wysłuchania dziecka i w miarę
możliwości uwzględnienia jego zdania. Art. 12 Konwencji o prawach dziecka
stanowi natomiast, że Państwa-Strony zapewniają dziecku, które jest zdolne
do kształtowania swych własnych poglądów, prawo do swobodnego wyrażania
własnych poglądów we wszystkich sprawach dotyczących dziecka,
przyjmując je z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka.
Celem wspomnianego wysłuchania jest uzyskanie od dziecka informacji, które
mogą mieć znaczenie dla ustalenia, czy przysposobienie może być orzeczone
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2011 r., III CSK 65/11,
niepubl.). W wypadku odstąpienia od wysłuchania przysposabianego sąd
powinienem – czego nie ma w sprawie – wyjaśnić przyczyny tej decyzji.
Jest to niezbędne do oceny zasadności tej decyzji i odparcia ewentualnego zarzutu
– tak, jak rozpoznawanej skardze kasacyjnej – nieuzasadnionego pominięcia
obowiązku wysłuchania przysposabianego.
Przepis art. 576 § 1 k.p.c. nakłada na sąd opiekuńczy – przed wydaniem
orzeczenia co do istoty sprawy – obowiązek wysłuchania przedstawiciela
9
ustawowego osoby, której postępowanie dotyczy. Stanowi także, że w wypadkach
ważniejszych powinien ponadto w miarę możliwości wysłuchać osoby bliskie tej
osoby. Tymczasem w sprawie nie został wysłuchany kurator małoletniego
uczestnika postępowania, mimo że w okolicznościach sprawy – co Sąd pierwszej
instancji podkreślił w uzasadnieniu postanowienia z dnia 15 września 2010 r. –
pełni on rolę przedstawiciela ustawowego małoletniego A. S. Nie została też
rozważona potrzeba wysłuchania K. P., które pomaga, jak wynika z ustaleń
faktycznych, w sprawowaniu opieki na małoletnim uczestnikiem postępowania.
Pogłębionej oceny wymaga – co trafnie podniosła skarżąca – kwestia
potrzeby orzeczenia przysposobienia małoletniego A. S. Przysposobienie ma
umożliwić realizację prawa dziecka do wychowania w zastępczym środowisku
rodzinnym, w sytuacji, w której – z różnych przyczyn – jest ono pozbawione pieczy
rodzicielskiej. Przysposobienie jest pod tym względem, co podkreśla się także w
doktrynie, instytucją optymalną, gdyż tylko ono może zapewnić dziecku warunki
identyczne z tymi, jakie są w pełnej rodzinie naturalnej. Występujące obok
przysposobienia instytucje prawne, mające podobne cele (rodziny zastępcze,
rodzinne domy dziecka), nie tworzą takiego stosunku rodzicielskiego, jak
przysposobienie. Rozpoznanie wniosku o przysposobienie wymaga wnikliwej oceny
z punktu widzenia dobra przysposabianego (art. 114 § 1 k.r.o.). Nie może ona
jednak być ukierunkowana tyko na aktualną sytuację dziecka, ale musi mieć na
względzie – czego zabrakło w sprawie – także przyszłość przysposabianego.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1, art. 386 § 2 k.p.c. i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.). Zdaniem Sądu Najwyższego nie ma postaw, aby przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, albowiem w razie
przekazana sprawy do ponownego rozpoznania – co uszło uwagi skarżącej – sąd
rozpoznaje ją w innym składzie (art. 39815
§ 2 k.p.c.).
10
jw