Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 149/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 września 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. J. i A. Z. następczyń prawnych H. K.
przeciwko E. J., G. P., J. H.-M.
i Gminie K.
o uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 września 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki H. K.
od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 25 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K., pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy w K. wyrokiem z dnia 8 kwietnia 2010 r., zaocznym
w stosunku do Gminy K., usunął niezgodność między stanem prawnym
ujawnionym w księdze wieczystej /…/ a rzeczywistym stanem prawnym w ten
sposób, że nakazał wpisanie w dziale II jako współwłaścicieli nieruchomości H. K. w
5/8 częściach oraz E. J., J. H. M. i G. P. po 1/8 części zamiast Gminy K. jako
właściciela i H. K., E. J., J. H. M. i G. P. jako współużytkowników wieczystych.
Sąd Okręgowy w K. zmienił powyższy wyrok w ten sposób, że nakazał
wpisanie udziałów współwłaścicieli po ¼ części, zamiast udziału H. K. w wysokości
5/8 oraz E. J., J. M. i G. P. po 1/8 części.
Sądy obu instancji ustaliły, że S. K. nabył w dniu 31 maja 1958 r., w czasie
trwania związku małżeńskiego z H. K., własność czasową działki nr 13 położonej w
K. W księdze wieczystej jako właściciel został wpisany Skarb Państwa, a jako
wieczysty użytkownik S. K. Związek małżeński H. i S. K. został rozwiązany
wyrokiem Sądu Powiatowego w K. z dnia 29 maja 1972 r. Ponowny związek
małżeński zawarli oni w dniu 22 września 1977 r., a w dniu 27 września 1977 r. S.
K. zmarł. Spadek po nim nabyła żona H. K. oraz córki E. J., J. H. M. i G. P. po ¼
części każda z nich. Spadkobiercy na podstawie wniosku z dnia 8 czerwca 2004 r.
zostali ujawnieni w dziale II księgi wieczystej jako użytkownicy wieczyści po ¼
części. Małżonkowie nie zawierali małżeńskich umów majątkowych. Decyzją z dnia
28 lipca 1999 r. Wojewoda Ś. stwierdził nabycie przedmiotowej nieruchomości z
mocy prawa przez Gminę K., zaś decyzją z dnia 28 września 2006 r. Prezydent
Miasta K. przekształcił dotychczasowe współużytkowanie wieczyste we
współwłasność po ¼ części.
Sąd Okręgowy podzielił pogląd Sądu Rejonowego, że prawo użytkowania
wieczystego, nabyte przez S. K. w czasie trwania związku małżeńskiego z powódką
H. K., weszło do majątku wspólnego z uwagi na zawarcie związku małżeńskiego w
1946 r. i objęcie małżonków artykułem 21 kodeksu rodzinnego z 1950 r. Po
rozwiązaniu małżeństwa prawo wspólności ustawowej przekształciło się we
współwłasność w częściach ułamkowych, a zatem dziedziczenie po S. K. mogło
dotyczyć jedynie przysługującego mu udziału we współużytkowaniu wieczystym.
3
Sąd drugiej instancji wskazał, że decyzja o przekształceniu prawa
użytkowania wieczystego w prawo własności ma, zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy
z dnia 29 lipca 2005 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo
własności nieruchomości, charakter konstytutywny kreujący nowy stan prawny.
Powołując treść uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2007 r., III CZP
46/07 stwierdził, że w tych przypadkach, w których prawo podlegające ujawnieniu w
księdze wieczystej wynika z ostatecznej decyzji administracyjnej, sąd jest związany
treścią decyzji i nie może dokonywać ustaleń odmiennych od jej treści nawet, gdyby
stan prawny istniejący przed jej wydaniem był odmienny od przyjętego przez organ
administracyjny. W konsekwencji, chociaż w księdze wieczystej ujawniony stan
prawny nie był zgodny z rzeczywistym, gdyż udziały spadkobierców S. K. we
współużytkowaniu wieczystym wpisane były po ¼ części, bez uwzględnienia
udziału własnego powódki, to decyzja Prezydenta Miasta K. ukonstytuowała nowy
stan prawny, który podlega ujawnieniu w księdze wieczystej.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach kasacyjnych, powódka
wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K., ewentualnie o jego uchylenie i zmianę
poprzez wydanie orzeczenia co do istoty sprawy zgodnie z wnioskiem zawartym w
pozwie i wyrokiem Sądu Rejonowego w K. Zarzuciła w ramach pierwszej podstawy
(art. 398 3
§ 1 pkt 1 k.p.c.) naruszenie prawa materialnego, tj. art. 10 ustawy o
księgach wieczystych i hipotece poprzez jego niezastosowanie mimo, że istnieje
niezgodność między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, a jej usunięcie leżało w gestii sądu
powszechnego oraz art. 21 ust. 1 Konstytucji poprzez jego niezastosowanie i
pozbawienie powódki własności w postaci udziału wynoszącego 3/8 części
nieruchomości. W ramach drugiej podstawy (art. 398 3
§ 1 pkt 2 k.p.c.) zarzuciła
naruszenie art. 321 k.p.c. poprzez wydanie orzeczenia w przedmiocie nie objętym
żądaniem oraz art. 2 k.p.c. poprzez uznanie, że Sąd Okręgowy jest związany
decyzją administracyjną w materii, której rozstrzyganie na drodze administracyjnej
jest niedopuszczalne i dla której właściwe jest postępowanie o uzgodnienie treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Zgodnie z art. 321 k.p.c., sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który
nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Wyrażona w tym przepisie
zasada dyspozycyjności oznacza, że strona ma swobodę decyzji w zakresie
zarówno realizacji praw podmiotowych, jak i dysponowania uprawnieniami
procesowymi. Zakres wyrokowania jest określony żądaniem powoda w rozumieniu
art. 187 § 1 k.p.c., a zatem rozstrzygnięcie nie może obejmować przedmiotu, który
nie był objęty żądaniem (ne eat iudex ultra petita partium). Wprawdzie
w orzecznictwie Sądu Najwyższego zarysowały się rozbieżne poglądy dotyczące
zakresu kognicji sądu w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece, tekst jednolity Dz. U. Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej
u.k.w.h.), jednak kwestia ta została wyjaśniona i przesądzona w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 76/08, (OSNC 2009, nr 7-8,
poz. 113) i uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2010 r.,
III CZP 134/09, (OSNC 2010, nr 10, poz.131), w których stwierdzono, że w sprawie
o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym
w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym sąd jest związany
żądaniem pozwu. Sąd Najwyższy wskazał, że celem powództwa wytoczonego na
podstawie art. 10 u.k.w.h. nie jest kompleksowa weryfikacja treści księgi wieczystej,
a dokonanie tej weryfikacji w granicach żądań powoda. Spełnia ono bowiem rolę
procesowego środka ochrony praw podmiotowych określonego kręgu
uprawnionych, z poszanowaniem podstawowych reguł rządzących procesem.
W konsekwencji powyższego, jeżeli zgłoszone przez powoda roszczenie okaże się
uzasadnione, wyrok uwzględniający powództwo będzie podstawą wpisu do księgi
wieczystej, natomiast w wypadku stwierdzenia przez sąd, że postulowana przez
powoda treść wpisu nie odpowiada rzeczywistemu stanowi prawnemu, powództwo
podlega oddaleniu także wtedy, gdy rzeczywistemu stanowi nie będzie odpowiadał
stan jawny z księgi wieczystej. Niedopuszczalne jest zatem orzeczenie,
że powodowi przysługuje inne prawo niż to, którego dotyczy żądanie, lub
że przysługuje mu w innym zakresie. W sprawie niniejszej powódka wniosła
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym poprzez
dokonanie w dziale drugim księgi wieczystej nieruchomości wpisu udziału w prawie
5
własności na swoją rzecz w 5/8 częściach i dla wszystkich pozwanych po 1/8
części. Sąd drugiej instancji, nakazał wpisanie na rzecz wszystkich współwłaścicieli
udziału we współwłasności po ¼ części a zatem orzekł, z naruszeniem art. 321
k.p.c., niezgodnie z żądaniem pozwu. Już tylko z tej przyczyny zaskarżony wyrok
podlega uchyleniu.
Nie jest natomiast zasadny zarzut naruszenia art. 2 k.p.c., który reguluje
kwestie związane z kognicją sądów powszechnych oraz niedopuszczalnością
rozpoznawania w postępowaniu sądowym spraw cywilnych, jeżeli przepisy
szczególne przekazują je do właściwości innych organów. Niewątpliwie
kompetencje do orzekania o przekształceniu użytkowania wieczystego w prawo
własności ustawodawca oddał organom administracji mocą ustawy z dnia 29 lipca
2005 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności
nieruchomości (Dz. U. Nr 175, poz. 1459), na podstawie której została wydana
decyzja powołana przez Sąd Okręgowy. Związanie sądu w postępowaniu cywilnym
decyzją administracyjną ma podstawę przede wszystkim w treści art. 16 k.p.a.
W toku procesu wytoczonego na podstawie art. 10 u.k.w.h. mieć jednak należy na
uwadze, że treść decyzji administracyjnej przekształcającej jest uwarunkowana
treścią księgi wieczystej i w postępowaniu administracyjnym wykluczona jest
jakakolwiek kontrola treści wpisów w tej księdze zawartych (wyrok Naczelnego
Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 1 kwietnia 2008 r., I OSK 533/07,
niepubl.). Organ administracyjny nie może wiążąco rozstrzygać, czy prawo
użytkowania wieczystego nieruchomości weszło do majątku wspólnego powódki
i jej męża. Spór o zakres prawa własności nie może być zatem rozpoznany ani
w tym postępowaniu, ani w postępowaniu wieczystoksięgowym. Związanie sądu
decyzją administracyjną przekształcającą prawo użytkowania wieczystego w prawo
6
własności zachodzi co do faktu przekształcenia prawa, natomiast osnowa nie
obejmuje skutków prawnych zdarzeń cywilnoprawnych uregulowanych innymi
ustawami, w tym również dotyczącymi stosunków majątkowych pomiędzy
małżonkami. Niezgodność stanu prawnego z rzeczywistym stanem prawnym
będąca skutkiem tych zdarzeń może być usunięta w postępowaniu wszczętym na
podstawie art. 10 u.k.w.h. W tym postępowaniu sąd jest władny stwierdzić, czy
dokonany w księdze wieczystej wpis odpowiada udziałowi współwłaściciela w
nieruchomości (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2003 r., II CKN
109/01, niepubl.). Z tych względów zasadny jest zarzut naruszenia art. 10 u.k.w.h.,
co czyni zbędnym odniesienie się do zarzutu naruszenia art. 21 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej.
Mając na uwadze orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 398 15
k.p.c.
es