Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 196/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Gersdorf (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z odwołania J. J.
przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
o wysokość świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 września 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 7 września 2010 r. oddalił apelację
ubezpieczonego J. J. od wyroku Sądu Okręgowego w K. z 26 sierpnia 2009 r.,
oddalającego jego odwołanie od decyzji pozwanego z 31 marca 2008 r. J. J.
2
wnioskiem z 2 maja 2005 r. wystąpił o wypłatę części uzupełniającej renty
inwalidzkiej rolniczej, której odmówiono mu uprzednimi decyzjami. Pozwany
decyzją z 8 lutego 2002 r. przyznał mu rentę od 18 grudnia 2001 r. do 31 stycznia
2003 r. i zawiesił 50% części uzupełniającej. Decyzja ta nie została zaskarżona.
Decyzją z 27 maja 2002 r. przyznano wnioskodawcy prawo do renty od 1 czerwca
2002 r. do 31 stycznia 2003 r. i zawieszono wypłatę 100% części uzupełniającej z
powodu niezaprzestania prowadzenia działalności rolniczej. Sąd Okręgowy w K.
wyrokiem z 30 lipca 2003 r. oddalił odwołanie od tej decyzji. Pozwany wydawał
potem kolejne decyzje zawieszając wypłatę 100% części uzupełniającej renty.
Decyzje te były kontrolowane w postępowaniach sądowych. W szczególności
decyzją z 13 lipca 2004 r. przyznano wnioskodawcy prawo do renty inwalidzkiej
rolniczej od 1 sierpnia 2004 r. do 31 lipca 2006 r. z zawieszeniem 100% części
uzupełniającej z powodu prowadzenia działalności rolniczej. Wyrokiem z 3 marca
2005 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił odwołanie od tej decyzji. Natomiast Sąd
Apelacyjny uchylił ten wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
wskazując w uzasadnieniu wyroku na uchwałę Sądu Najwyższego z 6 maja 2004 r.,
II UZP 5/04. Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z 30
października 2007 r. zmienił decyzję z 13 lipca 2004 r. i przyznał ubezpieczonemu
prawo do renty w pełnej wysokości.
Po rozpoznaniu wniosku ubezpieczonego z 2 maja 2005 r. pozwany decyzją
z 31 marca 2008 r. umorzył postępowanie, stwierdzając brak podstaw do
ponownego rozpoznania żądania. Odwołanie od tej decyzji odrzucił Sąd Okręgowy
w K. postanowieniem z 17 czerwca 2008 r. na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
wobec prawomocnego osądzenia sprawy, ponadto wobec braku nowych
okoliczności i dowodów, które uzasadniałyby wszczęcie postępowania przed
organem rentowym i otwarcie drogi sądowej (art. 114 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS; dalej „ustawa o emeryturach i rentach z FUS”).
Postanowienie to uchylił Sąd Apelacyjny, stwierdzając, iż rację ma wnioskodawca,
że jego odwołanie od decyzji z 31 marca 2008 r., stanowiącej w istocie odmowę
wznowienia postępowania w trybie art. 44 ust. 2 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (dalej „ustawa o usr”), nie jest objęte powagą
3
rzeczy osądzonej (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.) i powinno być rozpoznane
merytorycznie.
Po rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z 26 sierpnia 2009 r.
oddalił odwołanie od decyzji z 31 marca 2008 r. stwierdzającej brak podstaw do
wznowienia postępowania zakończonego decyzjami z 8 lutego 2002 r. i 13 lipca
2004 r. oraz odrzucił skargę o wznowienie postępowania zakończonego decyzją z
27 maja 2002 r. i prawomocnym wyrokiem z tego Sądu z 30 lipca 2002 r. (VII U
5870/02). Sąd Okręgowy zauważył, iż był związany oceną prawną i wskazaniami
Sądu Apelacyjnego co do dalszego postepowania, w związku z tym odwołanie
wnioskodawcy rozpoznał jako skargę o wznowienie postępowania o wysokość
świadczenia w oparciu o art. 44 ust. 2 ustawy o usr. Stwierdził, że skarga o
wznowienie postępowania w sprawie objętej decyzją z 13 lipca 2004 r. stała się
bezprzedmiotowa, ponieważ roszczenie wnioskodawcy zostało zaspokojone po
wygranym procesie (art. 105 ust. 1 k.p.a. i art. 83b ustawy z 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych – dalej „ustawa o sus”). Natomiast w
odniesieniu do decyzji z 8 lutego 2002 r., to uchwała Sądu Najwyższego z 6 maja
2004 r., II UZP 5/04, bez wskazania nowych faktów i dowodów, które nie byłyby
znane organowi rentowemu, nie stanowiła podstawy wznowienia postępowania (art.
44 ust. 2 ustawy o usr). Odnośnie decyzji z 27 maja 2002 r. Sąd Okręgowy odrzucił
skargę o wznowienie postępowania wobec oddalenia odwołania od tej decyzji
prawomocnym wyrokiem z Sądu Okręgowego w K. z 30 lipca 2002 r. (VII U
5870/02). Toczy się postepowanie (w sprawie VII U 2073/07) o wznowienie
postępowania zakończonego wyrokiem z 30 lipca 2002 r. (VII U 5870/02).
Postępowanie to zostało zawieszone na wniosek skarżącego do czasu
zakończenia niniejszej sprawy.
W apelacji skarżący wniósł o zmianę wyroku i zaskarżonej decyzji w części
dotyczącej decyzji z 8 lutego 2002 r. oraz z 27 maja 2002 r. i wypłacenie pełnej
renty, gdyż nie prowadził działalności rolniczej co najmniej od 2000 r. Zdaniem
skarżącego, gdyby właściwe orzecznictwo było znane wcześniej zarówno organowi
rentowemu jak i Sądowi Okręgowemu, to nie doszłoby do wydania błędnych decyzji
i wyroków. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu oddalenia apelacji zauważył przede
wszystkim, że sprawa z odwołania od decyzji pozwanego podlegała rozpoznaniu
4
tylko w zakresie jej przedmiotu, co oznacza, że Sąd nie działał w zastępstwie
organu rentowego. Decyzja pozwanego z 31 marca 2008 r. umarzająca
postępowanie o wypłatę części uzupełniającej renty w istocie stanowiła odmowę
wznowienia postępowania w trybie art. 44 ust. 2 ustawy o usr. Wnioskodawca
domagał się wznowienia postępowania zakończonego decyzjami z 8 lutego 2002 r.
i z 27 maja 2002 r. W odniesieniu do decyzji z 8 lutego 2002 r. podstawą
wznowienia nie mogła być uchwała Sądu Najwyższego z 6 maja 2004 r., II UZP
5/04, gdyż nie stanowi przesłanki wznowienia (nowego dowodu ani okoliczności).
Ponadto skarżona decyzja z 31 marca 2008 r. nie dotyczyła prowadzenia
działalności rolniczej przez skarżącego, lecz wyłącznie istnienia przesłanek
wznowienia postępowania. Z kolei w odniesieniu do wniosku o wznowienie
postępowania od decyzji z 27 maja 2002 r., to toczy się postępowanie sądowe o
wznowienie postępowania od wyroku oddalającego odwołanie ubezpieczonego od
tej decyzji, stąd skoro o to samo (czyli o wznowienie postępowania) sprawa jest w
toku, to zachodzi przesłanka odrzucenia odwołania od decyzji z 31 marca 2008 r.
na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie: 1) prawa materialnego przez
błędną wykładnię i zastosowanie, w szczególności: art. 44 ust. 2 w związku z art.
52 ust. 1 ustawy o usr, art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i art.
83a ust. 1 ustawy o sus; 2) prawa procesowego wobec błędnej wykładni i
zastosowania art. 199 § 1 pkt 2, 365 § 1, 366, 378 § 1 k.p.c. w związku z art. 233 §
1 i art. 328 § 1 k.p.c. Skarżący wniósł o uchylenie wyroków Sądów pierwszej i
drugiej instancji i orzeczenie co do istoty sprawy przez zmianę decyzji pozwanego z
31 marca 2008 r., odnośnie decyzji z 8 lutego 2002 r. i z 27 maja 2002 r., w ten
sposób, iż zostanie mu przyznane prawo do inwalidzkiej renty rolniczej w pełnej
wysokości od 1 maja 2002 r. do 31 lipca 2004 r. wraz z odsetkami bądź o uchylenie
tej decyzji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi nie uzasadniają jej wniosków.
5
Skarżący uważa, że powinno zostać wznowione postępowanie zakończone
decyzjami pozwanego z 8 lutego 2002 r. i z 27 maja 2002 r. Nie spełniają się
jednak podstawy wznowienia postępowania w odniesieniu do pierwszej decyzji i nie
jest ono dopuszczalne w odniesieniu do drugiej decyzji.
Podstawą wniosku o wznowienie postępowania było twierdzenie, że
skarżący nie prowadzi działalności rolniczej od 2000 r., co zgodnie z uchwałą Sądu
Najwyższego z 6 maja 2004 r., II UZP 5/04, nie pozbawiało go części
uzupełniającej renty inwalidzkiej rolniczej. W uchwale tej przyjęto, że wypłata części
uzupełniającej świadczenia rolnika, który będąc właścicielem lub posiadaczem
gospodarstwa rolnego faktycznie nie prowadzi w nim działalności rolniczej w
rozumieniu art. 6 pkt 3 ustawy o usr nie ulega zawieszeniu na podstawie art. 28 ust.
1 i 3 w związku z ust. 4 tej ustawy.
W ocenie składu rozpoznającego skargę wykładnia prawa przyjęta przez
Sąd Najwyższy nie stanowi podstawy wznowienia postępowania w oparciu o
przepis art. 44 ust. 2 ustawy o usr, zgodnie z którym prawo do świadczeń z
ubezpieczenia lub ich wysokość ustala się ponownie, na wniosek osoby
zainteresowanej albo z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną
przedstawione nowe dowody lub ujawnione nowe okoliczności, mające wpływ na
prawo do świadczeń lub ich wysokość. Co do niedopuszczalności wznowienia
postępowania w oparciu o wykładnię prawa potwierdzono zatem takie samo
stanowisko jak przyjęte w zaskarżonym wyroku. Oceny tej nie zmienia odwołanie
się w skardze również do pozostałych przepisów dotyczących wznowienia
postępowania w powszechnym systemie ubezpieczeń, gdyż regulacje te (art. 114
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS i art. 83a ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych) są tożsame i wniosku przeciwnego nie uzasadniają.
Nowe dowody lub ujawnione nowe okoliczności nie obejmują zatem późniejszej
wykładni prawa materialnego. Czym innym byłby ewentualny błąd organu
rentowego w zakresie tego prawa. Nie zachodzi bezwzględne związanie decyzją
organu rentowego na przyszłość, gdyż nie jest to rzecz osądzona. Ubezpieczony
może wystąpić ponownie o świadczenie i pozwany powinien wydać ponowną
decyzję z prawem do jej kontroli w sądowym postępowaniu odwoławczym. Nie jest
to jednak tryb wznowienia postępowania od uprzedniej decyzji. Wówczas
6
ubezpieczony może poprzez wydanie ponownej decyzji - wobec błędu organu
rentowego - uzyskać świadczenie wstecz (art. 133 ust. 1 pkt 2 ustawy o
emeryturach i rentach).
Należy jednak odnotować również odmienne stanowisko, to znaczy, że
wykładnia prawa nie może być pominięta jako podstawa wznowienia postępowania.
Przyjęto tak w uchwale Sądu Najwyższego z 26 listopada 1997 r., III ZP 40/97
(OSNP 1998 nr 14, poz. 429), stwierdzającej, że prawidłowa wykładnia
obowiązującego przepisu, odmienna od przyjmowanej uprzednio, jest nową
okolicznością. Ujawniona po uprawomocnieniu się decyzji stanowi podstawę do
wznowienia postępowania z urzędu lub na wniosek. Stanowisko to spotkało się z
aprobatą doktryny wskazującej, że przez pojęcie „okoliczności" należy rozumieć nie
tylko określone w przepisach prawa materialnego fakty warunkujące powstanie
prawa (np. staż pracy, wiek, niezdolność do pracy), lecz także uchybienie normom
prawa procesowego lub materialnego przez organ rentowy, wpływające
potencjalnie na dokonanie ustaleń w sposób niezgodny z ukształtowaną ex lege
sytuacją prawną zainteresowanych (R. Babińska – Wzruszalność prawomocnych
decyzji rentowych, Oficyna 2007 r.).
Gdyby nawet uznać powyższe stanowisko za uprawnione, to w sprawie
objętej skargą wykładnia prawa przyjęta w uchwale Sądu Najwyższego z 6 maja
2004 r., II UZP 5/10, nie stanowiłaby argumentu (podstawy) do wznowienia
postępowania zakończonego decyzją z 8 lutego 2002 r., gdyż decyzją tą
zawieszono skarżącemu 50% części uzupełniającej renty, jednak nie w oparciu o
przepisy ustawy o usr, których dotyczyła ta uchwała. Otóż w aktach rentowych
znajduje się wniosek skarżącego o rentę inwalidzką rolniczą z 19 grudnia 2001 r., w
którym podał, że nie zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej i również jego
żona taką działalność prowadzi jako współwłaściciel gospodarstwa rolnego.
Dopiero w kolejnym piśmie z 15 kwietnia 2002 r. złożonym pozwanemu skarżący
podał, że był z żoną w separacji i doszło do rozwodu. W obecnej sprawie o
wznowienie ważne jest więc to, że podstawą decyzji 8 lutego 2002 r. był przepis art.
28 ust. 6 ustawy o usr, zgodnie z którym wypłata ulega zawieszeniu w połowie,
jeżeli emeryt lub rencista prowadzi działalność rolniczą z małżonkiem, który nie ma
ustalonego prawa do emerytury albo renty i nie spełnia warunków do uzyskania
7
emerytury rolniczej albo renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli
małżonek ten podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z mocy ustawy. Była
to więc inna sytuacja, niż ta do której odnosiła się wskazana uchwała Sądu
Najwyższego. Jeżeliby zatem wniosek o wznowienie postępowania zakończonego
tą decyzją miał liczyć na powodzenie, to musiałby podważać fakty, które skarżący
sam podał w pierwotnym wniosku o rentę (z 19 grudnia 2001 r.), czyli iż prowadził
działalność rolniczą z żoną. Inaczej ujmując decyzja z 8 lutego 2002 r. została
wydana zgodnie z treścią wniosku ubezpieczonego. Zatem prócz zasadnej oceny
przez Sądy w tej sprawie, że uchwała Sądu Najwyższego 6 maja 2004 r.,
II UZP 5/10, nie była podstawą do wznowienia postępowania, to skarżący musiałby
obecnie inaczej twierdzić, niż we wniosku o przyznanie renty, co nie składałoby się
na podstawę wznowienia postępowania, skoro chodzi w niej o okoliczność
wówczas istniejącą, choć nieznaną organowi rentowemu w chwili wydawania
decyzji i mającą wpływ na prawo lub wysokość świadczenia.
Natomiast w odniesieniu do wznowienia postępowania zakończonego
decyzją z 27 maja 2002 r., to nie mogą konkurować dwa postępowania o
wznowienie od tej samej decyzji, czyli administracyjne i sądowe. Otóż ustalono, że
odwołanie ubezpieczonego od decyzji z 27 maja 2002 r. zostało oddalone
wyrokiem Sądu z 30 lipca 2002 r. w sprawie VII U 5870/02. Potem skarżący
wystąpił z wnioskiem o wznowienie postępowania w tej sprawie i postępowanie to
zostało zawieszone (sprawa VII U 2073/07). W takiej sytuacji zachodzi kolizja
procesowa dwóch spraw sądowych dotyczących wznowienia postępowania
wynikającego z tej samej decyzji. Tryb wznowienia z art. 44 ust. 2 ustawy o usr
staje się bezprzedmiotowy, a ściślej niedopuszczalny, gdy toczy się już sądowe
postępowanie (choć zawieszone) o wznowienie postępowania w sprawie, w której
rozstrzygnięto odwołanie skarżącego od tej samej decyzji. W ujawnionej kolizji
pierwszeństwo ma sprawa sądowa, w której oceniano już merytorycznie decyzję z
27 maja 2002 r. (jej zgodność z prawem), skoro zakończyła się oddaleniem
odwołania ubezpieczonego. Ze skargi nie wynika przy tym, iżby podstawy
wznowienia różniły się, czyli nadal chodzi o twierdzenie skarżącego, że nie
prowadził działalności rolniczej. Sytuacja zbiegu takich dwóch postępowań nie jest
wyraźnie uregulowana na etapie postępowania administracyjnego przed organem
8
rentowym, jednak na etapie postępowania sądowego zastosowanie ma niewątpliwe
art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., gdy nie są dopuszczalne dwa postępowania sądowe o to
samo. Przeciwnym argumentem nie jest to, że pozwany wydał decyzję, od której co
do zasady przysługuje odwołanie. Reguła ta nie sprawdza się w sytuacji, gdy druga
decyzja dotyczy tego samego przedmiotu, który podlega już rozpoznaniu w
postępowaniu sądowym. Procesowo prowadzi to do odrzucenia odwołania od
decyzji odmawiającej wznowienia postępowania, gdy wznowienie jest już aktualne
w odniesieniu do sprawy sądowej zakończonej uprzednim oddaleniem odwołania
ubezpieczonego od tej samej decyzji. Drugie postępowanie o wznowienie było
niedopuszczalne i pozwany ab initio mógł zasadnie odmówić wznowienia właśnie
ze względu na tożsamość wniosku i sądowej sprawy o wznowienie postępowania.
Czym innym są regulacje przepisów art. 365 § 1 i 366 k.p.c., gdyż wynika z
nich określone związanie uprzednim orzeczeniem sądu, jednak ustępują one w
przypadku wniosku o wznowienie postepowania, stąd przepisy te nie zostały
naruszone, gdyż to nie one stanowiły podstawę negatywnego rozstrzygania w
sprawie. Zarzutu naruszenia przepisów art. 365 i 366 k.p.c. skarżący nie może też
łączyć z późniejszymi korzystnymi dla niego wyrokami sądowymi, gdyż te dotyczą
późniejszych decyzji i okresów renty, w przeciwnym razie obecne postępowanie
byłoby z gruntu bezprzedmiotowe. Innymi słowy skarżący nie jest pozbawiony
możności wznowienia, jednak nie w sprawie objętej już postępowaniem sądowym.
Wobec takiej oceny zasadniczych zarzutów skargi traci na znaczeniu zarzut
naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. w związku z art. 233 § 1 i art. 328 § 1 k.p.c.
Z powyższych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.