Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 248/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. S.
przeciwko Skarbowi Państwa - Centralnemu Zarządowi Służby Więziennej
w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 grudnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
M. S. w pozwie z dnia 19 października 2009 r. wniósł o zasądzenie od
Skarbu Państwa - Centralnego Zarządu Służby Więziennej kwoty 180 550 zł
tytułem zadośćuczynienia za krzywdę doznaną wskutek naruszenia jego dóbr
osobistych: godności i prawa do intymności, przez osadzenie go w zakładach
karnych i aresztach śledczych - w których przebywa od 1990 r. - w przeludnionych
celach, bez zapewnienia odpowiednich warunków sanitarnych i socjalnych.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 8 lutego 2011 r. oddalił jego powództwo,
a Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 grudnia 2011 r. - apelację.
Oddalając apelację powoda, Sąd drugiej instancji wyjaśnił, że art. 24 § 1 k.c.
ustanawia jedynie domniemanie bezprawności naruszenia dóbr osobistych.
Natomiast sam fakt ich naruszenia nie podlega domniemaniu. Powoda zatem
zgodnie z ogólną regułą rozkładu ciężaru dowodu (art. 6 k.c.) obciążał obowiązek
wykazania, iż do naruszenia jego dóbr osobistych doszło na skutek działań
pozwanego. Powód jednak temu obowiązkowi nie uczynił zadość.
W okolicznościach sprawy przesłanka spowodowania naruszenia dóbr
osobistych przez pozwanego nie mogła, zdaniem Sądu Apelacyjnego, zostać
ustalona na podstawie art. 228, 229, 230 lub 231 k.p.c.
Powód w ocenie Sądu Apelacyjnego nie przedstawił też żadnych dowodów
na to, że spędził określony czas w celi, w której powierzchnia przypadająca na
jednego więźnia wynosiła poniżej normatywu ustawowego, ani nie przytoczył
żadnych konkretnych okoliczności, z których wynikałyby złe warunki sanitarne
panujące w celach. Ograniczył się jedynie do przedstawienia ogólnej sytuacji
w więzieniach w latach 1990-2007 r., choć pozwany od początku procesu domagał
się od niego sprecyzowania podstawy faktycznej powództwa przez wskazanie
konkretnych zdarzeń, świadczących o naruszeniu jego dóbr osobistych, w tym
wskazania okresów odbywania kary pozbawienia wolności w przeludnionych celach
lub w warunkach naruszających przyjęte standardy sanitarne i socjalne.
Do skonkretyzowania podstawy faktycznej powództwa wezwał powoda również
Sąd Okręgowy zarządzeniem z dnia 28 października 2010 r. Powód w odpowiedzi
3
na to wezwanie podał jedynie okresy i jednostki penitencjarne, w których był
osadzony.
Wobec nieustalenia, że doszło do naruszenia dóbr osobistych powoda,
bezprzedmiotowe, według wyjaśnień Sądu Apelacyjnego, okazały się zawarte
w apelacji zarzuty naruszenia art. 23 i 24 k.c. w związku z art. 110 § 2 k.k.w. oraz
art. 3 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
(Dz.U.1993.61.284. ze zm. - dalej: „konwencja europejska”). W związku
z podniesieniem przez pozwanego zarzutu przedawnienia, Sąd Apelacyjny
zaznaczył także, że w sprawie, czego nie dostrzegł Sąd Okręgowy,
ma zastosowanie art. 4421
k.c.
Skarżąc w całości wyrok Sądu Apelacyjnego, powód jako podstawy
kasacyjne przytoczył naruszenie - w różnych układach i powiązaniach - przepisów
art. 5, 228 § 1 i 2, 229, 231, 232 i art. 379 pkt 5 k.p.c., przepisów art. 6, 23, 24
i 448 k.c., przepisów art. 30, 40, 41 ust. 4 i art. 47 Konstytucji, przepisów art. 3 i 8
konwencji europejskiej oraz przepisu art. 10 ust. 1 Międzynarodowego paktu praw
obywatelskich i politycznych (Dz. U. 1977.38.167.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W pierwszej kolejności wymagał rozpatrzenia jako najdalej idący
podniesiony przez skarżącego zarzut nieważności postępowania z powodu
pozbawienia możliwości obrony jego praw (art. 379 pkt 5) wskutek odmowy
ustanowienia dla niego pełnomocnika z urzędu.
Według dominującego w orzecznictwie poglądu, nieważność postępowania
z powodu pozbawienia strony możności obrony jej praw zachodzi wtedy, gdy strona
nie mogła na skutek naruszenia przepisów postępowania przez sąd lub przeciwnika
w sporze brać udziału w postępowaniu sądowym lub jego istotnej części (zob. np.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2007 r., V CSK 431/06 i z dnia 10 maja
2012 r., IV CSK 473/011). W celu stwierdzenia nieważności postępowania
z powodu pozbawienia strony możności obrony jej praw konieczne jest zatem
uprzednie wykazanie naruszenia przepisów dotyczących udziału strony
w postępowaniu.
4
Nieuwzględnienie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu stanowi
naruszenie prawa, jeżeli w danych okolicznościach reprezentowanie strony przez
pełnomocnika jest niezbędne. W sprawie jednak kwestionowana przez skarżącego
odmowa ustanowienia dla niego pełnomocnika z urzędu nie nasuwa zastrzeżeń
w świetle regulacji zawartej w art. 117 § 5 k.p.c. Leżąca u podstaw tej odmowy
ocena co do możliwości działania powoda w sposób samodzielny mieściła się
w granicach przyznanej sądowi w art. 117 § 5 k.c. swobody decyzji.
Wskutek kwestionowanej przez skarżącego odmowy ustanowienia dla niego
pełnomocnika z urzędu nie doszło więc do naruszenia przepisów postępowania,
tym samym nie zaistniała konieczna przesłanki do stwierdzenia podnoszonej
przez skarżącego nieważności postępowania z powodu pozbawienia go
możliwości obrony swych praw wskutek odmowy ustanowienia dla
niego pełnomocnika z urzędu.
2. Zgodnie z art. 6 k.c., ciężar udowodnienia danego faktu spoczywa na
osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Stanowisko Sądu Apelacyjnego
co do rozkładu ciężaru dowodu w sprawach o ochronę dób osobistych jest więc
niewątpliwie trafne. Ciężar dowodu faktu naruszenia dobra osobistego, a gdy
powód dochodzi zadośćuczynienia pieniężnego - także ciężar dowodu doznanej
wskutek naruszenia dobra osobistego krzywdy, spoczywa na powodzie jako osobie
wywodzącej z tych faktów skutki prawne. Co do tych faktów, inaczej niż co do
bezprawności naruszenia dobra osobistego, art. 24 § 1 k.c., ani żaden inny przepis,
nie zmienia wynikającej z art. 6 k.c. reguły rozkładu ciężaru dowodu, ustanawiając
na rzecz powoda domniemanie prawne ziszczenia się tych faktów (por. uchwała
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2011 r., III CZP
25/11).
Jeżeli więc powód dochodzi - tak jak w niniejszej sprawie - zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę wskutek naruszenia jego godności przez
osadzenie go w celi więziennej bez zapewnienia minimalnej powierzchni
przypadającej na jednego osadzonego i odpowiednich warunków sanitarnych oraz
socjalnych, to na nim spoczywa ciężar dowodu osadzenia go w określonym czasie
w takich warunkach i wynikłego stąd naruszenia jego godności oraz doznania
5
krzywdy niemajątkowej. Zasadniczym skutkiem nałożenia na niego ciężaru dowodu
tych faktów, jest oddalenie powództwa, gdy w sprawie nie dojdzie do ustalenia tych
faktów. Konsekwencją spoczywania na powodzie - z wspomnianym skutkiem -
ciężaru dowodu wskazanych faktów jest oczywiście także powinność zgłoszenia
przez niego dotyczących tych faktów dowodów (art. 232 zdanie pierwsze k.c.).
Sąd może jednak również dopuścić w tym zakresie dowody z urzędu (art. 232
zdanie drugie k.p.c.). W wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach,
zastosowanie przez sąd art. 232 zdanie drugie k.p.c. może się nawet stać
obowiązkiem sądu, naruszenie zaś tego obowiązku przez sąd drugiej instancji -
podstawą kasacyjną (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 22 lutego 2006 r.,
III CK 341/05; 13 lutego 2004 r., IV CK 24/03; 19 kwietnia 2007 r., I CSK 27/07).
Nie można też wykluczyć dokonania w okolicznościach konkretnego przypadku
ustaleń co do omawianych faktów w sposób przewidziany w art. 228-232 k.p.c.
Dokonując ustaleń co do tych faktów należy mieć oczywiście na względzie nie tylko
materiał dowodowy zgromadzony z inicjatywy powoda, ale cały materiał prawidłowo
zebrany w sprawie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r., V CK
588/04); jeżeli orzeka sąd drugiej instancji - zarówno zgromadzony w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym, jak i apelacyjnym (art. 382 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny trafnie uznał, że w okolicznościach sprawy, na etapie
toczącego się przed nim postępowania, nie było podstaw do stwierdzenia
osadzenia powoda w przeludnionych celach na zasadach określonych w art. 228
(fakt powszechnie znany), 229 (fakt przyznany wyraźnie), 230 (fakt przyznany
w sposób dorozumiany) lub 231 k.p.c. (okoliczność stwierdzona w drodze
domniemania faktycznego opartego na innych ustalonych faktach).
Sąd Apelacyjny naruszył jednak art. 232 zdanie drugie k.p.c.,
nie dopuszczając z urzędu dowodu z ewidencji pobytów powoda w celach
więziennych i stopnia zagęszczenia tych cel dla ustalenia, czy i ewentualnie
w jakich okresach powód, w czasie nie objętym przedawnieniem dochodzonego
roszczenia, był osadzony w warunkach niedopuszczalnego zagęszczenia celi.
Wprawdzie, jak wyjaśniono na powodzie spoczywała w tym względzie inicjatywa
dowodowa, niemniej jest oczywiste, że zasadnicze znaczenie dla ustalenia tej
okoliczności ma wspomniana ewidencja, jeżeli zaś dla ustalenia oznaczonego faktu
6
zasadnicze znaczenie ma określony dowód, sąd powinien dopuścić ten dowód,
choćby nie został on zgłoszony przez stronę. Taki przypadek należy uznać
za wyjątkowy w rozumieniu art. 232 zdanie drugie k.p.c. Również nieprzedstawienie
takiej ewidencji może mieć wpływ na ustalenia dotyczące wspomnianej okoliczności
(zob. art. 233 § 2 k.p.c., a także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 1971 r.,
II PR 453/70).
Wobec konieczności uzupełnienia w sprawie postępowania dowodowego,
bezprzedmiotowe stało się rozpatrywanie pozostałych, dotyczących prawa
materialnego zarzutów kasacyjnych.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak
w sentencji.