Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 298/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa S. – T. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w D.
przeciwko S. POLSKA Spółce Akcyjnej w S. o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 1 lutego 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I a w części oddalającej
powództwo, w punkcie I b oraz w punkcie III i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w L. w ten sposób, że
zamiast kwoty 718.115,75 zł zasądził na rzecz powódki od pozwanej kwotę
98.900,30 zł i oddalił w pozostałej części powództwo o odszkodowanie za szkodę
poniesioną wskutek kradzieży samochodów.
Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd
pierwszej instancji i rozstrzygnięcie zostało oparte o następujące ustalenia
faktyczne:
Powódka, na podstawie dwóch umów o zamontowanie w samochodach
Volvo urządzeń do automatycznego odczytywania opłat za przejazd autostradą,
powierzyła pozwanej oba pojazdy wraz z kluczykami. W dniu 30 kwietnia 2009 r.
pracownik pozwanej zauważył brak pojazdów, ale powódka została o fakcie
kradzieży powiadomiona w dniu 2 lipca 2009 r. Ubezpieczyciel odmówił wypłaty
odszkodowania z powodu nieterminowego zgłoszenia szkody. Przedmiotowe
samochody stanowiły przedmiot umów leasingu zawartych pomiędzy V. spółką z
o.o. w W. jako leasingodawcą, a powódką jako leasingobiorcą. Umowy zostały
rozwiązane przez leasingodawcę w trybie natychmiastowym z powodu utraty ich
przedmiotu i w sprawie z powództwa leasingodawcy Sąd Okręgowy w W. nakazał
powódce zapłatę na jego rzecz kwoty 615.721 zł wraz z odsetkami i kosztami
procesu w kwocie 15.439 zł z tytułu ich rozliczenia. W toku postępowania
egzekucyjnego została wyegzekwowana kwota 31.255,67 zł, zaś koszty tego
postępowania wyniosły 83.461,30 zł.
Sąd pierwszej instancji uznał, że strony łączyła umowa mieszana łącząca
elementy umowy o dzieło oraz umowy przechowania (art. 627 k.c. w zw. z art. 835
k.c.), a w konsekwencji pozwaną obciążały akty staranności co do wyboru miejsca
postoju samochodów i ryzyko ich utraty. Dopuszczenie do kradzieży ocenił
jako nienależyte wykonanie zobowiązania uzasadniające odpowiedzialność
pozwanej na podstawie art. 471 k.c., jak również nie wykluczył jako podstawy
odpowiedzialności art. 415 k.c., bowiem o winie pozwanej przesądzają takie
okoliczności, jak dopuszczenie do kradzieży samochodów poprzez brak
monitoringu, dozoru osobowego, ewidencji kluczy i pojazdów oraz
3
niezawiadomienie powódki o fakcie zaginięcia samochodów, co spowodowało
odmowę wypłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela. Odnosząc się
do wysokości szkody wskazał, że wobec rozwiązania umów leasingu ze skutkiem
natychmiastowym, stała się natychmiast wymagalna pozostała na ten dzień
wartość księgowa przedmiotów leasingu wraz z wymagalnymi płatnościami od
leasingobiorcy, a zatem w świetle art. 361 k.c. powódka poniosła szkodę
wyrażającą się w zwiększeniu pasywów - powstaniu wymagalnego zobowiązania
potwierdzonego nakazem zapłaty, a obejmującego wszystkie pozostałe do zapłaty
raty z umów leasingu oraz koszty postępowania sądowego oraz egzekucyjnego.
Sąd Apelacyjny mając na uwadze treść ogólnych warunków wykonywania
napraw stanowiących integralną część zawartych umów, zaakceptował stanowisko
Sądu Okręgowego co do zaistnienia przesłanek odpowiedzialności pozwanej
określonych w art. 471 k.c., jak również możliwej alternatywnej podstawy
odpowiedzialności w oparciu o art. 415 k.c. Podzielając pogląd, że szkodą
majątkową w postaci straty jest także zwiększenie pasywów przyjął jednak,
że w normalnym związku przyczynowym z zachowaniem pozwanej pozostaje
jedynie szkoda w postaci poniesionych przez powódkę kosztów postępowania
sądowego i egzekucyjnego w łącznej kwocie 98.900,30 zł. Sąd Apelacyjny
podkreślił, że powódka w pozwie sprecyzowała żądanie wskazując jako szkodę
pozostałe do zapłaty raty leasingowe zasądzone nakazem zapłaty na rzecz
leasingodawcy i żądanie to jest objęte prekluzją w świetle art. 47912
§ 1 k.p.c.
W ocenie Sądu drugiej instancji, tak określona szkoda nie pozostaje w normalnym
związku przyczynowym ze zdarzeniem wyrządzającym szkodę, bowiem powódka
musiałaby te raty zapłacić także wtedy, gdyby nie doszło do utraty samochodów.
Okoliczność, że finansujący nie uzyskał odszkodowania od ubezpieczyciela, uznał
w kontekście tego żądania za pozostającą bez znaczenia dla rozstrzygnięcia.
W konsekwencji przyjął, że szkodę powódki stanowią jedynie koszty postępowania
sądowego oraz egzekucyjnego.
Powódka zaskarżyła powyższy wyrok w części oddalającej powództwo
ponad kwotę 98.900,30 zł skargą kasacyjną opartą na obu podstawach określonych
w art. 3983
§ 1 i 2 k.p.c. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła
naruszenie prawa materialnego poprzez niezastosowanie lub niewłaściwe
4
zastosowanie: - art. 7095
§ 3 k.c. wskutek nieuwzględnienia faktu,
że odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia pojazdów, jakie otrzymałby finansujący
pomniejszyłoby zobowiązanie powódki z tytułu niezapłaconych rat leasingowych
oraz art. 361 § 1 k.c. przez przyjęcie, że obowiązek uiszczenia przez powódkę
wszystkich rat leasingowych i fakt nieuzyskania przez finansującego
od ubezpieczyciela należnego odszkodowania za utracone pojazdy nie pozostaje
w normalnym związku przyczynowym z zawinionym wyłącznie przez pozwaną
nienależytym wykonaniem umowy. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej
powódka zarzuciła uchybienie przepisom postępowania: - art. 47912
§ 1 k.p.c. przez
błędne zastosowanie, - art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. bowiem treść
uzasadnienia orzeczenia uniemożliwia ocenę toku wywodu, który doprowadził do
rozbieżnego zastosowania przepisów prawa materialnego, - art. 382 k.p.c. poprzez
zawężenie granic wyrokowania i nierozważenia stanowiska powódki zawartego
w pozwie. W konkluzji wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i zmianę
orzeczenia poprzez oddalenie apelacji pozwanej, ewentualnie o jego uchylenie
w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy odnieść się do zarzutów naruszenia prawa
procesowego. Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. Zakres zastosowania art. 328 § 1 k.p.c. w postępowaniu
odwoławczym zależy od treści rozstrzygnięcia - jeżeli ustalenia faktyczne
poczynione przez sąd pierwszej instancji pozwalają na dokonanie odmiennej oceny
prawnej, wystarczające jest powołanie się na nie przez sąd odwoławczy
i wskazanie motywów odmiennej oceny prawnej. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego ustalone jest stanowisko, że zarzut ten może być skuteczny jedynie
w sytuacji, w której treść uzasadnienia zaskarżonego wyroku sądu drugiej instancji
uniemożliwia całkowicie ocenę toku wywodu, który doprowadził do wydania
orzeczenia, a w konsekwencji uniemożliwia dokonanie kontroli kasacyjnej (wyroki
z dnia 9 grudnia 2009 r., II PK 151/09, z dnia 20 stycznia 2010 r., II PK 178/09
niepubl. i powołane w nim orzeczenia). Taka sytuacja w niniejszej sprawie nie
zachodzi, bowiem Sąd Apelacyjny wskazał, że podziela ustalenia faktyczne Sądu
5
pierwszej instancji i dostatecznie wyjaśnił w uzasadnieniu wyroku swoje
stanowisko prawne.
Zasadny jest natomiast zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. oraz art. 47912
k.p.c.
obowiązującego do dnia 3 maja 2012 r., a zatem w dacie orzekania przez Sąd
Apelacyjny. Powód był obowiązany wskazać twierdzenia i dowody na ich poparcie
w pozwie pod rygorem utraty prawa powołania ich w toku postępowania z tym,
że mógł je wskazać również w okresie późniejszym, jeżeli wykazał, iż dopiero
wówczas taka potrzeba powstała. Powód w pozwie wskazał, że wskutek
nienależytego wykonania zobowiązania przez pozwaną poniósł szkodę w kwocie
657.721 zł stanowiącej należność wynikającą z umowy leasingu w postaci
wszystkich pozostałych do zapłaty rat oraz w kwocie 15.439 stanowiącej koszty
procesu i w kwocie 83.461,30 zł z tytułu poniesionych kosztów postępowania
egzekucyjnego. Żądanie obejmowało zatem istotnie raty opłat leasingowych,
które stały się natychmiast wymagalne wskutek wypowiedzenia umowy leasingu.
Sąd Apelacyjny pominął jednakże istotne twierdzenie powoda zawarte w pozwie,
bowiem poza faktem niewykonania zobowiązania poprzez dopuszczenie
do kradzieży pojazdów powód wskazał, że w wyniku powiadomienia go przez
pozwaną o kradzieży dwa miesiące po tym fakcie, ubezpieczyciel odmówił
leasingodawcy wypłaty odszkodowania z tytułu kradzieży wskutek zgłoszenia
szkody po terminie (str. 4 pozwu). Zostały również wskazane dowody na
tę okoliczność. Twierdzenie to nie zostało poddane analizie w kontekście wpływu
na przesłanki odpowiedzialności pozwanej. Nie jest zatem prawidłowe powołanie
się na art. 47912
k.p.c. w aspekcie żądania powoda, skoro jako szkodę wskazał
stratę w postaci powstania wymagalnego zobowiązania do zapłaty rat
leasingowych, ale w podstawie faktycznej zawarł twierdzenie zarówno
o niewykonaniu przez pozwaną zobowiązania poprzez dopuszczenie do kradzieży,
jak i twierdzenie o zawinionym działaniu pozwanej, które spowodowało odmowę
wypłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela. Pominięte zostały także dowody
zgłoszone na poparcie tego twierdzenia, co uzasadnia zarzut naruszenia art. 382
k.p.c.
Przechodząc do oceny zarzutów zgłoszonych w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej stwierdzić trzeba, że zasadnicze znaczenie ma zarzut naruszenia art.
6
361 § 1 k.c. Aby dokonać prawidłowej oceny istnienia roszczenia
odszkodowawczego należy w oparciu o ustalony stan faktyczny stwierdzić, czy
miało miejsce zdarzenie wyrządzające szkodę, czy poszkodowany szkodę poniósł
a jeżeli tak, to czy pomiędzy tymi dwoma zdarzeniami istnieje związek
przyczynowy. Powód wskazał w istocie na dwa zdarzenia - kradzież oraz
zawiadomienie o kradzieży po dwóch miesiącach i z tych zdarzeń wywodził szkodę
w postaci obowiązku uiszczenia wszystkich pozostałych rat w pełnej wysokości.
Powód powołał się zatem na poniesienie szkody w postaci straty obejmującej
wymagalne zobowiązania wobec leasingodawcy powstałe wskutek wygaśnięcia
umowy (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2008 r., III CZP 62/08,
OSNC 2009/7-8/106).
Artykuł 361 § 1 k.c. obejmuje związek przyczynowo – skutkowy wyrażający
się odpowiedzialnością dłużnika za skutki, dające się z punktu widzenia
kauzalności połączyć w jeden łańcuch oraz charakterystyczne dla danej przyczyny
jako normalny rezultat. Związek przyczynowy jest przedmiotową przesłanką
odpowiedzialności odszkodowawczej; warunkuje powstanie tej odpowiedzialności
(361 § 1 k.c.) i określa jej granice (art. 362 § 1 k.c.). Normalny związek
przyczynowy odnieść trzeba do normalnych następstw zdarzenia szkodzącego,
zbadanych w drodze testu conditio sine qua non. Test ten polega na przypisaniu
roli przyczyny temu zdarzeniu, bez których szkodliwy skutek by nie nastąpił.
Tak wyselekcjonowane przyczyny poddawane są kolejnemu badaniu pod kątem
odpowiedniego stopnia ich wpływu na wystąpienie skutku. Wpływ ten, zgodnie
z art. 361 k.c., ma być normalny i jest rozumiany jako odpowiedni stopień
prawdopodobieństwa wystąpienia danego skutku w razie zaistnienia ocenianej
przyczyny i który w zwykłym porządku rzeczy jest konsekwencją tego zdarzenia
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2011 r., III CSK 136/10,
z dnia 11 września 2003 r., III CKN 473/01, uchwała z dnia 21 marca 2003 r.,
III CZP 6/03). Istnienie związku przyczynowego jako zjawiska obiektywnego
determinowane jest określonymi okolicznościami faktycznymi konkretnej sprawy,
które już nastąpiły, ale przy ustalaniu odpowiedzialności za zaniechanie
uwzględnieniu podlegają także zdarzenia hipotetyczne.
7
Badając w aspekcie powyższych zasad związek przyczynowy pomiędzy
działaniem a szkodą powódki podzielić należy pogląd wyrażony przez Sąd
Apelacyjny, że brak jest związku przyczynowego pomiędzy działaniem polegającym
na dopuszczeniu przez pozwaną do kradzieży pojazdów a szkodą polegającą
na stracie równej pasywom w postaci wymagalnego zobowiązania do zapłacenia
wszystkich rat. Obowiązek zapłaty rat nie pozostaje bowiem w normalnym związku
z faktem kradzieży pojazdów, a z zawarciem umowy leasingu przez powoda.
W związku z natychmiastową wymagalnością rat powód nie poniósł żadnych
kosztów, które mogłyby stanowić szkodę, a w każdym razie na powstanie takich
kosztów nie wskazywał. Kwestia kosztów procesu i egzekucyjnych
zasądzonych przez Sąd Apelacyjny pozostaje poza rozważaniami z uwagi
na zakres zaskarżenia.
Rozważeniu jednak podlegać także musi, czy istnieje związek przyczynowy
pomiędzy działaniem pozwanej polegającym na zaniechaniu powiadomienia
powoda o kradzieży przez dwa miesiące, a szkodą polegającą na wymagalnym
zobowiązaniu do zapłaty rat w pełnej wysokości bez uwzględnienia w rozliczeniu
odszkodowania z tytułu kradzieży pojazdów. Sąd Apelacyjny pominął tę kwestię
błędnie uznając, że powód w pozwie zawarł tylko twierdzenia o działaniu pozwanej
polegającym na umożliwieniu kradzieży.
W wypadku wygaśnięcia umowy leasingu wskutek utraty jej przedmiotu,
przewidziana w art. 7095
k.c. zapłata przez korzystającego finansującemu
wszystkich przewidzianych w umowie, a nie zapłaconych rat, pełni funkcję
odszkodowania. Jej celem jest bowiem przywrócenie takiego stanu majątku
finansującego, jaki byłby, gdyby do utraty nie doszło i umowa zostałaby wykonana.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego odszkodowanie ma
przywrócić stan majątkowy, w jakim znajdowałby się poszkodowany, gdyby nie
nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Odszkodowanie to nie może
przewyższać poniesionej szkody, a zatem należy uwzględnić korzyści uzyskane
przez poszkodowanego, czyli zastosować compensatio lucri cum damno (wyroki
z dnia 13 stycznia 2012 r., I CSK 176/11, niepubl., z dnia 9 września 2010 r., I CSK
685/98, OSNC 2011, nr 5, poz. 58, z dnia 9 września 2010 r., I CSK 641/10, OSN –
ZD 2011, nr 2, poz. 35). Taką samą zasadę stanowi art. 7095
§ 3 k.c. określając
8
granice dopuszczalnej wysokości odszkodowania należnego finansującemu
w granicach art. 361 § 2 k.c. W paragrafie trzecim (art. 361 k.c.) ustawodawca
ustanowił dla finansującego obowiązek pomniejszenia należnych mu rat o korzyści,
jakie uzyskał wskutek zapłaty przed umówionym terminem i wskutek wygaśnięcia
umowy oraz z tytułu ubezpieczenia rzeczy, a także naprawienia szkody. Przepis
art. 7095
§ 1 k.c. ma charakter imperatywny. Aczkolwiek strony mogą w wypadku
wygaśnięcia umowy wprowadzić pewne modyfikacje sposobu rozliczenia
pozostałych do zapłaty rat w stosunku do przewidzianego w paragrafie trzecim tego
przepisu, ale finansujący musi pomniejszyć ich wartość o korzyści wskazane w tym
przepisie (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2008 r., II CSK 31/08,
niepubl.). Umowa stron zawierała zresztą co do obowiązku pomniejszenia rat
tożsame postanowienia odnoszące się do kwoty uzyskanej przez leasingodawcę
z tytułu odszkodowania ubezpieczeniowego. Określenie natomiast w umowie
sposobu jej zakończenia w wypadku utraty przedmiotu leasingu jako „rozwiązanie
ze skutkiem natychmiastowym” jest bez znaczenia dla rozliczenia stron z uwagi
na wskazany wyżej charakter art. 7095
§ 1 k.c. Rozważenia zatem wymagało, czy
skutek wygaśnięcia umowy w postaci obowiązku zapłaty rat w pełnej wysokości
przez powódkę na rzecz leasingodawcy, bez odliczenia odszkodowania
ubezpieczeniowego, pozostaje w normalnym związku przyczynowym z działaniem
pozwanej polegającym na zaniechaniu powiadomienia powódki o kradzieży przez
okres dwóch miesięcy; inaczej mówiąc, - czy gdyby pozwana zawiadomiła powódkę
o kradzieży niezwłocznie, to leasingodawca uzyskałby odszkodowanie
ubezpieczeniowe podlegające zaliczeniu na należne mu niezapłacone raty,
a w konsekwencji w jakiej wysokości pozwana miałaby wymagalne zobowiązanie
na rzecz osoby trzeciej czyli leasingodawcy. Z tych przyczyn jest zasadne są
zarzuty naruszenia wskazanych przepisów prawa materialnego tj. art. 7095
§ 3 k.c.
i art. 361 § 1 k.c.
Mając na uwadze powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art.
39815
k.p.c.
jw